ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس: 1941 -جىلعا دەيىن جانە 1945 -جىلدان كەيىن
استانا. KAZINFORM -ⅩⅩ عاسىردا بولعان ادامزات تاريحىنداعى ەڭ زۇلمات سوعىستىڭ اياقتالعانىنا 79 جىل تولىپ وتىر.
وسىناۋ سۇراپىل قانتوگىستىڭ تۇتانۋىن گەرمانيانىڭ 1941 -جىلدىڭ 22-ماۋسىمىندا ك س ر و- عا شابۋىلىمەن باستاپ، اياقتالۋىن 1945 -جىلدىڭ 9-مامىرىندا وتكەن جەڭىس شەرۋىمەن تۇيىندەپ ءجۇرمىز. الايدا، ەكىنشى دۇنيجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋ تاريحى تەرەڭدە جاتىر.
سوعىس العى شارتى
1914-1918 -جىلدارداعى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن بوداۋىنداعى ءبىراز جەردەن ايىرىلىپ قالعان گەرمانيادا ۇلتتىق سوتسياليستىك نەمىس جۇمىسشىلار پارتياسى كۇش الا ءتۇستى. پارتيا ازداعان ۋاقىتتىڭ ىشىندە قاۋقارلى ساياسي كۇشكە اينالىپ، بيلىك باسىنا 1933 -جىلى ادولف گيتلەردىڭ كەلۋىنە ىقپال ەتتى.
1933 -جىلى جەلتوقساندا فرانسيا مەن ك س ر و ۇكىمەتتەرى ەۋروپادا ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى شارت جاساسۋ تۋرالى بىرلەسكەن ۇسىنىس جاسادى. گەرمانيا، ۇلى بريتانيا، فينليانديا، چەحوسلوۆاكيا، پولشا، ەستونيا، لاتۆيا جانە ليتۆاعا كەلىسىمگە قوسىلۋ تۋرالى ۇسىنىس بەرىلدى. شارت جوباسى «شىعىس پاكتىسى» دەپ اتالدى. بۇل پاكتى گەرمانيا مەن پولشانىڭ وعان قاتىسۋدان باس تارتۋىنا بايلانىستى ورىندالماعان ەدى. 1934 -جىلى ناۋرىزدا پولشا گەرمانيامەن شابۋىل جاساسپاۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلدى. ول گيتلەر ۇكىمەتىنىڭ العاشقى سىرتقى ساياسي جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى سانالادى. ال 1935 -جىلى ناۋرىزدا گەرمانيا 1919 -جىلعى ۆەرسال بەيبىتشىلىك كەلىسىمىنىڭ اسكەري باپتارىن ساقتاۋدى تۇبەگەيلى توقتاتتى. ەلدە جالپىعا بىردەي اسكەري قىزمەت ەنگىزىلىپ، ارميانى جاپپاي قارۋلاندىرۋ باستالدى.
1939 -جىلدىڭ 23-تامىزىندا ماسكەۋدە ك س ر و مەن گەرمانيا ءبىر-بىرىنە شابۋىل جاساماۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى. قۇجاتتى ەكى ەلدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى ۆياچەسلاۆ مولوتوۆ پەن يواحيم فون ريببەنتروپ راسىمدەدى. سوندىقتان دا بۇل قۇجات تاريحتا «مولوتوۆ- ريببەنتروپ پاكتىسى» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى. شارتقا سايكەس، كەلىسىم تاراپتارى ءبىر-بىرىنە شابۋىل جاساۋدان باس تارتۋعا جانە ەگەر ولاردىڭ بىرەۋى ءۇشىنشى تاراپتىڭ سوعىس قيمىلدارىنىڭ وبەكتىسىنە اينالسا، بەيتاراپتىقتى ساقتاۋعا مىندەتتەندى. كەلىسىمگە قاتىسۋشىلار «تىكەلەي نەمەسە جاناما تۇردە ەكىنشى تاراپقا باعىتتالعان» باسقا دەرجاۆالارمەن وداقتىق قاتىناستاردان» باس تارتتى.
شارت تومەندەگىدەي 7 قىسقا باپتان تۇردى:
- 1-باپ - تاراپتار ءبىر- بىرىنە قاتىستى شابۋىلدان باس تارتادى؛
- 2-باپ - تاراپتار ءۇشىنشى ەلدىڭ وزگە تاراپقا شابۋىلىن قولدامايدى؛
- 4-باپ - تاراپتار وزگە تاراپقا باعىتتالعان اسكەري وداققا قوسىلمايدى؛
- 5-باپ - جانجالداردى بەيبىت جولمەن شەشۋدى ۇسىنادى؛
- 6-باپ - شارتتىڭ ارەكەت ەتۋ مەرزىمى كورسەتىلگەن؛
- 3 جانە 7-باپتار - تەك تەحنيكالىق سيپاتتاعى ماسەلەلەر.
ايتا كەتەرلىگى، كەلىسىمنىڭ قوسىمشا قۇپيا حاتتاماسى بولدى. وندا تاراپتاردىڭ شىعىس ەۋروپاعا قاتىستى مۇددەلەرى كوزدەلگەن، ياعني حاتتامادا لاتۆيا، ەستونيا، فينليانديا، پولياك مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن شىعىس ايماقتار مەن بەسسارابيا ك س ر و، ال ليتۆا مەن پولشانىڭ باتىس بولىگى گەرمانيانىڭ مۇددە سالاسىنا كىرگىزىلدى. 1939 -جىلى 1-قىركۇيەكتە گەرمانيا پولشاعا باسىپ كىرە باستادى. سول جىلدىڭ 17-قىركۇيەگىندە كەڭەس اسكەرلەرى دە پولشا اۋماعىنا كىردى. ك س ر و مەن گەرمانيا اراسىنداعى پولشانى اۋماقتىق ءبولۋ 1939 -جىلعى 28-قىركۇيەكتەگى دوستىق جانە شەكارا تۋرالى شارتقا جانە سول جىلدىڭ 4-قازانىنداعى وعان قوسىمشا حاتتاماعا قول قويۋمەن اياقتالدى. 1940 -جىلى ك س ر و بالتىق جاعالاۋى، بەسسارابيا جانە سولتۇستىك بۋكوۆينا ەلدەرىن، سونداي- اق فين تەرريتورياسىنىڭ ءبىر بولىگىن قوسىپ الدى. 1941 -جىلدىڭ 22-ماۋسىمىندا گەرمانيا تۇتقيىلدان كەڭەس وداعىنا شابۋىل جاسادى. سوعىس نەگىزىنەن ەكى بلوك اراسىندا، اتاپ ايتقاندا گەرمانيا، يتاليا، جاپونيا باستاعان اگرەسسور مەملەكەتتەر مەن ك س ر و، ا ق ش، ۇلى بريتانيا، فرانسيا، قىتاي باستاعان قارسى تاراپ اراسىندا التى جىلعا جالعاستى. بۇل سوعىسقا الەمدەگى بەس قۇرىلىقتىڭ دا مەملەكەتتەرى قاتار قاتىستى. سوعىستىڭ كەسىرىنەن قازا تاپقان ادامدار سانى 55 ميلليونعا جۋىق بولسا، ونىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ەكونوميكالىق شىعىنى 4 تريلليون ا ق ش دوللارىن قۇرادى. شامامەن 10 مىڭعا جۋىق ەلدى مەكەن قيراتىلىپ، ءبۇلىندى.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس نەگىزىنەن بەس مايداندا ءوتتى. ءبىرىنشىسى - شىعىس ەۋروپادا، ياعني ك س ر و مەن گەرمانيا اراسىندا، ەكىنشىسى - باتىس ەۋروپادا انگليا، فرانسيا سياقتى ەلدەر مەن گەرمانيا اراسىندا، ءۇشىنشىسى - جەرورتا تەڭىزى اۋماعىندا يتاليا، گرەكيا، البانيا، سولتۇستىك افريكا سىندى ەلدەر اراسىندا، ءتورتىنشىسى - افريكا جەرىندە ەفيوپيا، سومالي، كەنيا، سۋدان تاعى باسقا ەلدەر اراسىندا، بەسىنشىسى - تىنىق مۇحيتى باسسەينىندە نەمەسە وڭتۇستىك شىعىس ازيا اۋماعىندا جاپونيا، امەريكا، قىتاي، كەڭەس وداعى جانە وزگە ەلدەردىڭ قاتىسۋىمەن بولدى.
قازاقستاننىڭ جەڭىسكە ۇلەسى
مايدان دالاسىنا ەلىمىزدەن اتتانعان 1 ميلليون 400 مىڭعا جۋىق ادامنىڭ جارتىسىنان استامى قايتىپ ورالمادى. ولار بارلىق شايقاسقا بەلسەندى قاتىستى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن قازاقستاننىڭ جۇزدەگەن مىڭ جاۋىنگەرى ك س ر و- نىڭ اسكەري وردەندەرىمەن جانە مەدالدارىمەن ماراپاتتالدى. 500 دەن استام ادام كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولدى. ولاردىڭ ىشىندە قازاق قىزدارى - پۋلەمەتشى مانشۇك مامەتوۆا مەن مەرگەن ءاليا مولداعۇلوۆا بار. ءتورت قازاقستاندىق اسكەري ۇشقىش - تالعات بيگەلدينوۆ، لەونيد بەدا، يۆان پاۆلوۆ، سەرگەي لۋگانسكيي ەكى مارتە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنىڭ يەگەرلەرى بولدى.
1941 -جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭىندا باستالعان ماسكەۋ شايقاسىندا قازاقستاندا قۇرىلعان گەنەرال ي. ۆ. پانفيلوۆتىڭ 316-اتقىشتار ديۆيزياسى ەرەكشە ورىن العانى بەلگىلى. 16-قاراشادا پانفيلوۆتىڭ ديۆيزياسى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اڭىزىنا اينالعان شايقاسقا قاتىستى. بۇل شايقاستا 28-پانفيلوۆشىلار دۋبوسەكوۆو تورابىنىڭ قارساڭىندا نەمىس تانك باتالونىنىڭ جولىنا تۇرىپ، 20 دان استام تانكىنى جويىپ، توقتاتتى. 1945 -جىلى 30-ساۋىردە رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن قازاقستاندىق لەيتەنانت راقىمجان قوشقاربايەۆ جانە رەسەيلىك جاۋىنگەر گريگوري بۋلاتوۆ ءبىرىنشى بولىپ كوتەردى.
قازاقستان مايداننىڭ قۋاتتى ارسەنالىنا دا اينالدى. رەسپۋبليكانىڭ ەكونوميكاسى اسكەري قاجەتتىلىكتەرگە باعىتتالدى. قازاقستان اسكەري ونەركاسىپتە قاجەتتى مىس، قورعاسىن، ۆيسمۋت، موليبدەن، پوليمەتالل ءوندىرۋدىڭ جەتەكشى ورىندارىنا اينالدى. قازاقستاننىڭ قورعانىس زاۋىتتارى قارۋدىڭ جاڭا تۇرلەرىنىڭ، سناريادتاردىڭ، مينالاردىڭ جانە باسقا دا اسكەري ماقساتتاعى قۇرالداردىڭ وڭدىرىستەرىن يگەردى. قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى مايداندى ازىق- تۇلىكپەن، ونەركاسىپتى - قاجەتتى شيكىزاتپەن قامتاماسىز ەتتى. سوعىس كەزىندەگى 10 وقتىڭ 9 ى قازاقستاندىق قورعاسىننان جاسالدى. مايدانعا 1500 ۆاگون كيىم مەن ازىق-تۇلىك جىبەرىلدى.
سوعىستىڭ سوڭعى ساتىسى
1945 -جىلدىڭ 17-ماۋسىمى مەن 2-تامىزى ارالىعىندا پوتسدام كونفەرەنسياسى ءوتىپ، وندا گەرمانيانى قاراۋسىزداندىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. مۇنان بولەك، گەرمانيانىڭ وداقتاسى بولعان جاپونيادان تىزە بۇگۋ تالاپ ەتىلدى. الايدا، جاپونيا ۇكىمەتى بۇل تالاپقا مويىنسۇنعان جوق. وسىلايشا، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ شەشۋشى كەزەڭى باستالدى.
1945 -جىلدىڭ 6-تامىزىندا ا ق ش اۋە كۇشتەرىنىڭ ۆ-29 بومبالاۋشى ۇشاعى جاپونيانىڭ حيروسيما قالاسىنا قۋاتى 13-18 كيلوتون تروتيل «Little Boy» دەپ اتالاتىن اتوم بومباسىن، ءۇش كۇننەن كەيىن ناگاساكي قالاسىنا قۋاتى 19-21 كيلوتون تروتيلگە تەڭ «Fat Man» اتوم بومباسىن تاستادى. ەكى بومبا جارىلىسىنان ءبىر ساتتە 80 مىڭ ادام مەرت بولدى. ال سول جىلدىڭ سوڭىنا قاراي اتوم بومباسى سالدارىنان قازا تاپقانداردىڭ سانى حيروسيمادا 90-166 مىڭ ادامعا، ناگاساكيدە 60-80 مىڭ ادامعا جەتتى.
ناگاساكيگە بومبا تاستالعان كۇنى كەڭەس ارمياسى موڭعوليا قارۋلى كۇشتەرىمەن بىرگە جاپونياعا قارسى سوعىسقا ارالاستى. كەڭەس ارمياسى سولتۇستىك- شىعىس قىتايدى، سولتۇستىك كورەيانى، ساحالين جانە كۋريل ارالدارىن ازات ەتتى.
جالپى، اتوم بومباسىنىڭ قۋاتى جاپون ۇكىمەتىنىڭ سوعىستى ودان ارى جالعاستىرۋدان باس تارتۋىنا تۇرتكى بولعانى انىق. 1945 -جىلدىڭ 14-تامىزىندا جاپون يمپەراتورى حيروحيتو جاپونيانىڭ ءسوزسىز تىزە بۇگەتىندىگىنە مويىنسۇندى. ءبىر كۇننەن كەيىن جاپونيا تىزە بۇككەندىگىن جاريا ەتتى. ال ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ناقتى اياقتالعانى تۋرالى، ياعني جاپونيانىڭ تىزە بۇككەنى جايلى اكتىگە 1945 -جىلدىڭ 2 -قىركۇيەگىندە قول قويىلدى.
اۆتور
مارلان جيەمباي