كاسپيدىڭ دەڭگەيى شامامەن 25 جىلدا قايتا كوتەرىلەدى - گەولوگ
اقتاۋ. KAZINFORM - اقتاۋلىق گەولوگ قوسارباي قوجاحمەت تەڭىزدىڭ تارتىلۋى قالىپتى جاعداي ەكەنىن ايتادى. تابيعي تەربەلىس بويىنشا سۋدىڭ دەڭگەيى 50 جىل جوعارىلاپ، 50 جىل كەرى كەتەدى.
تەڭىزدىڭ كەرى قايتۋ پروتسەسى سوڭعى رەت 2001-جىلى باستالعان.
- كاسپي 50 جىل جوعارىلاپ، 50 جىلدا كەرى كەتىپ تەربەلىس بولىپ تۇرادى. قازىرگىسىن توقتاتا المايمىز. وعان قۇياتىن سۋىمىز جوق. بۇرىنعى قۇيىپ تۇرعان سۋ از كەلىپ جاتىر ما، بۇرىنعىشا ما - ونى دا ايتا المايمىز. سەبەبى، اقپارات جوق. ەدىل مەن جايىقتان كەلەتىن سۋ كاسپيگە قۇياتىن داريالاردىڭ 88 پايىزىن قۇرايدى. باسقا دا كىشىگىرىم وزەندەردەن سۋ قۇيىلادى. تەڭىزدىڭ دەڭگەيى 1999-2001-جىلدارى كوتەرىلىپ، ەڭ بيىك دەڭگەيگە جەتتى. ال، 1985-1988-جىلدارى كاسپيدىڭ يران بەتى كوتەرىلدى، ونى كوزىممەن كوردىم. ءبىراق، 2001-جىلدان باستان كەرى قاراي قايتىپ جاتىر، - دەيدى پروفەسسور.
دەمەك، تەڭىز سۋىنىڭ تارتىلا باستاعانىنا 24 جىل بولعان. ماماننىڭ پىكىرىنشە، كاسپي ءالى دە سونشا جىل كەرى كەتۋى مۇمكىن.
- وكەانولوگيا ينستيتۋتىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك 1935-جىلدان باستاپ تەڭىز دەڭگەيى تومەن كەتە باستادى. 1977-جىلى تومەن كەتۋى توقتادى. وسى ارالىقتا تەڭىز دەڭگەيى شامامەن 3 مەترگە جۋىق تومەن ءتۇستى. 1977-جىلدان باستاپ تەڭىز دەڭگەيى كوتەرىلدى، ياعني 2001-2002-جىلدارعا دەيىن شامامەن 3,5 مەترگە دەيىن كوتەرىلدى. ال، 1994-جىلدان بەرى تەڭىز جونىندە مالىمەت جوق. سەبەبى، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەگەن، - دەيدى قوسارباي قوجاحمەت.
كاسپي تەڭىزى 3 بولىكتەن تۇرادى. سولتۇستىك بولىگى - ءتۇپقاراعاننىڭ سولتۇستىك بەتى، ورتالىق بولىگى - كراسنوۆودسكىدەن ازەربايجانعا دەيىنگى ارالىق، مۇندا تەڭىز استىندا ابشيرون تاۋلارى بار.
ال، ءۇشىنشى بولىگى وڭتۇستىك كاسپيي دەپ اتالادى. بۇل ابشەروننان يرانگا دەيىنگى اۋماق، ەڭ تەرەڭ جەرى - 1025 مەتر. كەيبىر جازىلعان جۇمىستاردا ونى وڭتۇستىك كاسپي ويپاتى دەپ تە اتايدى.
ماماننىڭ زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، ابشيرون تاۋلارىنداعى بالشىق جانارتاۋلارىنىڭ قوزعالىسى كاسپي تەڭىزىنىڭ دەڭگەيىنە تىكەلەي بايلانىستى.
- ابشەرون تاۋلارى دەيمىز، مىنا ازەربايجان مەن تۇرىكمەنستان اۋماعىندا تەڭىزدىڭ استىندا تاۋ بار. سول تاۋدا جانارتاۋلار بار. ولار اقىرىن قوزعالىپ، اراسىندا اتقىلاپ تۇرادى. قاتتى اتقىلامايدى ءبىراق. ياعني تەڭىزدىڭ استىندا قوزعالىس بار. جەر سىلكىنىسى بولعاندا تەڭىزدىڭ استى كوتەرىلۋى مۇمكىن. سول قوزعالىس قاتتىراق بولسا، سۋدىڭ دەڭگەيى كوتەرىلەدى، - دەيدى مامان.
گەولوگيا جانە مينەرالوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور قوسارباي قوجاحمەت 45 جىلدان بەرى ارال مەن كاسپي تەڭىزدەرىنىڭ گەولوگياسىن زەرتتەپ كەلەدى.
ايتۋىنشا، كاسپييدى تەك ەكولوگيالىق تۇرعىدا ەمەس، تەڭىزدىڭ گەولوگياسىن، تەكتونيكاسىن، گيدروگەولوگياسىن، فيزيكا، حيميا جانە بيولوگيالىق تۇرعىدا تۇگەل زەرتتەۋ كەرەك.
- ماسەلەنى كەشەندى قاراۋ كەرەك. مىسالى 50-جىلدارى گەولوگيالىق بارلاۋ جۇرگىزىلىپ، 1961-جىلى تەڭىزدە مۇناي بار ەكەنى بەلگىلى بولدى. سونىمەن عانا شەكتەلدىك. ال، تەڭىزدە مۇنايدان باسقا دا بايلىق جەتكىلىكتى. سوندىقتان ينستيتۋتتى جەدەل قۇرۋ قاجەت. ۇيرەنەتىمىز كوپ. ونى ۇيرەنگەن كەزدە بۇل تەڭىز ەلدىڭ يگىلىگىنە جارايدى. بۇل مۇنايدان كەم ەمەس. حالىققا جۇمىس بەرۋ ءۇشىن ءوندىرىس كوزدەرىن ىزدەپ جاتىر عوي، مىسالى جاپوندار تەڭىزدىڭ ارقاسىندا ەلىن باعىپ وتىر. ءبىزدىڭ تەڭىزدىڭ دە بايلىعى جەتەدى. ءبىراق، وكىنىشتىسى ءالى كۇنگە زەرتتەلگەن جوق، - دەيدى پروفەسسور قوسارباي قوجاحمەت.
گەولوگتىڭ ايتۋىنشا، تەڭىزدە ءتۇرلى حيميالىق ەلەمەنتتەر مەن مينەرالدار بارشىلىق. مىسالى يود بروم، ءتۇرلى سودالار. مىسالى كيلكا بالىعىنىڭ ۇنىن وندىرۋگە بولادى.
- قازىر تەڭىز مۇناي ءوندىرىسىنىڭ ۋىسىنا ءتۇسىپ قالىپ تۇر. قازاقستان تەڭىزدەن مۇناي عانا الىپ جاتىر. ەكولوگياسىنا دۇرىس قاراسا ەشتەڭە بولمايدى. سوندىقتان ەكولوگتارعا، عىلىمعا جول بەرۋ كەرەك، - دەيدى مامان.
گەولوگ تەڭىزدى زەرتتەۋ ينستيتۋتىن اقتاۋ قالاسىنداعى بىردەن-ءبىر جوعارى وقۋ ورنى - ش. ەسەنوۆ اتىنداعى كاسپي مەملەكەتتىك تەحنولوگيالار جانە ينجينيرينگ ۋنيۆەرسيتەتىنەن اشۋدى ۇسىندى.
سەبەبى، دايىن ماماندار مەن جۇرگىزىلىپ جاتقان عىلىمي جۇمىستار بار.
- ۋنيۆەرسيتەتتە سوڭعى 3 جىلدا عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلىپ جاتىر. نەگىزىنەن تەڭىز سۋى دەڭگەيىنىڭ تارتىلۋ سەبەپتەرىن زەرتتەۋ، انىقتاۋ سياقتى ەكولوگيالىق باعىتتاعى زەرتتەۋلەر. ال، تەڭىزدىڭ بايلىعى تۋرالى ازىرشە جۇمىس جوق. عىلىمي جۇمىستاردى قولداۋ سوڭعى 3-4 جىلدا عانا باستالدى عوي. دەگەنمەن جەتكىلىكسىز، - دەيدى عالىم.
بۇعان دەيىن كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋدان الىستاپ بارا جاتقانىن جازعان ەدىك.
كاسپي تەڭىزىنىڭ تايازدانۋىنان اقتاۋداعى سۋ ارنالارى تارتىلىپ قالعان.