كەرەي تۇعىرىل حاننىڭ ورداسى

ورتا عاسىردا ورتالىق ازيادا ورىن العان تاريحي وقيعالار تىزبەگى كۇللى ادامزاتتىڭ نازارىن ءالى كۇنگە وزىنە اۋدارۋمەن كەلەدى. اسىرەسە ۇلى قاعان شىڭعىستىڭ ءومىر تاريحىنا قاتىستى ماتەريالداردا كەرەي، نايمان، قوڭىرات، مەركىت، وڭعىت (ۋاق)، جالايىر تايپالارى حاقىندا دەرەك كوپ. سونىڭ ءبىرى - كەرەي تايپاسىنىڭ بيلەۋشىسى تۇعىرىل حان تۋرالى مالىمەتتەر.

ورتا عاسىرداعى موڭعول ءۇستىرتىن مەكەندەگەن كوشپەلى تايپالاردىڭ باسىن قوسۋ ارقىلى اسا قۋاتتى ۇلىس قۇرعان شىڭعىس حان تۋرالى جازىلعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتتى كونە جازبادا اتاقتى تۇعىرىل حاننىڭ ورداسى تۋلا دارياسىنىڭ ساعاسى قاراتۇڭكە (كەيبىر دەرەكتەردە قاراشىلىك) دەگەن قونىستا ورنالاسقانى جونىندە ناقتى باياندالسا، اتالعان شەجىرەنىڭ 224-تاراۋىندا «تۇعىرىل جەڭىلگەن (1203 جىلى) سوڭ، ونىڭ ورداسىن تەمۇجين ءوزىنىڭ ءۇشىنشى توقالى ەسۇيگە سىيعا تارتتى. جاس توقال وندا 22 جىل ءومىر ءسۇردى. شىڭعىس حان تاڭعىت ەلىن باعىندىرۋ جورىعىنا (1225 -جىلى) وسى وردادان اتتاندى» دەلىنگەن.

جوعارىدا ايتىلعان قاراتۇڭكە قونىسىن ورىس-موڭعول عالىمدارى 1940 -جىلدان باستاپ ىزدەدى. اقىرى اكادەميك ح. پەرلەە مەن ورىس وقىمىستىسى س. ۆ. كيسەليەۆ باسقارعان توپ كونە جازبالارعا سۇيەنە وتىرىپ، 1944 -جىلى ۇلانباتىر قالاسىن جاناي اعىپ جاتقان تۋلا وزەنىنىڭ جوعارى ساعاسىنداعى 20 شاقىرىم جەردەن حان ورداسىنىڭ ورنىن تاپتى. بۇل نىسان شىڭعىس يەلىگىنە وتكەن سوڭ، «قاعاننىڭ Ⅲ ورداسى» دەپ تە اتالادى ەكەن. ال استانا ىرگەسىندەگى بوعدا تاۋى بەرتىنگە دەيىن تۇعىرىل حاننىڭ قۇرمەتىنە «حان تاۋى» اتالىپ كەلگەنىن بىلەمىز.

جوعارىداعى وردا-قونىسقا 60-جىلداردان باستاپ تانىمال ارحەولوگ د. ناۆاان بارلاۋ جۇرگىزىپ، ناتيجەسىندە 2006 -جىلى قونىستىڭ ورنىن انىقتاي وتىرىپ، قازبا جۇمىسىن جۇرگىزدى. ءبىر وكىنەرلىك جاعداي، قونىس ۇلانباتىر قالاسىنا ىرگەلەس بولعاندىقتان، تۇرعىندار تاريحي نىساندى قورشاي قورا-جاي، باۋ-باقشا سالىپ، جاپپاي قونىستانىپ جاتقان كورىنەدى. قىسقاسى، نىساننىڭ تىنىسى تارىلىپ كەلەدى. ماماندار: «ورتا عاسىردا اتاعى اسپانداپ، ءتىپتى ەۋروپالىقتاردىڭ نازارىن اۋدارعان تۇعىرىل حان وردا تىككەن قونىس قۇرىپ كەتۋدىڭ الدىندا»، دەپ الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ وتىر.

قونىسقا وسىدان 17 جىل بۇرىن جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىسى كەزىندە ەجەلگى كوشپەلىلەردىڭ ءداستۇرلى تيتۋلدىق حايۋاندار: مەشىن، بارىس، ءپىل، ۇلۋ جانە كونە اڭىز-ءاپسانا كەيىپكەرى بەينەلەنگەن جادىگەرلەر، سونداي-اق شىعىستىق جىل ساناۋداعى ءداستۇرلى 12 جانۋاردىڭ ءمۇسىنى شەكىلگەن دوڭگەلەك فورمالى، ورتاسى تەسىك، التىن جالاتىلعان «ۋاقىت ەسەپتەگىش قۇرال» تابىلعان بولاتىن. بۇعان دەيىن ەۋروپالىق تاريحشىلار تۇعىرىل حان نەستوريان ءدىنىن ۇستانعان دەگەن پىكىر ايتىپ كەلگەن بولسا، قازبا كەزىندە جوعارىداعى پىكىردى دالەلدەيتىن ەشقانداي ارتەفاكت تابىلمادى.

تاريحي نىسانعا وتكەن جىلى «تۋلا - قاراتۇڭكە» جوباسى اياسىندا جۇيەلى زەرتتەۋ جۇرگىزىلىپ، ماماندار وردا قۇرىلىسى 34х18,5 س م تۇعىرى بار، بيىكتىگى 4 مەتر، ەنى 70 سم قورشاۋ- قورعاننىڭ ىشىنە ورنالاسقانىن انىقتادى. سونىمەن قاتار قورعاننىڭ سىرتى سۋ اعاتىن كانالمەن قورشالعان. وسىنداعى زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىنە قاراعاندا، حان ورداسىنىڭ ساۋلەتتىك قۇرىلىمى اسا شەبەر سالىنعان كورىنەدى. اسىرەسە قازبا جۇمىسى بارىسىندا تابىلعان زاتتار تۇعىرىل حاننىڭ باتىستاعى ەۋروپا جانە شىعىستاعى قىتاي مادەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرىن تولىق پايدالانعانىن دالەلدەيدى. حان سارايىنىڭ ورتاڭعى بولىگى 15х35 مەتر الاڭدى الىپ جاتىر. ءتورت ۇلكەن باعانا تىرەۋدىڭ سۇلباسى ساقتالعان. بيىكتىگى 6-7 مەتر شاماسىندا.

قۇرىلىستىڭ ارحيتەكتۋراسى شىعىس ۇلگىسىنىڭ مانەرىندە جاسالعان. جوعارى شاتىردان اققان سۋدى پايدالاناتىن كارىز جۇيەسىنىڭ سورابى جاقسى ساقتالعان. سارايدىڭ ىشكى جاعىنىڭ توبەسى شىعىستىق مانەرمەن بەزەندىرىلگەن. دالا اڭدارىنىڭ بەينەسى كوركەم تۇردە ناقىشتالىپ، قابىرعالارعا قاشالعان. ايداھار، مەشىن، ءپىلدىڭ مۇسىندەرى، گۇلدەردىڭ اسەم ويۋلارى بەينەلەنگەن زاتتار كوپتەپ تابىلىپ جاتىر. مۇنداعى ويۋ-ورنەكتەر ستيلدىك جاعىنان ءۇندى- قىتاي زەرگەرلەرىنىڭ قولىنان شىققان تۋىندى دەگەن توقتام جاسالۋدا. بۇل زاتتار تۇعىرىل حاننىڭ بۋددا مادەنيەتىنىڭ وشاعى بولعان ەلدەرمەن دە ساۋدا-ساتتىق، بارىس-كەلىس قارىم-قاتىناستا بولعانىن ايعاقتايدى. وسى ورايدا ماقالامىزعا وزەك بولعان تۇعىرىل بابامىز تۋرالى ايتا كەتكەن ءجون.

تۇعىرىل حان كىم؟

موڭعول يمپەرياسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشىلەر شىڭعىس قاعاننىڭ العاش ادام بولىپ، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، كۇيزەلگەن ەلىن بۇتىندەپ، كۇيرەگەن جۇرتىن جيناعاندا دەم بەرىپ، دەمەۋ بولعان وسى تۇعىرىل حان دەيدى. اتاقتى كوكەش باقسىنىڭ حان شىڭعىسقا قاراتىپ ايتاتىن:

«تاڭىردەن سۋات الدىڭ،

تۇعىرىلدان قۋات الدىڭ،

نايماننان حاتشى الدىڭ،

كەرەيدەن باقسى الدىڭ،

قوڭىراتتان اقىل الدىڭ،

جالايىردان باتىر الدىڭ،

مەركىتتەن قاتىن الدىڭ»، - دەيتىن تولعاۋىندا ءدۇيىم تاريحتىڭ سىرى جاتىر.

تۇعىرىل حان 1130-جىلى تۋعان. شىڭعىستان 32 جاس ۇلكەن. تەمۇجيننىڭ اكەسى ەسۋكەيدىڭ سەرت بايلاسقان دوسى. سەبەبى ەسۋكەيدىڭ اتاسى امبىعايدى، تۇعىرىلدىڭ اتاسى مارعۇزدى تاتارلار مەن جۇرجىندەر ۇستاپ الىپ، التىن ەلىنىڭ پاتشاسىنىڭ قولىنا تاپسىرعان. التىن حانى ولاردى اعاش ەسەككە شەگەلەپ ولتىرگەن. ونىڭ سىرتىندا تۇعىرىلدىڭ اكەسى قۇرشاقۇز بۇيرىق پەن ەسۋكەيدىڭ اكەسى قابىل دوس بولعان.

تۇعىرىلدىڭ دا كورمەگەنى جوق. ون ءۇش جاسىندا تاتاردىڭ اجاي حانى تۇتقىنعا تۇسىرەدى. ودان قاشىپ شىعىپ ەلىنە كەلىپ، قايىرىمسىز اعا-ىنىلەرى تايتەمىر مەن بۇقاتەمىردى ىعىستىرىپ، حان تاعىنا وتىرادى. وسىلاي توزعان ەلىنىڭ اۋزىن اققا جەتكىزىپ، الىس-جۋىققا اتاعى شىعىپ دۇركىرەپ تۇرعان شاعىندا، ءبىر كۇنى جىلاپ-ەڭىرەپ الدىنا ەسۋكەي دوسىنىڭ بالاسى تەمۇجين كەلەدى.

- قاراعىم، ساعان نە بولدى؟ - دەپ سۇرايدى تۇعىرىل حان.

- حان اكە، قوڭىرات داي شەشەننىڭ قىزى بورتە مەنىڭ قالىڭدىعىم ەدى. سونى ايەلدىككە اكەلىپ وتاۋ كوتەرىپ ەدىم. تۇقىمى قۇرعىر مەركىتتەر قاتىنىمدى تارتىپ اكەتتى، - دەيدى تەمۇجين.

- ساسپا، بالام، - دەيدى تۇعىرىل حان. - اكەڭ جاقسى ادام ەدى، ارۋاعى ريزا بولسىن، مىنا مەنىڭ ۇلىم سەنگۇن ىشىمنەن شىقسا، سەن سىرتىمنان شىققان ۇلىم ەمەسسىڭ بە. قايدا ول قاڭعىعان مەركىتتەر! ساقالىنان سۇيرەپ ساباسىنا تۇسىرەيىن! - دەپ اتقا قونىپ، تەمۇجيننىڭ شايقالعان شاڭىراعىن تىكتەپ بەرگەن ەكەن. وسى وقيعا جايلى موڭعولدىڭ «قۇپيا شەجىرەسىندە»، «التىن شەجىرەسىندە»، راشيد- اد-ديننىڭ تاريحي شىعارمالارىندا ايتىلادى. بۇل وقيعا 1180-جىلى بولعان.

1190 -جىلى تۇعىرىل حان، تەمۇجين، جامۋقا ۇشتىگى اتقا قونىپ، تاتار-مەركىتتى تىنىشتاندىرادى. وسى جورىقتا جامۋقا مەن تەمۇجين بارلىق بۇقاراسىن سارقىپ ءجۇرىپ، 20 مىڭ اسكەر ارەڭ شىعارعاندا، تۇعىرىل حان قينالماي-اق ءبىر ءوزى 20 مىڭ قولدى باستاپ كەلگەن. وسى جولى التىن ەلىنىڭ يمپەراتورى تۇعىرىلعا «ۋاڭ حان» دەگەن اتاق بەرەدى. بۇل اتاق ارتىنان حاننىڭ ەسىمىنە اينالىپ كەتكەن جايى بار. تەگى يتاليالىق جيھانگەر ماركو پولو: «الەمگە ايگىلى، اسىرەسە ەۋروپالىقتار قاتتى اسەرلەنەتىن شىعىستاعى «يوان پوپ» دەگەنىمىز وسى «ۋاڭ حان»، دەپ جازادى. ورىس جىلنامالارىندا «ۆان حان» دەگەن اتپەن بەلگىلى.

زامان وتە كەلە تۇعىرىل حان دا شىڭعىسپەن شايقاسىپ جەڭىلەدى. جان ساۋعالاپ باتىستاعى نايمان حاندىعىنا بارا جاتقاندا، شەكارا كۇزەتىندە تۇرعان قاراۋىلدار قولىنان قازا تابادى. ءولى باستىڭ اتاقتى كەرەي تۇعىرىل حان ەكەنىن تانىعان نايماننىڭ دايىن حانى ونى كۇمىسپەن كۇپتەتىپ، ءوزىنىڭ التىن تاعىنىڭ ۇستىنە قويىپ ازا تۇتادى. بۇل - 1204-جىلى بولعان وقيعا. سول كەزدەن بۇگىنگە جەتكەن جوقتاۋ بار. وندا:

«ۋا، تۇعىرىل، تۇعىرىل،

ايباتتى الىپ حان ەدىڭ،

داڭقىڭ كەتكەن الەمگە،

اتاعى زور جان ەدىڭ،

قۇتلىق اجە وسىرگەن،

بۇيرىقتان تۋعان دانا ەدىڭ...» ، - دەگەن جىر جولدارى بار.

قۇدايدىڭ قۇدىرەتى- اي، كۇللى نايمان ازا تۇتىپ جاتسا، الگى ولگەن حاننىڭ باسى ىرجىڭ-ىرجىڭ ەتىپ كۇلىپتى. بۇنى جامان ىرىمعا جورىعان ەكەن. اقىرى ول دا راس بولدى... تۇعىرىلدىڭ ءىنىسى جاقا باتىردىڭ اسقان سۇلۋ ءتورت قىزى بولعان. وسىنىڭ ءۇشىنشى قىزى سۇرتوقتىعا شىڭعىستىڭ كىشى ۇلى تولە ۇيلەنەدى. سۇرتوقتىدان اتاقتى حاندار موڭكە، قۇبىلاي، قۇلاعۋ، ارىق-بۇقا تورتەۋى تۋعان.

بەكەن قايرات ۇلى

egemen.kz