كۇيشى قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلىنىڭ ءۇش شاكىرتى

استانا. قازاقپارات - قازاقتىڭ ءاربىر بالاسى قۇرمانعازى ساعىرباي ۇلى جايلى بىلەدى. ءومىربايانىن تولىق ايتا الماسا دا ايتەۋىر ەسىمىن ەستىگەن. «اداي» مەن «سارىارقا» سەكىلدى كۇيلەرى دە قۇلاعىندا ءجۇر. قۇرمانعازىنىڭ وسى جانە باسقا دا كۇيلەرى ءوز بەتىنشە نوتا تۇرىندە جەتپەگەنى انىق. ولار بىزگە شاكىرتتەرى ارقىلى جەتتى. سوندىقتان وسى ماقالامىز كۇي اتاسىنىڭ كوزىن كورىپ، كۇيلەرىن تىڭداپ، ۇيرەنىپ، وسى زامانعا اماناتتاپ تابىستاعان ءۇش شاكىرتى جايلى بولماق.

قۇرمانعازىنىڭ شاكىرتى دەسەك الدىمەن ەسكە تۇسەتىنى - دينا نۇرپەيىسوۆا (1861-1955). ول جايلى كوپ جازىلدى، عىلىمي-زەرتتەۋلەر ارنالدى. سوندىقتان ءبىز قىسقا عانا قايىرايىق. دينا 9 جاسىنان باستاپ كۇيشى قۇرمانعازىدان ساباق الا باستاعان. دينانىڭ ءوزى ايتقان دەگەن كەلەسىدەي ءسوز قالعان ەكەن.

«قۇرمانعازى بىزگە جاقىن اعايىن بولاتىن. ءبىزدىڭ ۇيگە ءجيى كەلىپ جۇرگەندە كۇيلەرىن تالاي تىڭدادىم. بىردە اكەم قۇرمانعازىدان مەنىڭ دومبىرا تارتقانىمدى ءوز كوزىمەن كورىپ، ەگەر ونەرىم كوڭىلىنەن شىقسا، قول ۇشىن بەرۋىن ءوتىندى. وسىدان كەيىن توي- دۋمان، جيىنداردا ونىمەن ءجيى كەزدەسەتىن بولدىم. ارينە، بالا كەزىمنەن قۇرمانعازىنىڭ ونەرىنە ءتانتى بولىپ، ەرەكشە ەلىكتەگەنمەن، سول كەزدە ونىڭ كۇيشىلىك قۇدىرەتىن، اسقاق شابىتىن تۇبەگەيلى ءتۇسىنىپ، تەرەڭىنە بويلادىم دەپ ايتا المايمىن».

دينا نۇرپەيىسوۆا قۇرمانعازىنىڭ «اداي»، «تورەمۇرات» (باتىر قىز) سەكىلدى بىرنەشە كۇيىن جەتكىزدى.

ەل ىشىندە ەسىمى بەلگىلى تاعى ءبىر قۇرمانعازىنىڭ شاكىرتى بولعان دەسەدى. ول - مامەن كۇيشى. مامەن (1868-1931) جايلى ازدى-كوپتى مالىمەتتەر بەلگىلى. مىسالعا وتەپبەرگەن الىمگەرەيەۆ ءوزىنىڭ «دۇلدىلدەر ءدۇبىرى» ەڭبەگىندە مامەننىڭ اكەسى مۇرات دەيدى. ال ەرعالي مۇراتتىڭ اكەسى، ياعني مامەننىڭ اتاسى دەپ جازادى. ەل اراسىندا مامەن كۇيشى نەبىر مارقاسقا ازاماتتارمەن سىيلاس بولعان دەيدى. مىسالى، الاش قوزعالىسىنىڭ بەلدى وكىلى باقتىرەگەي قۇلمانوۆپەن كەزدەسكەن كۇيشى وعان قۇرمانعازىنىڭ «اداي»، «بايجۇماي»، «تەرىسقاقپاي»، «تورەمۇرات» سىندى كۇيلەردى تارتىپ بەرگەن ەكەن.

زەرتتەۋشىلەر مامەن كۇيشى ءوز جانىنان بىرنەشە كۇي شىعارعان دەيدى. ولار «اقشولپان»، «قايعىلى قارا»، «قاراجان حانىم»، «ون جەتىنشى جىل»، («دۇربەلەڭ») سەكىلدى اۆتورلىق كۇيلەرى بىزگە جەتكەن. ەل اراسىندا «قايعىلى قارانىڭ» مىناداي اڭىزى بار دەيدى.

مامەن مەرگەن اڭشى بولعان دەيدى. كۇندەردىڭ كۇنىندە مىلتىعىن مايلاپ، اڭ اۋلايمىن دەپ، اۋىل سىرتىنا جاياۋلاتىپ شىعىپ كەتەدى. قىرسىققانداي قىبىرلاعان تۇك جوق. انشەيىندە اياق استىنان پىرىلداپ كوتەرىلىپ، ات ۇركىتەتىن بودەنە دە جوق. كۇزگى ور قوياننىڭ ءوزى تۇگىلى ءىزى دە جوق. ءسويتىپ، كۇن دە وتەدى. سالى سۋعا كەتىپ، قاراۋىلعا ەشتەڭە ىلىكتىرمەگەن موسقال كۇيشى ءۇي ماڭىنا جاقىنداپ قالعاندا، ىرگەدەگى توبەدە جالباڭ ەتە تۇسەدى. جالت قاراسا ولەكسە كۇتكەن قۇرا قۇستان اۋماعان بىردەڭە كورەدى.

«قۇر قايتقانشا، وسىنى الايىن» دەپ مىلتىعىن تۇزەيدى. اسىقپاي كوزدەپ، دەمىن تارتىپ شۇرىپپەنى باسىپ قالادى. وسى مەزگىلدە الگى قۇس دەگەنى ادامعا ۇقساپ، شار ەتە قۇلاپ تۇسەدى.

اڭشى جۇگىرىپ، الگى جەرگە بارادى. بۇل ءوزىنىڭ جالعىز ۇلى كارىم ەكەن. «اكە» دەيدى دە ءۇنسىز قالادى. مامەن مىلتىعىن تىزەسىنە ءبىر سالىپ، ەكى بۇكتەگەن كۇيى باسىنان اسىرا لاقتىرىپ جىبەرىپتى. تالتىرەكتەگەن قالپى «اكە» دەپ ءۇزىلىپ كەتكەن ۇلىنىڭ ۇستىنە قۇلايدى.

سويتسە وسىدان از عانا بۇرىن مامەننىڭ جارى ءجانيبا «ۇلىم، كەش باتتى، توبەگە كوتەرىلىپ اكەڭدى قاراپ كەلشى» دەگەن ەكەن. كۇنى بويى ۇيدە ءىشى پىسقان بالا لەزدە جۇگىرىپ بارادى. توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، اكەسىن ارى- بەرى قاراپ ىزدەيدى. ەشكىم جوق. نە بولسا دا كۇتەيىن دەپ، شوقيىپ وتىرا قالعان ەكەن. اقىرى اجال قۇشتى.

ۇلى كارىمنىڭ ولىمىنەن كەيىن مامەننىڭ ءومىرىنىڭ ءمانى كەتەدى. اندا ءبىر ساندالىپ، مىندا ءبىر ساندالىپ ءجۇردى ەكەن. ەرمەگى شەر تارقاتىپ دومبىرا تارتۋ عانا. ءوزىنىڭ «قايعىلى قارا» اتتى كۇيى وسى ۋاقىتتا دۇنيەگە كەلسە كەرەك.

بۇگىندە قۇرمانعازىنىڭ شاكىرتى رەتىندە اتى قالعان ەرعالي ەسجانوۆ (1864-1949) تا بار. ول قۇرمانعازىنى العاش رەت جاس بالا كەزىندە كورگەن ەكەن. كۇيشىنىڭ دومبىرا تارتقانىنا قۇمارتقان بالا ەرعالي «اعا، مەنى وزىڭىزبەن الا كەتىڭىزشى» دەگەن ەكەن. قىس ايلارى بولسا دا قۇرەكەڭ بالانىڭ بەتىن قاقپايىن دەپ، قاسقىر ىشىكتى بەرىپ، شاناسىنا وتىرعىزىپ الىپ كەتىپتى. وسىلايشا، بىرنەشە اپتا قۇرمانعازىنىڭ جانىندا جۇرگەن جاس ەرعالي كۇيلەردى ۇيرەنگەن ەكەن.

ونداعان جىل وتەدى. بىردە قۇرمانعازى تۇرمەدەن سەرىكتەسى قالماق سارانجاپپەن بىرگە قاشىپ شىعادى. اۋپىرىمدەپ ءبىر ءۇيدى كورىپ، ىشىنە كىرەدى. ءۇي يەسى باياعى ەرعالي ەكەن. جاس ەمەس، قاراساقال اتانعان ەرعالي. ول قۇرمانعازىنى بىردەن تانىپ، قۋانىشپەن قارسى العان ەكەن. قوناق قىلىپ كۇتەدى. بۇل استراحانداعى قۇموزەك مەكەنى ەكەن (بۇگىنگى «كامىزياك» دەپ جۇرگەن جەر).

بۇل جايىندا وتەپبەرگەن الىمگەرەيەۆ كەلەسىدەي جازادى: «قۇرمانعازى ەرعالي ۇيىنەن اتتاناردا ءۇي يەسىنە اقتىق رەت دومبىرا شالدىرىپ، تارتۋ شەبەرلىگىنە قانىعادى. سودان سوڭ «بالام، ەندى ساعان دومبىرا قوندى، بۇدان بىلاي حان ورداسىندا دا قىسىلماي تارتا بەرۋىڭە بولادى. بەردىم باتامدى، ەندى سەن مەنىڭ سۇيىكتى شاكىرتىمنىڭ ءبىرى بول» دەپ باتا بەرىپ، ءبىراز جىل جولداس بولعان دومبىراسىن ۇسىنادى».

ەرعالي ەسجانوۆ بىرەر جىلداردان كەيىن ماڭعىستاۋعا كوشىپ بارادى. ورىسشا ساۋاتى بار، بالىق اۋلاۋدىڭ شەبەرى ول بىردەن ەلگە ءسىڭىسىپ كەتەدى. دەسە دە تۋعان جەرىنە دەگەن ساعىنىشى باسىلماي جۇرسە كەرەك. وتىرىستاردا جاڭا ءبىر كۇي تارتىپ جۇرەدى. كوز كورگەن قاريالار دومبىرا «ەلگە كەتەم، ەلگە كەتەم» دەپ تۇر عوي، ەرعالي تۋعان جەرىن ساعىنعان بولار دەپ، قامدانۋعا بۇيىرادى. وسىلايشا ەكى جىلدان كەيىن قايتا قۇموزەككە ورالادى. ال كۇي حالىق اراسىندا ەرعاليدىڭ «ەل ساعىنعان» نەمەسە «بوزاشى» كۇيى دەپ اتالىپ كەتەدى.

ەرعاليدىڭ سەگىز ۇلى، ءۇش قىزى بولعان دەسەدى. بالالارىن ءبىلىمدى بولسىن دەپ وقۋعا بەرىپ، ساۋاتتى قىلدىرادى. ساپيوللا ۇلىن ۋفا مەدرەسەسىنە بەرسە، ەكىنشى ۇلى شاراپيدى ءوزى وقىعان استراحانداعى گيمنازياعا بەرەدى. تاعدىردىڭ تالكەگىمەن مەدرەسەنى ءانى- مىنە ءتامامدايدى دەگەن ساپيوللاعا سۋىق ءتيىپ قايتىس بولادى. از ۋاقىت وتكەندە 5-سىنىپتا وقىپ جۇرگەن شاراپي دە كوز جۇمادى. ول از دەگەندەي «ونەرىمدى جالعايدى» دەگەن حابيبوللا اتتى ۇلى دا قايتىس بولادى.

ءۇش قايعى قاتار كەلىپ، ەرعالي توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان ەكەن. «توپىراعى قۇرعاماي، تومپايعان كۇيى قىزارىپ جاتقان ەكى ارىسىنىڭ جانىنا ءۇشىنشىسىن قويىپ قايتقان ول ءۇش كۇن بويى توسەگىندە ءنارسىز جاتىپ، تەك ءتورتىنشى كۇن دەگەندە عانا باس كوتەرىپ، قولىنا قوڭىر دومبىراسىن السا كەرەك. بار-جوعى جارتى اپتادا ساقال- شاشى سەلەۋلەنىپ، ءوڭى وزگەرگەن ورەلى كۇيشى وسى كەزدە ءالى ەشكىم ەستىمەگەن جاڭا كۇيدى تولعاي الا جونەلەدى. تارتۋشى تۇگىلى، تىڭداۋشىسىن مۇڭعا باتىرىپ، ەڭسە ەزەتىن بۇل كۇي كەيىننەن «ساپي»، ۋاقىت وتە «قوشتاسۋ» دەپ اتالىپ كەتەدى».

بىزگە ەرعالي ەسجانوۆتىڭ كۇيلەرىن جەتكىزگەن - ونىڭ نەمەرە ءىنىسى عىلمان قايروشيەۆ. احمەت جۇبانوۆ «عىلمان تارتقان قۇرمانعازى كۇيلەرى وعان ەرعاليدىڭ قولىنان ءوتىپ كەلگەن» دەيدى. وسىلايشا وسى زامانعا قۇرمانعازىنىڭ «نازىم»، «ايدا بۇلبۇل، ايجان-اي»، «بۇلبۇلدىڭ قۇرعىرى»، «اربا سوققان»، «ماناتا» سىندى ونداعان كۇيى بىزگە جەتكەن.

بۇعان دەيىن قۇرمانعازى مەن لاۆوچكيننىڭ تۇرمەدەن قالاي قاشىپ شىققانى تۋرالى جازعان بولاتىنبىز.

رۇستەم نۇركەنوۆ، كۇي زەرتتەۋشىسى