كاسپي ءيتبالىعى نەدەن قىرىلىپ جاتىر
استانا. KAZINFORM - قازان جانە قاراشا ايلارىندا كاسپيي تەڭىزىنىڭ قازاقستان تاراپىنداعى جاعالاۋىنان 1989 ءولى ءيتبالىق تابىلدى. قىرىلۋدىڭ ناقتى سەبەپتەرى ءالى انىقتالمادى. ساراپشىلار تەك بولجامدارىمەن شەكتەلسە، ەكولوگيالىق بەلسەندىلەر كۇدىك پەن جاڭا ايىپتاۋلار تاعىپ وتىر. دەگەنمەن، Kazinform اگەنتتىگىنىڭ تىلشىسىمەن سويلەسكەن ماماندار بۇل جاعدايدى جانۋارلاردىڭ قىرىلۋىنا اكەلگەن بىرنەشە سەبەپتەر جيىنتىعى جانە تابيعي قۇبىلىستاردان تۋىنداعان پروتسەسس دەپ تۇسىندىرگەن.
ءيتبالىقتاردىڭ قىرىلۋى تۋرالى نە بەلگىلى
24-قازان مەن 13-قاراشا ارالىعىندا جايىق- كاسپي وبلىسارالىق بالىق شارۋاشىلىعى باسسەيندىك ينسپەكتسياسىنىڭ ماماندارى ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ ءتۇپقاراعان اۋدانىنداعى كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنان 1155 ءيتبالىق تاپتى.
«ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ جاعالاۋ بەلدەۋىن - قۇلالى، تەڭىز، پودگورنىي، نوۆىي ارالدارىن، سونداي-اق قاراجانباس پەن قالامقاس كەن ورىندارىنىڭ اۋماعىن تىكۇشاقپەن بارلاۋ بارىسىندا تاعى 834 ءيتبالىق ۇشاسى انىقتالعان. نەگىزگى 500-دەن استام بولىگى قۇلالى ارالىنان تابىلعان. وسى ارالىقتا باس-اياعى 1989 ءولى ءيتبالىق قاڭقاسىن جيناپ الدىق»، - دەلىنگەن حابارلامادا.
اۋەدەن شولۋ ۆيدەوسى
بۇل جاعداي جانۋارلاردىڭ قىرىلۋ سەبەپتەرىن زەرتتەۋگە كىرىسكەن وتاندىق مامانداردىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋدىردى. اتالعان جۇمىسقا گيدروبيولوگيا جانە ەكولوگيا ينستيتۋتى، ءيتبالىقتاردى زەرتتەۋ جانە وڭالتۋ ورتالىعى، سونداي-اق ميكروبيولوگيا جانە ۆيرۋسولوگيا عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى قوسىلدى.
سونداي- اق، ءيتبالىقتاردىڭ قىرىلۋىنا ىقپال ەتۋى مۇمكىن باسقا دا فاكتورلاردى انىقتاۋ ءۇشىن بالىق ينسپەكسياسى كاسپي تەڭىزى اكۆاتورياسى مەن اۋماقتىق سۋلارىنا مونيتورينگ جۇرگىزۋدە. ال ۆەتەرينارلىق باقىلاۋ جانە قاداعالاۋ كوميتەتى ينفەكتسيالىق اۋرۋلاردىڭ بار- جوعىن تەكسەرۋ ءۇشىن سىنامالار الدى.
بالىق شارۋاشىلىعى كوميتەتى ىقتيمال سەبەپتەردىڭ ءبىرى رەتىندە تەڭىزدەگى جەر سىلكىنىسى سالدارىنان جەر استى گازدارىنىڭ ءبولىنۋىن قاراستىرۋدا. زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىسى 3-4 ايدا بەلگىلى بولادى. زەرتتەۋلەر اياقتالعان سوڭ عانا تۇپكىلىكتى قورىتىندىلار جاسالادى، عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل جۇمىستار 3-4 اي ۋاقىت الادى.
جويىلىپ بارا جاتقان ءتۇر
ازەربايجاندىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، كاسپي يتبالىعىنىڭ بولاشاعى ايماقتاعى ساقتاۋ شارالارىن ۇيلەستىرۋگە تىكەلەي بايلانىستى. 2008 -جىلى حالىقارالىق تابيعاتتى قورعاۋ وداعى بۇل ءتۇردى جويىلىپ كەتۋ قاۋپى بار دەپ جىكتەگەن.
ونداعان جىلدار بويى مۇناي بارلاۋ، ونەركاسىپتىك لاستانۋ جانە شامادان تىس بالىق اۋلاۋ كاسپي ەكوجۇيەسىنە زيان كەلتىرىپ، 1970 -جىلداردان بەرى ءيتبالىقتار سانىن ەكى ەسەگە ازايتتى. ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا ءيتبالىقتار سانى 1,2 ميلليونعا جەتسە، بۇگىندە 75000-270000 عا دەيىن ازايىپ قالعان.
ازەربايجان عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋلەرى دە بۇل كوڭىلسىز كورسەتكىشتى راستايدى: جىل سايىن داۋىلدان كەيىن ازەربايجان جاعىنداعى كاسپيدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنا 2000-عا جۋىق ءيتبالىق ۇشاسى جاعاعا شىعىپ قالادى.
اتاپ ايتقاندا، 2000 -جىلى ءازىربايجان جاعالاۋىنان 6000 عا جۋىق ءولى ءيتبالىق تابىلدى، ال قازاقستان 10000 نان استام ءيتبالىق قىرىلعانىن حابارلادى. بۇكىل كاسپي ايماعىندا تەك سول جىلى 30 مىڭ ءيتبالىق قىرىلدى.
بۇگىنگى تاڭدا ازەربايجان زەرتتەۋشىلەرى كاسپي ەكوجۇيەسىنىڭ جاي-كۇيىن تالقىلايتىن ماحاچكالاداعى كونفەرەنتسيالارعا قاتىسۋدا. رەسەيدىڭ كاسپي بيولوگيالىق رەسۋرستار ينستيتۋتى ۇيىمداستىرعان ءىس-شارا ايماقتىڭ الدىندا تۇرعان وزەكتى ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى شەشۋگە باعىتتالعان.
итбалық
لاس تانۋ جانە پەستيتسيدتەر
زەرتتەۋشى تاريەل ەيباتوۆتىڭ پىكىرىنشە، كاسپي تەڭىزىنىڭ لاستانۋى ءيتبالىقتاردىڭ ازايۋىنا اسەر ەتەتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى فاكتور بولىپ وتىر.
ونىڭ ايتۋىنشا، رەسەي مەن ازەربايجانداعى ەدىل مەن كۋرا وزەندەرىنىڭ ساعاسىنا جاقىن سۋلار گەكساحلوران مەن باسقا دا اۋىلشارۋاشىلىق پەستيتسيدتەرىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتەدى. بۇل حيميالىق زاتتار ءيتبالىقتاردىڭ مايىندا جينالىپ، جەمتىك ىزدەپ وڭتۇستىككە كوشكەندە ۋلى كونتسەنتراتسياعا اينالادى.
«ءيتبالىقتار تەرى استىنداعى مايعا قور جينايدى، ونىڭ قالىڭدىعى 15 سانتيمەترگە جەتۋى مۇمكىن. بۇل مايدىڭ قۇرامىندا لاستانعان سۋلاردان سىڭىرىلگەن زياندى توكسيندەر بار، - دەيدى ەيباتوۆ. - ۇرعاشى ءيتبالىقتار كوبەيۋ ءۇشىن سولتۇستىككە كەتكەندە، ءۇش ايلىق اشىعۋ كەزەڭىندە قورەكتەنۋ ءۇشىن ءۇشىن وسى قوردى پايدالانادى. ناتيجەسىندە ولاردىڭ اعزاسىنداعى توكسيندەردىڭ دەڭگەيى كۇرت ارتىپ، قىسىرلىق پەن ءساتسىز بۋازدىققا اكەلەدى».
بالىق اۋلارى جانە براكونەرلىك
زاڭسىز بالىق اۋلاۋ ءىسى دە ۇلكەن قاۋىپ توندىرەدى. كوپتەگەن ءيتبالىقتار رەسەي مەن ازەربايجانداعى براكونەرلەر ورناتقان تورلارعا تۇسەدى. وسىنشا قاۋىپ-قاتەرگە قاراماستان، ءيتبالىقتاردىڭ جالپى سانى سالىستىرمالى تۇردە تۇراقتى بولىپ قالۋدا، دەپ اتاپ ءوتتى تاريەل ەيباتوۆ.
الايدا، ساراپشى كاسپي تەڭىزىندەگى سۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋىنە جانە نەگىزگى قورەك كوزى سانالاتىن بالىق قورىنىڭ ازايۋىنا بايلانىستى ءدال وسى ءيتبالىق تۇرىنە قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن ەسكەرتتى. سونىمەن بىرگە، زەرتتەۋشى جاھاندىق جىلىنۋ ءيتبالىقتاردىڭ سانىنا اسەر ەتەدى دەگەن پىكىرلەرگە قارسى شىعىپ، ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىن باستى فاكتور رەتىندە اتاپ ءوتتى.
ماڭعىستاۋ وبلىستىق بالىق شارۋاشىلىعى جانە اكۆامادەنيەت قاۋىمداستىعىنىڭ باسشىسى دانيار اكىمجانوۆ بالىق اۋلاۋ تورلارىن ءيتبالىقتار ءولىمىنىڭ نەگىزگى سەبەبى دەپ سانامايدى.
«ءيتبالىقتاردىڭ قىرىلۋ جىل سايىن كۇز جانە كوكتەم ايلارىندا قايتالانىپ وتىر. ءبىزدىڭ بالىقشىلار كاسپي تەڭىزىنە اۋدى جىل بويىنا سالادى. سونداي-اق، اۋلارى 24 ساعات بويى سۋدىڭ استىندا جاتادى. ەندەشە، ءيتبالىقتار نەگە تەك كۇزدە، كوكتەمدە ولەدى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. باسقا باعىتتاردان ىزدەۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى دۇرىس جۇمىس ىستەۋلەرى كەرەك. سىنامالار الادى، ءبىراق ناتيجەلەرى ءبىزدى قاناعاتتاندىرمايدى. ءالى كۇنگە ناقتى سەبەبىن ايتا الماي وتىر»، - دەيدى دانيار اكىمجانوۆ.
قاۋىمداستىق باسشىسى جاعالاۋدان ءيتبالىقتارمەن قاتار، قۇستار مەن بەكىرە تۇقىمداس بالىقتاردىڭ دا ولەكسەلەرى تابىلىپ جاتقانىن مالىمدەدى.
جاعاعا شىققان ءيتبالىق ۇشالارى - تابيعي پروتسەسس پە؟
ECOJER قاۋىمداستىعىنىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسى بويىنشا ايماقتىق ەكولوگيالىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ادىلبەك قوزىباقوۆ بۇل وقيعالار تابيعات زاڭىنا سايكەس ءوتىپ جاتقانىنا سەنىمدى.
«راسىندا دا ءيتبالىقتاردىڭ ءولىمى جىل سايىن تىركەلەدى. بۇل تەك ءيتبالىقتارعا عانا ەمەس، باسقا جانۋارلارعا دا قاتىستى. ءبىراق مەن بۇل وقيعالاردى تابيعي زاڭدىلىققا جاتقىزار ەدىم. جانۋارلاردىڭ سانى كوبەيگەن سايىن ءولىمى دە ارتادى. مىسالى، 100 مىڭ ءيتبالىقتىڭ 1 پايىزى - 1 مىڭ. جىل سايىن وسىنشا كولەمدە قىرىلسا - قالىپتى جاعداي»، - دەيدى ول.
ساراپشى ناقتى قاداعالاۋ مەن باقىلاۋدىڭ بولماۋىنا دا باسا ءمان بەردى.
«كاسپي تەڭىزىندە ءارتۇرلى اقپارات كوزدەرى بويىنشا 100 مىڭنان 300 مىڭعا دەيىن ءيتبالىق بار دەپ ايتىلادى. مىنە، ناقتى ساناق، مونيتورينگ، باقىلاۋ جۇمىستارىنىڭ بولماۋىنان سانىن تاپ باسىپ ايتا المايمىز. سوندىقتان ءيتبالىق سانى كوبەيىپ جاتىر نەمەسە ازايىپ جاتىر دەپ توپشىلاپ سويلەۋ قيىن»، - دەپ تولىقتىردى مامان.
تاريەل ەيباتوۆ تا تابيعي سەبەپتەرگە بايلانىستى ءيتبالىقتاردىڭ ءولىمىن جوققا شىعارمايدى.
- جانۋارلار اۋرۋدان قىرىلۋى مۇمكىن، بالىق اۋلاۋ تورلارىنا ءتۇسۋى مۇمكىن نەمەسە 50 جىلدىق ءومىرىنىڭ سوڭىنا جەتۋى مۇمكىن. قازىر ءيتبالىقتار اراسىندا سولتۇستىككە قاراي كۇزگى ميگراتسيا جۇرۋدە، ولاردىڭ كەيبىرى تورعا ءتۇسىپ، تۇنشىعىپ قالادى. ناتيجەسىندە ولاردىڭ ولەكسەلەرى داۋىل كەزىندە جاعاعا شىعادى، ءبىراق مۇنى جاپپاي قىرىلۋ جاعدايىمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. تاريحي تۇرعىدان العاندا، جىل سايىن اپشەرون تۇبەگىنىڭ جاعاسىندا 2500-گە جۋىق ءيتبالىق ولەكسەلەرى تابىلاتىن. الايدا، ءيتبالىقتار سانى جىلدان-جىلعا ازايىپ بارادى»، - دەپ ءتۇسىندىردى ت. ەيباتوۆ.
كاسپي ءيتبالىقتارىنىڭ پوپۋلياتسياسى شامامەن 170 مىڭعا جەتەدى دەپ بولجانادى، دەگەنمەن رەسەيلىك جانە قازاقستاندىق عالىمدار ولاردىڭ سانى 300 مىڭعا دا جەتۋى مۇمكىن دەپ مالىمدەدى. بۇل ءيتبالىقتار نەگىزىنەن كاسپي تەڭىزىنىڭ ورتالىق بولىگىن مەكەندەيدى.
«ءازىربايجاندا ءيتبالىقتار سيرەك كەزدەسەدى. ولار جازدا كەزدەيسوق كەلەدى جانە قىستا مۇلدەم كورىنبەيدى، ويتكەنى ولار كوبەيۋ ءۇشىن سولتۇستىككە قاراي بەت الادى. ولار ۇرعاشىلاردىڭ كۇشىكتەۋى ءۇشىن سۋدىڭ قاتۋىن كۇتەدى. ءۇش اپتادان كەيىن اقكۇشىكتەرىن تاستاپ، وڭتۇستىككە قايتا كەلەدى»، - دەپ اتاپ ءوتتى ساراپشى.
ECOJER قاۋىمداستىعىنىڭ ماڭعىستاۋ وبلىسى بويىنشا ايماقتىق ەكولوگيالىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ادىلبەك قوزىباقوۆتىڭ ايتۋىنشا، مونيتورينگ جۇمىستارىنا تاۋەلسىز ساراپشىلار، ارنايى ءبىلىمى بار ماماندار تارتىلسا، قوعام ناقتى دەرەكتەردى ۋاقىتىندا بىلەر ەدى.
«ماسەلەنى زەرتتەۋگە تاۋەلسىز ساراپشىلاردى تارتۋ قاجەت. ءبىراق مۇندا دا كەدەرگىلەر جەتەرلىك. مىسالى، ق ر كاسىپكەرلىك كودەكسىنە سايكەس، تاۋەلسىز ساراپشىلاردى تەك قانا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلاتىن كومپانيالار ەسەبىنەن تارتۋعا بولادى. تەك وسىدان سوڭ ولاردى تەكسەرىسكە ەكولوگيا دەپارتامەنتى مەن پروكۋراتۋرا شاقىرىپ، جۇمىستارعا ارالاستىرا الادى»، - دەيدى ساراپشى.
مۇنداي جاعدايدا قولدانىستاعى جۇيە بويىنشا قارجىلاندىرىلاتىن مامانداردىڭ وبەكتيۆتىلىگى مەن بەيتاراپتىعىنا سەنۋدىڭ قاجەتى بولمايدى. تاۋەلسىز ساراپشىلاردىڭ زەرتتەۋ مەن مونيتورينگكە قاتىسۋىن كاسىپكەرلىك كودەكسكە ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزۋ ارقىلى عانا قامتاماسىز ەتۋگە بولادى.
ساراپشى قىلمىستىق ءىس قوزعاۋدى ۇسىندى
ECOJER قاۋىمداستىعى ماڭعىستاۋ وبلىسى بويىنشا ايماقتىق ەكولوگيالىق كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، ق ر ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى قوعامدىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى ادىلبەك قوزىباقوۆ ۇكىمەتكە ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، تەرگەۋ جۇرگىزىپ، كىنالىلەرگە شىعىندى وتەتۋدى ۇسىنۋدا.
سپيكەر ماسەلەنىڭ ەكولوگيالىق قانا ەمەس، ەكونوميكالىق زاردابىنا دا توقتالدى.
«ءبىر ءيتبالىقتىڭ كۇنى - 193 ا ە ك (ا ش م-نىڭ 2017 -جىلعى بۇيرىعى بويىنشا) نەمەسە 712556 تەڭگە. ەندى سونى 2 مىڭعا كوبەيتسەك - 1425112000 تەڭگە. ال قازىرگى جاعدايدا ءيتبالىق قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن. 2000 ءيتبالىق قىرىلدى. بۇل - ۇلكەن ءبىر رەزونانستى وقيعا، تراگەديا دەپ ايتۋعا بولادى. دەمەك، قىلمىستىق ءىس قوزعالۋى كەرەك. بۇل قىلمىستىق ءىس بولعاننان كەيىن جازاسىن دا قاتتى كۇشەيتۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ۇكىمەت ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، تەرگەۋ جۇرگىزىپ، كىنالىلەردى انىقتاپ، كەلتىرىلگەن شىعىندى وتەتىپ، جازالاۋ كەرەك دەپ ويلايمىن»، - دەيدى ادىلبەك قوزىباقوۆ.
اۆتور
ايجان سەرىكجان قىزى