كۇي - ءتىل. سول ءتىلدى ءبارى تۇسىنە مە؟

قىركۇيەكتىڭ 22 سى - قازاقستاندا تىلدەر كۇنى. ادەتتە بۇل كۇنى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى، كوپتىلدىلىك ماسەلەسى جانە ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرىنىڭ تىلدىك قۇقىعى ءجيى ايتىلادى. ءبىراق كەيدە ءتىلدىڭ اۋقىمى تەك سوزبەن سويلەۋ شەڭبەرىندە قالىپ قويادى. ال قازاق ۇعىمىندا «ءتىل» تەك سويلەۋ قۇرالى ەمەس. ءتىل - سەزىنۋ، ءتۇسىنۋ، تىڭداۋ امالى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، كۇي - دە ءتىل. ءبىراق بۇل ءتىل سوزبەن ەمەس، ۇنمەن سويلەيدى.

قازاق دالاسىندا كۇي تىڭداۋ - تەك ونەر ءلاززاتى ەمەس، اقپارات قابىلداۋ، ويلانۋ، جانعا اسەر ەتۋ ارەكەتى بولعان. سەبەبى كۇيدىڭ دە وزىندىك «گرامماتيكاسى، ءۇتىرى مەن نۇكتەسى» بار. كۇي بىردە قايعىنى جەتكىزەدى، بىردە باتىرلىقتى، بىردە حالىقتىڭ ىشكى شەرىن جەتكىزەدى. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە، وسى ءۇن ءتىلى مەن تىڭدارماننىڭ اراسى الىستاي باستاعانى بايقالادى.

قازىرگى زاماندا كۇيدى مۋزىكا رەتىندە عانا قابىلداپ ءجۇرمىز. ءبىراق سونىمەن بىرگە ونىڭ تىلدىك قاسيەتىن دە ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. سەبەبى بۇل ۇندە قازاقتىڭ دۇنيەتانىمى جاتىر. ءبىزدىڭ ماقالامىزدىڭ ماقساتى - كۇيدىڭ «ءتىل» رەتىندەگى تابيعاتىن سيپاتتاۋ جانە ونىڭ بۇگىنگى تىڭدارمانمەن بايلانىسىن بايىپتاۋ. ياعني، «كۇي - مۋزىكا» دەگەن قاراپايىم تۇسىنىكتەن شىعىپ، كۇي - ءتىل دەگەن كەڭ ۇعىمعا بەت بۇرۋ.

كۇي - دومبىرامەن ورىندالاتىن اسپاپتىق مۋزىكا. ءبىراق بۇل - تەك انىقتاما قانا. شىن مانىندە، كۇي - ۇنمەن، دىبىسپەن بەرىلەتىن وي. كۇيدە ءسوز جوق، ءبىراق ماعىنا بار. جوق دەگەندە ءسوزدىڭ تىكەلەي دىبىسى جوق. الايدا ونىڭ ورنىندا باسقا ءتىل بار - دىبىس ءتىلى، ياعني كۇيدىڭ ءتىلى.

قازاق داستۇرىندە كۇي تىڭداۋ - ءتۇسىنۋ مەن ءتۇيسىنۋ پروتسەسى بولعان. تىڭدارمان كۇيدى جاي عانا اۋەن رەتىندە قابىلداماعان. ول كۇيدەن حابار العان. مىسالى، «اقساق قۇلان» كۇيىن ەستىگەندە، تىڭدارمان وقيعانى تۇسىنگەن. قۇرمانعازى كۇي تارتقاندا «سالىق ولگەن» دەپ دومبىرا ەستىرتكەن. كولدەگى اققۋدى دا قوندىرعان وسى كۇيدىڭ ءتىلى. 

كۇيدىڭ ءتىلى - ەموتسيا مەن وبراز ءتىلى. بۇنى ءتۇسىنۋ وڭاي دا سول مەزەتتە قيىن دا. كۇيشى ءبىر وقيعانى ايتقىسى كەلسە، ونى كۇيگە قوسادى. تىڭدارمان ونى تىڭداي وتىرىپ، جۇرەكپەن تۇسىنەدى، كوكەيىنە قوندىرادى. سوندىقتان كۇي - ۇلتتىڭ ىشكى ويىن، جان تەبىرەنىسىن، تاريحي جادىن جەتكىزۋدىڭ ءبىر امالى.

بۇگىنگى كۇنى بۇل «ءتىلدى» ءتۇسىنۋ قيىنداپ كەتتى. سەبەبى كۇي تىڭداۋدىڭ مادەنيەتى وزگەردى. قازىر كوپ ادام كۇيدى جاي عانا مۋزىكالىق فون، تىنىش اۋەن رەتىندە قابىلدايدى. ال شىن مانىندە، كۇيدى تىڭداۋ - وقۋ، تالداۋ، ۇعىنۋ پروتسەسى بولۋى كەرەك. دەسە دە ماسەلە تىڭدارماندا ەمەس، كۇيدىڭ ءتىل ەكەنىن ەستەن شىعارىپ العان قوعامدا. ءبىز كۇيدى تەك مۋزىكا رەتىندە عانا تاراتتىق. ول مەكتەپتە دە، ساحنادا دا، تەلەۆيزيالىق جوبالاردا دا كوبىنە تۇسىندىرىلمەيدى، جاي عانا ورىندالادى. ال كەز كەلگەن ءتىل - ءتۇسىندىرۋسىز تىرشىلىك ەتە المايدى.

بۇرىن كۇي مەن تىڭدارمان اراسىندا رۋحاني بايلانىس بولعان. بۇل بايلانىس ءسوزسىز، تۇسىنىكسىز، ءبىراق انىق ەدى. كۇي تارتىلدى - تىڭدارمان ءۇنسىز تىڭدادى. كۇي اياقتالدى - ەشكىم شاپالاق سوقپادى، ءبىراق ءبارى اسەرلەندى. سەبەبى ول كەزدە تىڭدارمان كۇيدى تۇسىنۋگە دايىن بولدى.

قازىر كۇي ساحناعا كوشتى. تىڭدارمان ورىندىقتا وتىرىپ تىڭدايدى، ءبىراق كوبىنە تەك ەستيدى، ياعني تىڭدامايدى. ويتكەنى كۇيدىڭ نە تۋرالى ەكەنىن بىلمەيدى. كەيدە كۇيشى ءوزى دە نە تارتقانىن تۇسىندىرمەيدى. سونىڭ سالدارىنان كۇي - اسەر بەرمەيتىن، فوندىق اۋەنگە اينالىپ بارادى.

بۇل جەردە ەشكىمدى كىنالاۋدىڭ قاجەتى جوق. جاعدايدى دۇرىس ءتۇسىنۋ كەرەك. تىڭدارمان دا كىنالى ەمەس - وعان كۇي ءتىلى ۇيرەتىلمەگەن. كۇيشى دە كىنالى ەمەس - وعان ءتۇسىندىرۋ مىندەتى جۇكتەلمەگەن. جاۋاپكەرشىلىك - ءبىلىم مەن مادەنيەت جۇيەسىندە، ياعني كۇيدىڭ نە ەكەنىن جەتكىزۋگە ءتيىس ورتادا.

ويلاپ وتىرساق، كۇيدى حالىقتىق ءتىل رەتىندە قايتا ءتىرىلتۋ ءۇشىن ەكى نارسە كەرەك: كۇيدىڭ نە جايىندا ەكەنىن ايتۋ جانە تىڭداۋشىعا ونىڭ نە ءۇشىن ماڭىزدى ەكەنىن كورسەتۋ. بۇل - تاربيە دە ەمەس، ناسيحات تا ەمەس. بۇل - جوعالىپ بارا جاتقان ءتىلدى ساقتاپ قالۋ ارەكەتى.

قاراپايىمداپ ءتۇسىندىرىپ كورەيىنشى. كۇي - ەستەلىك. ول بەلگىلى ءبىر وقيعاعا قاتىستى تۋعان مۋزىكالىق شىعارما. ول وقيعانى كۇيدىڭ اتاۋى ايتىپ تۇرادى. تىڭداۋشىعا ءماتىنسىز- اق وقيعانىڭ سارىنى بەرىلەدى. كۇي - دەرەك كوزى. كەيبىر كۇيلەر تاريحي دەرەككە اينالدى. «كىسەن اشقان» كۇيى قۇرمانعازىنىڭ تۇرمەدەن شىققان كەزدەگى جاعدايىن سيپاتتايدى. ال «امان بول، شەشەم، امان بول» كۇيى - اۆتوردىڭ قۋعىندالىپ بارا جاتىپ، اناسىنا ايتقان قوشتاسۋى. كۇي - كوڭىل كۇي. كۇي ادامنىڭ ىشكى جاعدايىن بەرەدى. كوڭىلدى، مۇڭدى، ۇرەيلى، ءۇمىتتى - ءبارىن تەك دىبىسپەن جەتكىزەدى. مىسالى، سەكەن تۇرىسبەكتىڭ «اق جاۋىنى» - تەرەڭ ويعا شومدىراتىن كۇي. ياعني، تىڭداۋشى كۇيدى سوزبەن ەمەس، سەزىممەن تۇسىنەدى.

قازىر كوپشىلىك «ساپالى قازاق بولۋ» دەگەن ۇعىمعا دەن قويىپ كەلەدى. بۇل، ارينە، تەك ماتەريالدىق جەتىستىكپەن ولشەنبەيدى. رۋحاني تانىم، مادەني قاباتتار دا سونىڭ قۇرامداس بولىگى. سولاردىڭ ءبىرى - كۇي. بىزگە بۇگىن «بايىرعى قازاق» بولۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار، ءبىراق سولار تۇسىنگەن كۇي ءتىلىن ءتۇسىنۋ - ءوز بولمىسىمىزعا ءبىر قادام جاقىنداۋ. كۇي وتكەننىڭ ەستەلىگى ەمەس، ول بۇگىن دە سويلەپ تۇرعان ءتىل. تەك ونى اۋەن رەتىندە عانا ەمەس، ۇلتتىڭ ىشكى ءسوزى رەتىندە ەستي الساق رۋحاني مادەنيەتتى جاڭعىرتا العانىمىز.