جىلاننىڭ باسىنا نەگە اق قۇيىپ شىعارادى؟
استانا. قازاقپارات - قازاق ىرىمىندا ۇيگە كىرىپ كەتكەن جىلاننىڭ باسىنا اق قۇيىپ شىعارۋ ءداستۇرى بار. ءبىراق وسى ءداستۇردىڭ قايدان شىققانىن، قانداي ماعىناسى بار ەكەنىن بىلە بەرمەيمىز. ونى «وتباسى حرەستوماتياسى. سالت-ءداستۇر سويلەيدى» كىتابىندا تومەندەگىدەي تۇسىندىرەدى. ءاپسانانى تولىقتاي نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
ەرتەدە ءبىر كەمپىردىڭ جالعىز سيىرى بولعان ەكەن. ول سيىرىن ساۋىپ، ءسۇتىن بازارعا ساتىپ كۇنەلتىپتى. ءبىر كۇنى كەمپىردىڭ ساۋعان ءسۇتى ازايا بەرىپتى. كەمپىر مۇنىن سەبەبىن ەش بىلە المايدى. ءبىر كۇنى ادەتتەگىدەي ءسۇتىن ساۋىپ ۇيىنە اكەلەدى دە، سيىردى ورىسكە قوسۋ ءۇشىن سىرتقا شىعىپ كەتەدى. مولدا ءبىر زاتىن ۇمىتىپ كەتكەنى ەسىنە ءتۇسىپ، قايتىپ اينالىپ كەلسە، ءسۇتىن جىلاندار ءىشىپ جاتىر ەكەن. كەمپىر شوشىپ كەتەدى. ءبىراق ولاردىڭ ءسۇتتى ءسۇيسىنىپ ىشكەنىنە قاراپ تۇرىپ، مەيىرىمى ويانادى. شەلەكتىڭ ءىشى تەرەڭ بولعاندىقتان، كىشكەنە جىلاندار ءسۇتتى ىشە الماي قينالىپ جاتىر ەكەن. ەرتەسىنە ءسۇتىن كىشكەنە ىدىسقا قۇيىپ، جىلانداردىڭ ىنىنە اپارىپ قويادى. كەشكە ىدىسىن الۋعا بارسا، ىشىندە ەكى ءدىلدا التىن جاتادى. كەمپىر تەڭگەلەردى ۇيىنە اكەلىپ ساقتاي بەرەدى. ءبىراز كۇن وتكەننەن كەيىن، التىن اقشاسىنا ءۇش بۇزاۋلى سيىر ساتىپ الادى. جامان لاشىعى تۇزەلىپ، ۇيىنە جاساۋ-جابدىق، جيھازدار الا باستايدى. ءبىر كۇنى كەمپىردىڭ التىن تاسىپ جۇرگەنىن كورشىسى كورىپ، حانعا ايتىپ بارادى. حان جەندەتتەرىمەن ساۋ ەتىپ جەتىپ كەلەدى. كەمپىردەن:
- التىندى قايدان الىپ ءجۇرسىڭ، ايت. ايتپەسە، ولتىرەمىن، - دەپ قورقىتادى. كەمپىر شىنىن ايتادى. حان نوكەرلەرىن ەرتىپ، جىلاننىڭ ۇياسىن قازا باستايدى. ءبىراق قانشا تەرەڭ قازسا دا، التىندى تاپپاپتى. حان ىزالانىپ، قازىلعان شۇڭقىرعا ءوزى ءتۇسىپ قازادى. ءبىر كەزدە كۇرەگى قاتتى زاتقا تيەدى. قاراسا، ساندىق ەكەن. التىن ەكەن دەپ، قۋانىپ كەتەدى. ساندىقتى اشقاندا، ىشىنەن قاپتاعان جىلان شىعادى. ولار حاندى شاعىپ ولتىرەدى. نوكەرلەرى بۇل جايتتى كورىپ قورقىپ كەتەدى. حاننىڭ ءبىر اقىلدى ءۋازىرى بار ەكەن. ول:
- جىلان دا جاقسىلىقتى بىلەدى. جىلى-جىلى سويلەسەڭ، جىلان ىننەن شىعادى. باسىنا اق قۇيساڭ، التىندى ءوزى-اق اكەلىپ بەرەتىن ەدى. وسىنشا قازعان شۇڭقىر ەندى كورىنە اينالسىن، دەپتى دە، حاندى كومىپ تاستاپتى.
سودان باستاپ ەل اراسىندا «ۇيىنە كىرگەن جىلانعا اق قۇي، التىن بەرەدى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتى. سەبەبى تابيعاتىندا جىلان التىن بار جەردە مەكەن ەتەدى ەكەن. بويىنداعى سۋىق دەنەسىن التىننىڭ بۋىنا جىلىتىپ ءومىر سۇرەدى دەسەدى.
قازاق ىرىمىندا ۇيگە كىرگەن جىلاندى باسىنا اق قۇيىپ، شىعاراردا مىناداي «جىلان ارباۋ» دۇعاسىن ايتىپ تۇرۋ كەرەك دەيدى.
كەر-كەر-كەر جىلان،
كەردەڭدەمەي كەل، جىلان،
كەرەگە باستى كەر جىلان،
ارتىمنان شىق ەر، جىلان.
ءبىر جىلان بار سۇم جىلان،
ءبىر جىلان بار سۇر جىلان،
ءبىر جىلان بار تۋ جىلان،
ءبىر جىلان بار قۋ جىلان،
ءبىر جىلان بار ۋ جىلان،
ءبىر جىلان بار سۋ جىلان.
قۇرالاي تاۋدىڭ باسىنان
قۋىپ كەلگەن ءبىر جىلان.
پايعامباردىڭ دەمىنەن
دەگەدەك كەلدى شىق، جىلان.
اق تامىزدىم باسىنا،
اق شۇبەرەك جايدىم استىنا،
اماندىق تىلەدىم باسىنا،
يرەلەڭدەمەي شىق، جىلان،
كەرتپەيىن دە تيىسپەيىن،
ارباپ سەنى كەتكىزەم.
كەرەگە باستى كەر جىلان،
كەردەڭدەمەي كەت، جىلان،
سۇيەگى جوق ەت جىلان،
ارباۋىما قۇرمەت ەت،
ماقتاۋىڭ جەتتى كەت، جىلان!
اڭىز-ءاپسانالاردا جىلانعا ءجۇز جىل ادامنىڭ كوزى تۇسپەسە، ول ايداھارعا اينالادى دەسەدى. ەگەر ادامنىڭ كوزى ەكى ءجۇز جىل تۇسپەسە، جىلاننىڭ ماڭدايى ەكى ەلىگە قالىڭداپ، ءارتۇرلى بەينەگە اينالا الادى ەكەن. ادامدى الداپ، اۋىلعا كەلىپ، ەشكىم سەزبەسە، كەشىكپەي ءبىر تايپا ەلدى جۇتىپ قويۋى كادىك دەسەدى.