كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ كونە سۋرەتتەرى
ەجەلى وتۋكەن، قازىرگى موڭعول ءۇستىرتى قانعاي دالاسىندا كوك تۇرىكتەن قالعان كەرەمەت مۇرا-كۇلتەگىن جازبا ەسكەرتكىشى بار.
ورنالاسقان جەرى - ارعى قانعاي (ارحانگاي) ايماعى قاشاتى سۇمىن جەرى، ايگىلى قاراقورىم قالا جۇرتىنان 47 شاقىرىمدا جاتقان اتاقتى ورحان دارياسىنىڭ سول قاپتالى تسايدام كولىنىڭ وڭ جاق بوكتەرىندە. ەجەلگى قىتاي دەرەكتەرى نەگىزىندە جازىلعان تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحىن زەرتەۋشى ءارى 1807-1821 -جىلدارى پاتشالىق رەسەيدىڭ بەيجىڭدەگى ءدىني ميسسياسىن باسقارعان موناح ن. يا. بيچۋرين 1950 -جىلى جارىق كورگەن «سوبرانيە سۆەدەني و ناروداح، وبيتاۆشيح ۆ سرەدنەي ازي ۆ دريەۆنيە ۆرەمەنا» اتالاتىن كولەمدى ەڭبەگىندە: «731-جىلى اسكەري قولباسشى كۇلتەگىن 47 جاسىندا قازا تاپتى. اعاسى بىلگە قاعان قاتتى قايعىرىپ، ونىڭ قۇرمەتىنە ەسكەرتكىش ورناتىپ، وعان قاشاپ جازۋ جازدىردى» دەيدى.
جوعارىدا بيچۋرين ايتقانداي ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كۇلتەگىن كەشەنى 1909 -جىلى شين يمپەرياسى تاراپىنان قامقورعا الىنىپ، اينالاسى قورشالىپ، تەك ەسكەرتكىشتىڭ وزىنە ارناپ ارنايى ۇيشىك سالىنعان ەكەن. وعان دالەل مىنا ءبىر فوتوقۇجاتتار. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي فوتو- سۋرەتتە كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنە ارناپ ءاپ- ادەمى ۇيشىك سالىنىپتى (1-سۋرەت). بۇل سۋرەت 1909 -جىلى تۇسىرىلگەن ءتارىزدى. ويتكەنى، 1910 -جىلى پەتەربورداعى «فوتوتيپيا ي تيپوگرافيا ا. ف. درەسسلەرا» باسپاسىنان جارىق كورگەن «ترۋدى ترويتسكوساۆسك. - كياحت. وتد. ي. ر. گ. و. ت. ⅩⅤ، ۆ ى پ. 1» اتتى جيناققا «نا موگيلنيك كيل- تەگينا» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانعان ەكەن. ال ەكىنشى فوتو «البوم ميسسي بۋيانا دە لاكوستا ۆ 1909 گودۋ ۆ مونگولي. چاست 1» اتتى البومدا جاريالانىپتى (2-سۋرەت). ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىز بويىنشا ەكى فوتونىڭ دا اۆتورى ءبىر ادام ءتارىزدى. ول كىسىنىڭ تولىق اتى- ءجونى - ەميل انتۋان انري دە بۋيان دە لاكوست. بۇل تۇلعانىڭ ءومىر جولىن شولىپ كورسەك، 1867-جىلى 14-قاڭتاردا فرانسيادا تۋىپتى. 1885 -جىلى عىلىم باكالاۆرى دارەجەسىن الىپ، ودان كەيىن ءوزىنىڭ قالاۋى بويىنشا سەنت- سيردەگى اسكەري ۋچيليشەسىندە وقىعان. 1887 -جىلى لەيتەنانت شەنىندە ءالپى باتالونىندا قىزمەت اتقارعان. 1891 -جىلى يەرۋساليمدە، 1894 -جىلى الجيردە، 1895-1897 -جىلدارى ءۇندىستاندا وفيتسەرلىك بارلاۋ ىسىنە جەگىلگەن. 1899-1910 -جىلدارى ءوز سالاسى بويىنشا قىزمەتىن پەرسيا، اۋعانستان، پامير ولكەسىندە جالعاستىرىپ، ەڭ سوڭىندا موڭعولياعا ساياحاتتاپ، كوپتەگەن ارحەولوگيالىق ورىنداردى ارالاپ، زەرتتەگەن. وسى ساپارىندا كۇلتەگەن ەسكەرتكىشىنىڭ ەكى فوتوسىن ءتۇسىرىپ العان سياقتى. 1912 -جىلى 7-ماۋسىمدا ەلىنە ورالىپ قۇرمەت لەگيونىنىڭ وفيتسەرى بولىپ تاعايىندالدى. 1937 -جىلى قايتىس بولادى.
فرانسۋز وفيتسەرى بۋيانا دە لاكوستا (1867-1937) وسى ورايدا، ەسكەرتكىش كەشەننىڭ اينالاسىن قورعاپ- قورشاپ، ۇيشىك ورناتقان كىم؟ دەگەن ساۋال تۋارى انىق. ول ادامنىڭ اتى- ءجونى - ساندو. ياعني، رەسمي قۇجاتتاردا «ساندا امبان» دەگەن اتپەن بەلگىلى. بۇل ادامنىڭ ۇلتى موڭعول بولعانىمەن تولىق قىتايلانعان بەيباق. ازان شاقىرىپ قويعان موڭعولشا اتى - ساندۋيدى قىتايشا «ساندو» دەپ وزگەرتكەن. ءوزى 1876 -جىلى جەجيان پروۆانتسياسىنىڭ اقتاستى (چۋلۋۋن سااگان) دەگەن جەرىندە تۋىپتى. ەسەيگەن شاعىندا جاپونيادا ءبىلىم العان. 20 جاسىنان باستاپ 1644-1911 -جىلدارى كۇللى قىتايدى وعان قوسا XVIII عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىنەن باستاپ ويرات حاندىعىن، شىعىس تۇركىستان ولكەسىن، بيرما، ۆەتنام، نەپالدى جاۋلاپ الىپ، 1780 -جىلدارى تيبەتتى باعىندىرىپ ۇلكەن پاتشالىق قۇرىپ، بيلىك جۇرگىزگەن سين يمپەرياسىنا ادال قىزمەت اتقارعان ەكەن. اۋەلى حانجوۋداعى اسكەري اكادەميانىڭ باستىعى، جەجيان پروۆانتسياسىنىڭ سىرتقى ىستەرىنە جاۋاپتى شەنەۋنىك مىندەتىن اتقارعان. 1902 -جىلى بەيجىڭدەگى ەجەن حان ۋنيۆەرسيتەتىندە باقىلاۋشى. 1907 -جىلى ازاماتتىق اكىمشىلىك باسقارما كەڭەسىنىڭ كەڭەسشىسى، 1908 -جىلى كوححوت قالاسىنىڭ كومانداتى قىزمەتىن اتقارىپ، گەنەرال شەنىن العان. 1909 -جىلى قاراشا ايىندا سىرتقى موڭعوليانى باسقارۋشى امبان (مينيسر) قىزمەتىنە تاعايىندالىپ، كۇرە قالاسىنا كەلگەن. بۇل مىندەتتى 1912 -جىلى موڭعوليا تاۋەلسىزدىك الىپ، جاڭادان بوعدا حاندىق بيلىك ورناعانعا دەيىن اتقارعان ەكەن.
كەيىن جاپوندىقتاردىڭ ىقپالىمەن 1932 -جىلى مانجۋريا جەرىندە قۇرىلىپ، 1945 -جىلى جويىلعان مانج- گو ۋاقىتشا ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتكەن. 1941 -جىلى 70 جاسىندا باقيلىق بولعان ەكەن. ساندو امبان (1876-1941) وسى ساندو امبان سىرتقى موڭعوليانى باسقارۋعا كەلگەن ساتتەن باستاپ، ءاپايتوس ساحارادا جايىلىپ جاتقان كونە ەسكەرتكىشتەردى (بۇعىتاس، بالبال، كونە جازبا ەسكەرتكىشتەر ت. ب) تىزىمدەپ، مەملەكەت قامقورلىعىنا الۋدى دىتتەگەن كورىنەدى. وسىلاردىڭ ىشىندە امباننىڭ نازارىن ايىرىقشا اۋدارعان مۇرا - كوشە تسايدامدا تۇرعان - كۇلتەگىن جازبا ەسكەرتكىشى. امباننىڭ تۇركى ەسكەرتكىشىن قورعاۋعا الاعنى حاقىندا دالەل كوپ. سونىڭ ءبىرى موڭعول جۇرتىنا تانىمال كوسەمسوزشى ءارى تاريحشى تس. باتباياردىڭ ەڭبەكتەرىندە: «ءبىزدىڭ رۋحاني كەڭىستىگىمىزدە ۇنامسىز كەيىپكەر رەتىندە ورىن العان ساندو امبان بيلىك قۇرعان جىلدارى كوشو تسايدامداعى تۇرىك ەسكەرتكىشتەرىن قامقورلىققا الىپ، ونى قورشاپ- قورعاپ كىرپىشپەن ءۇي تۇرعىزدى» دەپ جازسا (تس. باتبايار «كوداما، ميتسۋي پۋۋس. كۇرەدەگى جاپوندار». 1911-1921 -جىلدار. ۇلانباتىر - 1993 ج. 43-ب) تاعى ءبىر ەڭبەكتە ساندو امبان اتقارعان جۇمىستاردىڭ بايانحاتى تىركەلىپتى. وندا: كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنىڭ بيىكتىگى 3,33 مەتر، ەنى 1,32 مەتر، قالىڭدىڭى 0,46 مەتر. ءۇش جاق قاپتالىندا بارلىعى 68 جول، 10 مىڭ ءارىپ قاشالعان رۋنا جازۋى بار. 1-13 جولدارى كىشى جازۋلار بولسا، 14-68 جولدار ۇلكەن جازۋلار. بۇل جادىگەر العاش ءوڭ بەتى كۇنشىعىسقا قاراتىلىپ باقاتاستىڭ ۇستىنە ورناتىلعان. كەشەننىڭ جالپى كولەمى 67 مەتر، ەنى 29 مەتر. الاڭ 1 مەتر قالىڭ كىرپىش قورعانمەن، ال سىرتى ور قازىلىپ قورشالعان. قورعان ىشىندەگى ەسكەرتكىشكە 32*32*6 سانتيمەتر كىرپىشپەن ۇيشىك سالىنعانى باياندالىپتى (On relationship between Mongolia and Japan during the Japanese stay in Ulaanbaatar between 1911-1921. p- 43) بايانحاتتىڭ سوڭىندا، كەشەننەن قىش- قۇمىرا، تەمىردەن جاسالعان تۇرمىستىق بۇيىمدار ءھام ساندىك بۇيىمدار تابىلدى دەلىنگەن ەكەن. وسىعان قاراعاندا سول تۇستا ەسكەرتكىشتى قورعاپ ۇيشىك ورناتۋمەن قاتار، از-ماز قازبا جۇمىستارىن دا جۇرگىزگەن ءتارىزدى.
اۆتور: بەكەن قايرات ۇلى
Qazaqstan tarihy