كوپكە وي سالعان 1913 -جىلى جاريالانعان كۇي تۋرالى ماقالا
ماقالا «ايقاپ» جۋرنالىندا باسىلعان. تاقىرىبى «مۋزىكا» دەپ اتالادى. اۆتورى - مۇحامەتسالىم كاشىموۆ. جاريالانعان ۋاقىتى - 1913 -جىل. بۇل «ايقاپتىڭ» وسى جىلعى العاشقى باسىلىمى (ءنومىرى) بولسا كەرەك.
بۇگىنگى XXI عاسىر ادامىنىڭ كوزىمەن قاراساق، بارلىق نارسە جازىلعان سياقتى. اركىم شاماسىنا، پايىمىنا، ورەسىنە قاراي جازدى جانە جازىپ تا ءجۇر. قازاقتىڭ قولى قالام تەربەمەگەن تاقىرىپ جوق-اۋ... مۋزىكا، اسىرەسە كۇي جايلى جازعاندار كوپ. ەگەر ءبىرى جالپى كۇي جايلى جازسا، ەكىنشىسى ناقتى ءبىر تۋىندى جايىندا اقپارات ۇسىنعان. تاعى باسقاسى كۇي تاريحىنا بويلاسا، كەلەسى ءبىرى جازعان- سىزعان دۇنيەسىن كۇي شەرتكەن ونەرپازعا ارناعان. كەيدە «كىم، نە جازىپ وتىر؟» دەپ وقۋعا دا ۇلگەرمەي قالاسىڭ. دەسە دە، ءار نارسەنىڭ باستاۋى بار. ويتكەنى ءبىر تاقىرىپتى ايتەۋىر ءبىر ادام جازا باستاۋى كەرەك قوي. بىزگە قىزىقتىسى دا سول بولدى.
اۋەلى كۇي جايلى العاشقى جازعان احمەت جۇبانوۆ دەپ ويلادىق. قۇلاق ەستىپ، كوز كورىپ، كۇندە وقىپ جۇرگەنىمىز احاڭ بولعان سوڭ، وسىنداي پايىم دۇرىس تا شىعار. كەيىن الەكساندر زاتايەۆيچتىڭ جازعانىن كوردىك. ونىڭ جازعانى احاڭنان دا ەرتەرەك ۋاقىت ەكەن. شامامەن 1920 -جىلدارعا تيەسىلى. جاقىندا كۇي جايلى تاعى ءبىر ماقالا وقىدىق. جازىلعان ۋاقىتى - 1913 -جىل. بىزدىڭشە، باسپادان جارىق كورگەن العاشقى ماقالانىڭ ءبىرى وسى بولسا كەرەك. اسىرەسە، ماقالا جارىققا شىققان سوڭ، وزىنەن كەيىنگى ۇلكەن ءبىر شارۋاعا ىقپال ەتكەن سياقتى. دەگەنمەن الدىمەن بۇل ماقالانىڭ وزىمەن تانىستىرىپ وتەيىك.
ماقالا «ايقاپ» جۋرنالىندا باسىلعان. تاقىرىبى «مۋزىكا» دەپ اتالادى. اۆتورى - مۇحامەتسالىم كاشىموۆ. جاريالانعان ۋاقىتى - 1913 -جىل. بۇل «ايقاپتىڭ» وسى جىلعى العاشقى باسىلىمى (ءنومىرى) بولسا كەرەك.
بۇل جەردە ارنايى توقتالا كەتەتىن ءبىر جايت بار. «ايقاپ» كەزىندە توتە جازۋمەن (ارابشا ءقارىپ) جارىققا شىققانى بەلگىلى. ءتۇپنۇسقا مۇراعاتتا جاتىر. ءبىز بولساق، 1995 -جىلى جارىققا شىققان ءبىر جيناقتى پايدالاندىق. جيناق «ايقاپتا» جاريالانعان بارلىق ماقالادان تۇرادى. قازىرگى قولدانىپ جۇرگەن كيريلليتسامەن بەرىلگەن. نەگىزگى قۇراستىرۋشىلارى ءۇ. سۋبحانبەردينا مەن س. ءداۋىتوۆ دەپ كورسەتىلگەن. جالپى باس رەداكتورى - ر. نۇرعاليەۆ. ءبىز قىزىققان ماقالا اتالمىش جيناقتىڭ 133-بەتىندە تۇر.
اۋەلى ماقالانىڭ اۆتورىنا توقتالىپ وتەيىك.
ول تۋرالى «ايقاپ» جيناعىندا مىناداي مالىمەتتى وقيمىز: «كاشىموۆ مۇحامەتسالىم (1884-1935) - اقىن، جۋرناليست. 1911-1919 -جىلدارى «ايقاپ» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەدى. جەتىسۋ، قىتاي، قىرعىز ەلىن ارالاپ، جول اڭگىمەسى رەتىندە سوندا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ادەت-عۇرپى، تاريحى، ەتنوگرافياسى، شارۋاشىلىعى، ادەبيەتى، مادەنيەتى تۋرالى ماقالا، وچەرك جازعان. «مۋزىكا» اتتى ماقالانىڭ ورنى ەرەكشە. «ايقاپتا» جاريالانعان ماقالا، وچەركتەرى: «ۆەرنىيداعى كورگەن- بىلگەندەرىم»، «تۇركىستان شاھارىندا»، ت. ب.» دەپ جازىلعان ەكەن.
ەندى ماقالانىڭ وزىنە كوشەيىك. قازىرگى كوزقاراسپەن ايتساق، ماقالا كىرىسپەدەن جانە ەكى بولىمنەن تۇرادى. كىرىسپەدە اۆتور جالپى توقتالىپ وتەدى.
«ءار ءميللات، ءار جۇرت مۋزىكاسىز تۇرا المايدى. بۇل انىق بولعان ءبىر نارسەلەر. قاي حالىققا كوز سالىپ قاراساڭ دا، بۇل مۋزىكا بۇرىنعى ءھام جاڭا زاماندا بولىپ وينالىپ كەلە جاتقان، بۇل مۋزىكانى ەشكىم وتىرىك بەكەر دەي المايدى. ارابتاردا مۇسىلماندىق بولماستان بۇرىن بۇل مۋزىكا ويىنى بار ەدى».
ءبىرىنشى ءبولىم مۇسىلمان (اراب) ەلدەرىندەگى مۋزىكاعا ارنالعان. اۆتور مۇسىلمان الەمىندەگى مۋزىكاعا كوزقاراسىن جازىپ، قىزىق دەرەكتەردى ۇسىنادى.
«مۇسىلماندىققا كىرگەن سوڭ دا بۇل ويىندى تىيمادى، قايتا رۋم، پارسى سياقتى رەتتىرەك جۇرتتارعا ارالاسىپ، ولاردان ءارتۇرلى كەرەك- جاراق مۋزىكا سايماندارىن الۋ سەبەپتى مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا كوبەيىپ، ءورشىپ كەتتى.
ارابتار ءتۇرلى ۇلتتىڭ مۋزىكا سايماندارىن جيدى، عىلىم، مادەنيەتكە كىرىپ، ونەر تاپقان سايىن مۋزىكالارى دا، مۋزىكاعا قۇمار ويناۋشىلار دا كوبەيىپ ءورشي بەردى، وزدەرىندە بۇرىننان بولعانىن، ونىڭ ۇستىنە شەتتەن دە الىپ، ءتۇرلى قارۋ-سايماندارىن تۇزەتىپ تۇردى. مۇسىلمانداردىڭ قاسىندا مۋزىكا قاتتى سۇيكىمدى بولدى. مۋزىكا ويناي بىلۋشىلەرگە ۇلكەن قۇرمەت، سىي كورسەتىپ تۇردى» .
مۇحامەتسالىم كاشىموۆ جازعان ماقالاسى مۋزىكا تاريحى، اسىرەسە مۇسىلمان مۋزىكا تاريحىن زەرتتەۋشىلەرگە قىزىقتى دەپ ەسەپتەيمىز. ويتكەنى اۆتور جالپىلاما پىكىر ەمەس، تاريحي ىزدەنىس ءۇشىن اسا قۇندى ادام ەسىمدەرىن دە جازىپ قالدىرعان. اۆتور جازىلعان دەرەكتەرىنە ناقتى سىلتەمە بەرمەسە دە، بولاشاق عالىمداردىڭ بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋگە باستاۋ بولا الاتىن نۇكتەسى ەكەنى انىق.
«رۋم، پارسى سياقتى جۇرتتاردىڭ ەڭ العاش مۋزىكا عىلىمىن ۇيرەنىپ، مۇسىلماندار اراسىنا تاراتىپ ۇيرەتۋشى «مەكە» ءشاھارىنىڭ ساعيد بين ماسجيگ ەسىمدى مۇسىلمان ەدى. سونان سوڭ مۇسىلماندار اراسىندا مۋزىكا ويىنى كوبەيدى. ەرلەردەن ويناۋشىلار بولعان سياقتى قاتىن-قىزداردان دا بىلۋشىلەر بار ەدى. ءجاميلا، ءحيبابات، ءعاقيليا ەسىمدى بەلگىلى، اتاقتى قاتىندار بار ەدى. ەرلەردەن مۋزىكا ويناۋشىلار كوپ ەدى. مۋزىكاشىلار ءار ۋاقىت جينالىپ وزدەرى ءماجىلىس، جامعيات جاساپ سويلەسىپ، كەم-كەتىگى بولسا تولتىرىپ، ۇيرەنىسىپ تۇرۋشى ەدى».
ەكىنشى ءبولىم دومبىرا كۇيىنە سيپاتتامامەن باستالادى. بۇگىندە اقىن-جىراۋلار، جازۋشىلار كۇيدىڭ قاسيەتىن قالاي تۇسىندىرسە، 1913 -جىلى دا قازاق ءۇشىن كۇي ءدال سونداي بولعان.
«بۇل مۋزىكا كۇي كۇيلەپ، كۇيلەندىرىپ، كۇلدىرىپ، مۇڭايتىپ، جىلاتاتىن، ادامعا - رۋح بەرىپ كوتەرەتىن، قايعىلى ۋاقىتتا كوڭىل اشاتىن، جالعىز ۋاقىتتا سەرىك بولاتىن وسى مۋزىكا دومبىرا دەپ ايتۋعا بولادى»، - دەپ جازىلعان ماقالادا.
كەلەسى سوزىندە اۆتور ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا ەسكى ءداستۇردى ۇستاعان كۇي شەرتۋشىلەر ازايىپ بارا جاتقانىن جازعان ەكەن. 110 جىل وتكەن سوڭ، ءبىز دە ءدال وسىلاي ايتۋعا ءماجبۇرمىز… (بۇل وتە قىزىق جاعداي، بولاشاقتا ارناۋلى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى) سونىمەن قاتار م. كاشىموۆ كۇيتانۋ عىلىمىنا اسا تانىمال ەمەس (مۇمكىن مۇلدەم بەيمالىم) كۇيشى ەسىمىن جازادى. اۆتوردىڭ كوزى اشىق، جاقسى مەن ناشاردى ايىرا الاتىن زيالى قاۋىمنىڭ وكىلى ەكەنىن ەسكەرسەك، ول ايتىپ كەتكەن «ەسىم كۇيشى» شىنىمەن شەبەر دومبىراشى بولعان سياقتى. سەبەبى ول تۋرالى:
«ءبىزدىڭ قازاقتا دومبىرانى جاقسى تازا تارتا ءبىلۋشى از ەمەس ەدى، بۇرىنعى قاريا ۇلكەندەردىڭ ءبارى دە دەپ ايتارلىق زارلى، مۇڭدى، جاقسى كۇيلەردى بىلۋشىلەر كوپ ەدى. ءوزىم كوزىم كورگەن قاريالاردا اقمولاعا قاراعان قالۋتان، باقاق وزەنى بويىندا ەسىم دەگەن كىسىنىڭ تارتقانىن كوردىم، ءالى قۇلاعىمنان كەتپەيدى، قازىرگى ۋاقىتتا سولارداي دومبىرانى كۇيلەپ تارتىپ، شەرتۋشىلەر ازايىپ بارا جاتقان سياقتى كورىنەدى. ءار جەردە بۇرىنعى ساۋىق، ويىن-كۇلكى ازايىپ قالىپ بارا جاتقان سەكىلدى»، - دەيدى.
ەندى 1913 -جىلى «ايقاپ» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «مۋزىكا» اتتى ماقالانىڭ سوڭعى بولىگىن الدىمەن وقىپ الايىق:
«قولىمىز بىلەتىن اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان بۇل دومبىرا ونەرىنەن دە ايىرىلساق، ارامىزدان جاقسىلاپ شەرتىپ، ءان سالۋشىلار دا جوعالسا، ول ۋاقىتتا قالعان- قۇتقان ويىن- كۇلكى ماجىلىستەرىمىز دە قۇلاققا ۇرعان تاناداي بولىپ قالمايمىز با؟ كەيىنگى جاستارىمىز ۇمىتىپ، بارا-بارا مۇلدەم جوعالىپ كەتپەس پە؟ سونىڭ ءۇشىن قولىنان كەلەتىن ونەرپاز مىرزالارعا ەسكەرتەمىن، ءبىزدىڭ نوتاعا سالدىرىپ الا الساق جاقسى بولار ەدى، ۇمىتپاس ءۇشىن. وسىنداي تالاپكەرلەرىمىز وسىنىڭ جولىندا تىرىسۋلارىن وتىنەمىز».
قۇرمەتتى وقىرمان، مەنىڭ ويىمشا بۇل ماقالا كەيىنگى ۇلكەن ءبىر جۇمىستى اتقارۋعا سەبەپ، تۇرتكى بولعان سياقتى كورىنەدى. ءبىز الەكساندر زاتايەۆيچتىڭ قازاقتىڭ ءان مەن كۇيىن جيناپ، تۇگەندەپ، نوتاعا ءتۇسىرىپ، باسپادان جيناق رەتىندە جارىق كورگەن جۇمىسىن ايتىپ وتىرمىز. ا. زاتايەۆيچتىڭ عۇمىرناماسىن قاراپ وتىرساق، ورىنبورداعى العاشقى ءىسىن 1920 -جىلدارى باستاعان ەكەن. دەمەك، «ايقاپ» جۋرنالىن وقيتىن كوزى اشىق زيالىلارعا، ەل بيلىگىنە ارالاسىپ جۇرگەن شەنەۋنىكتەرگە جانە قازاقتىڭ تاعدىرىنا بەيجاي قاراي المايتىن ۇلت جاناشىرلارى ءۇشىن «مۋزىكا» ماقالاسى وي سالعان دەپ بولجايمىز.
مۇحامەتسالىم كاشىموۆتىڭ «مۋزىكا» اتتى ماقالاسى كۇيتانۋ عىلىمىندا ءوز ورنىن، لايىقتى باعاسىن ءالى المادى. بۇگىنگى پايىممەن اسا كولەمدى دۇنيە بولماسا دا، مۇندا قىزىقتى ءارى كەرەك دەرەكتەر بارشىلىق. الداعى ۋاقىتتا مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرى اتالمىش ماقالانى دا ءوز قورجىنىنا قوسىپ، پايداعا اسىرادى دەگەن سەنىم بار.
رۇستەم نۇركەنوۆ
«ايقىن» گازەتى