كيبەرشابۋىل: قازاقستاندىقتاردىڭ جەكە دەرەگى تاراپ كەتۋى نەدەن
استانا. KAZINFORM - جاقىندا 16 ميلليون قازاقستاندىقتىڭ جەكە دەرەگى تاراپ كەتكەنىن بىلەمىز. جاۋاپتى مينيسترلىك اقپاراتتى راستاپ، تەرگەۋ باستالعانىن ايتقان. Kazinform اگەنتتىگىنىڭ اناليتيكالىق شولۋشىسى تاقىرىپقا قاتىستى ساراپشىلار پىكىرىن ءبىلىپ، جەكە دەرەكتەردىڭ تارالۋ سەبەبىن تالداۋعا تىرىستى.
قاۋىپ قالاي باستالدى؟
وقيعا ماۋسىمنىڭ بەل ورتاسىندا بولعانى ەستە. عالامتوردا CSV فايلعا سالىنعان 16,3 ميلليون تارماقتان تۇراتىن دەرەك تابىلدى. بۇل اقپاراتتاردىڭ ەل ازاماتتارىنا قاتىستى مالىمەت ەكەنى فايل اتاۋىنان-اق اڭعارىلاتىن. وندا «2024 -جىلى قازاقستان تۇرعىندارىنىڭ مالىمەتتەرى» دەپ كورسەتىلگەن.
ىشىندە ادامداردىڭ اتى-ءجونى، بايلانىس ءنومىرى تۋرالى مالىمەتتى بايقاۋعا بولادى. ج س ن، جۇمىس تەلەفونى، ءتىپتى تۇرعىلىقتى مەكەنجايعا قاي جىلى قونىستانعانىنا دەيىن كورسەتىلگەن. جالپى العاندا جەلىگە 15,8 ميلليون ج س ن، 16 ميلليون تەلەفون ءنومىرى تاراعان.
العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ دەرەككوزدى جاريالاعان Telegram-داعى SecuriXy.kz ارناسى دا، كەيىن ولقىلىقتى مويىنداعان جاۋاپتى مينيسترلىك تە اقپاراتتىڭ بىزگە قاتىسى بارىن دالەلدەگەن. ەڭ قورقىنىشتىسى، مۇنداعى تارماق - 16 ميلليون، ياعني دەرەكقورداعى مالىمەتتىڭ بارلىعى ەل ازاماتتارىنا تيەسىلى دەپ ساناساق، حالىقتىڭ 70 پايىزىنىڭ مالىمەتى قولدى بولدى دەگەن ءسوز.
سيفرلىق دامۋ، يننوۆاتسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى مينيسترلىگى Kazinform ساۋالىنا جولداعان جاۋابىندا مالىمەتتەر مەملەكەتتىك مەكەمەدەن ەمەس، جەكە سەكتور نەمەسە كاسىپكەرلىك ۇيىمداردان كەتكەن دەپ ءتۇسىندىردى.
- جەلىدە جاريالانعان دەرەكتەردىڭ وزەكتىلىگىن تالداۋمەن قوسا، اقپاراتتىق جۇيەلەرگە جوسپاردان تىس تەكسەرۋ جۇرگىزىلدى. تەكسەرۋ قورىتىندىسى بويىنشا مەملەكەتتىك اقپاراتتىق جۇيەلەردى بۇزۋ فاكتىلەرى انىقتالعان جوق. ينتەرنەتتە كەڭ تارالعان دەرەكقوردا 2022 -جىلعا قاتىستى ەسكىرگەن دەرەكتەر بار ەكەندىگى انىقتالدى، - دەدى مينيسترلىكتەگىلەر.
«ايىپپۇلدى مەملەكەتكە ەمەس، ازاماتتارعا تولەۋ قاجەت»
مەملەكەتتىك قۇرىلىمدا ءمىن بولماسا، ولقىلىق قايدان شىعىپ وتىر؟ كيبەرقاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ساراپشى ابىلاي يسين بۇعان ميكروقارجى مەن بيزنەس ۇيىمدارىنىڭ قاتىسى بار دەپ سانايدى. ونىڭ سوزىنشە، جەكە سەكتور تۇتىنۋشىلار تۋرالى مالىمەتتەردى جيناقتايدى ءارى ونى وزدەرىنىڭ دەرەككقورلارىنا ساقتاۋعا قۇقىلى. مالىمەتتەردىڭ تارالۋى وسى ارنالاردان بولۋى ىقتيمال.
مىسالى، ءسىز ميكروقارجى ۇيىمىنان نەسيە الاردا نەمەسە جەكە مەديتسينالىق كلينيكاعا قارالار ساتتە ءوزىڭىز تۋرالى مالىمەت ۇسىنۋعا مىندەتتىسىز. ول - زاڭمەن بەكىتىلگەن نورما. مالىمەتتى العان ۇيىم اقپاراتتى بازاسىنا جيناقتايدى، قورعاۋدى مىندەتىنە الادى. الايدا ول مىندەت ءوز دەڭگەيىندە ورىندالا بەرمەيدى.
- بيىل 43 تەن استام جەكە دەرەكتىڭ تارالۋى بايقالدى. اربىرىندە 5-10 مىڭ ادامنىڭ مالىمەتى بولدى دەگەن بولجام بار. ءىرى كومپانيالاردا كيبەرگيگيەنا دەڭگەيى وتە تومەن. كەيبىرى اقپاراتتارىنىڭ ۇرلانعانىن بىلمەيدى دەسەك، ارتىق ەمەس.
قيىنى، كومپانيالار حالىققا دەرەكتەردىڭ ۇرلانعانىن ايتا بەرمەيدى. مۇنداي زاڭسىزدىق ءۇشىن بەلگىلەنگەن ايىپپۇل كولەمىنىڭ ازدىعى ىسكە سەلسوق قاراۋعا سەبەپ بولىپ وتىر. كاسىپكەرلەرگە ەل الدىنا شىعىپ مويىنداعاننان ايىپپۇل تولەگەن وڭاي. بيلىك اتالعان باعىتتاعى ايىپپۇلدى 8 ميلليون تەڭگەگە دەيىن ۇلعايتتى. ەندى ناتيجە بولاتىن سەكىلدى، - دەدى ساراپشى.
مويىنداۋ كەرەك، ءىرى كومپانيالارعا 7-8 ميلليون تەڭگە تولەۋ تۇك ەمەس. دەرەكتەردى قورعاۋعا، جاۋاپكەرشىلىك الۋعا اسىقپاۋىنىڭ سىرى وسىندا جاتىر. اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنىڭ مامانى ەربولات تۇرسىنقوجانىڭ ايتۋىنشا، كومپانيالارعا ايىپپۇلدى بەلگىلەۋدىڭ وزگە تەتىگىن قارايتىن كەز كەلدى. مىسالى، ايىپپۇلدى بەلگىلەۋ كەزىندە ناقتى سومانى ەمەس، قارجى اينالىمىنىڭ بەلگىلى ءبىر پايىزىن بەرۋدى مىندەتتەۋ ماڭىزدى. سوندا عانا سالادا وزگەرىس بولماق.
- ەۋروپادا بۇل تالاپ GDPR دەپ اتالادى. كومپانيالار دەرەكتەردى قورعاي الماسا، ايىپپۇل رەتىندە مەملەكەتكە اينالىمداعى قارجىنىڭ بەلگىلى ءبىر پايىزىن بەرۋگە ءتيىس. رەسەيدە «اينالىم ايىپپۇلى» دەگەن ۇعىمدى ەنگىزدى. بىزگە دە وسى ءادىستى قولدانۋ قاجەت. ايتپەسە، ازىن-اۋلاق شىعىن ءىستى العا سۇيرەمەيدى، - دەدى سپيكەر.
كەيىنگى جىلدارى ايىپپۇل مەملەكەت پەن كومپانيا اراسىنداعى داۋدى شەشۋ امالىنان ءارى اسپاي وتىر. حالىققا كەلەر پايداسى شامالى. ەربولات تۇرسىنقوجا ماسەلەنىڭ شەشىمى رەتىندە ەكىنشى نۇسقانى - ازاماتتارعا وتەماقى بەرۋدى قاراستىرۋعا بولادى دەگەن ويدى ۇسىندى. كومپانيا ايىپپۇلدى مەملەكەتكە عانا ەمەس، جەكە دەرەگى تاراعان ازاماتقا دا تولەۋى كەرەك.
- ۇسىنىس بۇرىننان ايتىلىپ كەلەدى. يدەيانىڭ قولداۋ تاپپاي وتىرعانىنا بىرنەشە سەبەپ بار. الدىمەن تاراعان دەرەك ءۇشىن ورتاق وتەماقى بەلگىلەۋ وڭاي ەمەس. قۇقىقتىق شەڭبەردە تىعىرىققا تىرەلەمىز. شارتتى تۇردە تۇسىندىرەيىك، زارداپ شەگۋشى توپ جەكە دەرەگىن قورعاي الماعانى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر كومپانيانى سوتقا بەردى دەلىك. بىرەۋ وتەماقى رەتىندە 100 مىڭ تەڭگە تالاپ ەتسە، ەندى ءبىرى 1 ميلليون تەڭگە سۇراۋى مۇمكىن عوي. سوندىقتان تۇراقسىز ەسەپ ءىستى سوزىپ، جاعدايدى قيىنداتادى. ال ورتاق وتەماقىنىڭ مولشەرى بەلگىلەنسە، وعان حالىق تولىق كەلىسپەيتىنى كۇمانسىز، - دەيدى ول.
ازىرگە دەربەس دەرەكتەردى قورعاۋدىڭ جالعىز جولى زاڭدى كۇشەيتۋ بولىپ وتىر. مىسالى، قاڭتار ايىندا اكىمشىلىك- قۇقىقبۋزىلىق كودەكسىنىڭ 79-بابى مەن 641-بابىنا وزگەرىس ەنىپ، بەلگىلەنگەن ايىپپۇل كولەمى ۇلعايتىلدى. بۇرىن بىرەۋدىڭ جەكە دەرەگىنە تيىسكەندەرگە 10 نان 1000 ا ە ك دەيىن ايىپپۇل سالىنسا، قازىر كولەم 30 دان 2000 ا ە ك-گە دەيىن كوبەيدى.
ايتا كەتەرلىگى، مينيسترلىك كەيىنگى ءۇش جىلدا دەربەس دەرەكتەر سالاسىنداعى زاڭناماعا قاتىستى 133 تەكسەرىس، ەلەكتروندىق تسيفرلىق قولتاڭبانىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە قاتىستى 53 تەكسەرىس جۇرگىزىپتى. كىنالىلەردى اكىمشىلىك- قۇقىقبۋزىلىق كودەكسىنىڭ جوعارىدا اتالعان ەكى بابىنا سۇيەنىپ جاۋاپقا تارتقان. رەداكتسياعا جولداعان رەسمي جاۋاپتا جازالانعاندار سانى مەن ايىپپۇل سوماسى تۋرالى دەرەك ايتىلماپتى.
مەملەكەت دەرەكتەردى قورعاي الا ما؟
تاعى ءبىر ماسەلە - كومپانيالارداعى دەرەكتەردى باقىلاۋ بيلىك قۇزىرىندا بولماۋى. بۇعان دەيىن سيفرلىق دامۋ، يننوۆاتسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى ۆيتسە-ءمينيسترى روستيسلاۆ كونياشكيننىڭ مەملەكەت جەكە سەكتورداعى اقپاراتتىق بازالاردى باقىلاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك دەگەنىن ەستىدىك. سەبەبى قازىر كومپانيالار دەرەكقورىنىڭ ورتاق جۇيەسى جوق.
- جەكە دەرەكتەردىڭ قولدى بولۋىنا كوپ جاعدايدا جەكە اقپاراتتىق جۇيەلەردىڭ السىزدىگى سەبەپ. وعان قوسا، كەي مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ بەلگىلى ءبىر باعدارلاماسىنا ارنالعان اقپاراتتىق جۇيە جەكە سەكتوردا ساقتالۋى مۇمكىن. قازىر مينيسترلىك ماڭىزدى دەرەكتەردى مەملەكەتتىڭ قاراۋىنا الۋعا قام جاساپ جاتىر.
ءتۇسىنۋىمىز كەرەك، جەكە دەرەكتەر مەملەكەت باقىلاۋىندا بولعان كەزدە عانا ولاردى قورعاي الامىز. مىسالى، «ۇلتتىق اقپاراتتىق تەحنولوگيالار» ا ق، «ەلەكتروندىق قارجى ورتالىعى» ا ق-دا دەرەكتەر ساقتالسا، ءبىز جاۋاپتىمىز. ەگەر جەكە دەرەكتەر سىرتقى جۇيەدە بولسا، ولاردى قورعاۋ اناعۇرلىم قيىن، - دەيدى ۆيتسە-مينيستر.
قازاقستان مەملەكەتتىك اقپاراتتىق بازالاردى قورعاۋدا ورتالىق ازيادا كوش باسىندا تۇر. ارينە، 16 ميلليون ادامنىڭ دەرەگى تاراعان تۇستا مۇنداي دەرەككە سەنۋ قيىن، الايدا ناقتى مەملەكەتتىك بازالاردىڭ كيبەرقاۋىپسىزدىگى جوعارى. ۆيتسە-ءمينيستردىڭ جەكە سەكتورداعى اقپاراتتىق بازالاردى دا مەملەكەت قورعاۋىنا الۋ كەرەك دەگەن ويىنىڭ ءتۇپ ماقساتى وسى دەرەكتەن تۋىنداپ وتىر.
مىسالى، بۇگىندە 570 نىساننىڭ كيبەرقاۋىپسىزدىگى باقىلاۋعا الىنعان:
مەملەكەتتىك قىزمەت كورسەتەتۋ سالاسىندا - 126؛
بايلانىس جانە اقپارات سالاسىندا - 247؛
ترانسپورت سالاسىندا - 50؛
قارجى سالاسىندا - 70؛
ەنەرگەتيكا سالاسىندا - 16؛
دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا - 32؛
مۇناي- گاز، تاۋ-كەن سالاسىندا - 29 نىسان باقىلاۋدا.
جارتى جىلدا 11 مىڭ ينتەرنەت الاياقتىق تىركەلگەن
عالامتوردا تاراعان جەكە دەرەكتەردەن قانداي قاۋىپ بار؟ باستى قاۋىپ - مالىمەتتەر الاياقتىق ماقساتتا پايدالانىلۋى مۇمكىن. كەيىنگى جىلدارى ۇدەگەن ينتەرنەت الاياقتىق قولدى بولعان دەرەكتەر ارقىلى جاسالىپ جاتىر. جاقىندا استانا مەن الماتىدا ورنالاسقان 5 call-ورتالىقتىڭ الاياقتىق ارەكەتى اشكەرەلەندى. ال العاشقى 6 ايدا 11000 نان استام ينتەرنەت-الاياقتىق دەرەگى تىركەلىپ، 74 sim-box قۇرىلعىسى مەن 88 مىڭنان استام تىركەلمەگەن SIM- كارتا تاركىلەنگەن. 870 ادام كيبەرقىلمىستارعا قاتىسقانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلسا، 66,9 ميلليون جالعان نومىردەن جاسالعان قوڭىراۋ بۇعاتتالىپتى. «انتيفرود-ورتالىعى» قازاقستاندىقتاردىڭ 2,6 ميلليارد تەڭگەدەن استام قارجىسىن ساقتاپ قالعان.
كيبەرقاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ساراپشى ابىلاي ءيسيننىڭ سوزىنشە، الاياقتاردىڭ جولىن كەسۋ ءۇشىن قوعام ساقتىق تانىتۋى كەرەك.
- كوبى الاياقتاردىڭ حابارلاماسىنا، قوڭىراۋىنا ءمان بەرە بەرمەيدى. تەك الدانعانىن بىلگەندە قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا شاعىمدانادى. نەگىزى كەز كەلگەن كۇماندى قوڭىراۋ مەن س م س-حابارلاما جەكە دەرەكتىڭ تاراعانىنان حابار بەرەدى. قوعام بارلىق كۇماندى ارەكەتتى حابارلاۋعا داعدىلانۋى قاجەت. وسى ارقىلى ءىس اۋقىمىن بىلۋگە جانە جۇيەلى جۇمىس ىستەۋگە جول اشىلادى، - دەدى ساراپشى.
سونىمەن قاتار ساراپشىلار ساۋدا جاساۋعا ارنالعان قوسىمشاعا ساقتىقپەن قاراۋعا شاقىردى. بىرىنشىدەن، قوسىمشاعا تىركەلۋ كەزىندە پوشتا ادرەسىن، كارتا ءنومىرىن جازۋ ءۇردىسى بار. بۇل تولەم جاساۋدى جەڭىلدەتكەنىمەن، قاۋىپسىزدىكتى تومەندەتەدى. كەيىن كومپانيا جابىلىپ، اقپاراتتىق جۇيەلەرى قورعاۋسىز قالعاندا، اككى حاكەرلەرگە بازالاردى بۇزىپ كىرۋ قيىن ەمەس. سول ارقىلى مەملەكەتتىك دەرەكتەر قورىنا شابۋىل جاسايتىندار بار.
ەكىنشىدەن، كەي موبيلدى قوسىمشانىڭ دەرەكتەر بازاسى شەتەلدە ساقتالۋى مۇمكىن. قازاقستان اۋماعىندا ورنالاسپاعان بازانىڭ قاۋىپسىزدىگىنە مەملەكەت جاۋاپ بەرە المايدى. ونىڭ ۇستىنە، الەمدە قارجى ۇيىمدارى تاراپىنان تۇتىنۋشىلارىنىڭ دەرەگىن ساتۋ فاكتىسى ءجيى كەزدەسەدى. سوندىقتان بەلگىسىز پلاتفورمالارعا تىركەلۋدى ازايتۋ ورىندى.
قازىر ەلدە جۇمىس ىستەيتىن شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قانشا پايىزى دەرەكتەر بازاسىن وزگە مەملەكەتتە ساقتايتىنى تۋرالى اقپارات جوق. مينيسترلىك «ءتيىستى قۇزىرەتتىڭ بولماۋىنا بايلانىستى وسى ماسەلە بويىنشا رەسمي ستاتيستيكا جۇرگىزبەيتىنىن» ايتتى.
بانكتەگى دەربەس دەرەكتى وشىرۋگە بولا ما؟
وكىنىشتى جايت، ازاماتتار جەكە دەرەگىن قورعاۋدىڭ قاراپايىم ەرەجەلەرىنەن بەيحابار: ەلەكتروندى تسيفرلى قولتاڭبانى بوگدە ادامعا بەرمەۋ، كۇماندى قوڭىراۋعا جاۋاپ بەرمەۋ، بانك كارتاسىنداعى دەرەكتەردى ايتپاۋ. اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنىڭ مامانى ەربولات تۇرسىنقوجا بانكتەن نەسيە الۋعا ءوتىنىم بەرگەننەن كەيىنگى قادام دا ەسكەرىلە بەرمەيتىنىنە الاڭداۋلى. ونىڭ سوزىنشە، بانككە جەكە دەرەگىن بەرگەن ازامات كەيىن نەسيە الۋدان اينىپ قالسا نەمەسە شوت اشپاسا، قارجى ۇيىمىنا ءوزىنىڭ دەربەس دەرەكتەرىن جويۋ تۋرالى ءوتىنىش جازۋىنا بولادى. حالىقتىڭ قاراپايىم نۇسقاۋعا ءمان بەرمەيتىنى ءوز الدىنا، مۇنداي مۇمكىندىكتىڭ بارىن بىلمەيدى.
مەملەكەت بۇل ءادىستى جەڭىلدەتۋدىڭ جولىن ىزدەپ جاتىر. اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى دەربەس دەرەكتەردى قورعاۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى نۇربول مۇقاشەۆ جىل سوڭىنا دەيىن eGov.kz پورتالىنا وزگەرىس ەنەدى دەپ وتىر. باستاما جۇزەگە اسسا، ۇيدەن شىقپاي-اق كەز كەلگەن ۇيىمداعى جەكە دەرەگىڭىزدى قايتارىپ الۋعا بولادى.
- eGov.kz پورتالىندا دەربەس دەرەكتەردى قايتىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تەتىك قوسىلادى. ءار ادام قاي مەكەمەگە دەربەس دەرەكتەرىن ساقتاۋعا كەلىسىم بەرگەنىن كورە الادى. قاجەت بولسا، قايتارىپ الۋعا جول اشىق. سوندا 15 كۇن ىشىندە دەربەس دەرەكتەر جويىلۋى كەرەك. سول سەكىلدى قازىر بارلىق سيفرلىق وپەراتسيالار ەلەكتروندى قولتاڭبا، ياعني بارىنە بەلگىلى ەتسق كومەگىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. الايدا ونى قولدانۋ ەرەجەلەرىنە دە كوپشىلىك نەمقۇرايلىق تانىتادى، - دەدى باسقارما باسشىسى.
دەگەنمەن، بۇل ۇيىمدارداعى جەكە دەرەگىڭىز تۇبەگەيلى جويىلادى دەگەندى بىلدىرمەيدى. بۇعان دەيىن سيفرلىق دامۋ، يننوۆاتسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى ۆيتسە- ءمينيسترى روستيسلاۆ كونياشكين دەرەكتەردى ساقتاۋعا قاتىستى نورمالاردى جەتكىزگەن بولاتىن. ايتالىق، جۇمىس بەرۋشى قىزمەتكەرلەر تۋرالى دەرەكتى ونشاقتى جىل ساقتاۋعا مىندەتتى. مۇنداي تالاپ بانكتەردە دە قولدانىلادى. قارجى ۇيىمىندا نەسيەڭىز بولسا، ولار نەسيە تولىق جابىلعانشا جەكە دەرەكتەردى ساقتاۋعا قۇقىلى. سول سەبەپتى ازىرگە فيشينگتىك الاياقتىقتان ساقتانۋ عانا قالعان سىڭايلى.
اۆتور
ەرسىن شامشادين