جۇيكەسى جۇقارعان «جىندى» جازۋشىلار

استانا. قازاقپارات - جاراتۋشى جاقسى كورەتىن پەندەلەرىن ءتۇرلى-ءتۇرلى سىناققا سالىپ، ازاپتاپ قوياتىن ءتارىزدى.

ايتپەسە الەمگە ايگىلى كەمەڭگەرلەردىڭ كوبىسىنىڭ جۇيكە داعدارىسىنا ۇشىراپ، تىرشىلىكتەن باز كەشىپ كەتۋ سەبەبى نەلىكتەن؟

مۇمكىن، ولاردىڭ ميى شارشاپ، جۇيكە جۇيەسىنىڭ اۋىتقۋىنا شامادان تىس وي ەڭبەگىمەن شۇعىلدانۋلارى، سونىمەن قاتار ەرەكشە سەزىمتالدىقتارى دا دا اسەر ەتكەن بولار. ماسەلەن، ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى فەدور دوستويەۆسكي قويانشىق اۋرۋ بولعان، اي سايىن ءبىر رەت اۋزىنان اق كوبىگى اعىپ، قول-اياعى قالشىلداپ، قۇلاپ قالاتىن ۇستامالى اۋرۋى بولعان.

تاريحتا مۇنداي مىسالدار كوپ. وسىنداي الەمگە ۇلى يدەيالار تارتۋ ەتكەن، ءبىراق جازىلماس جۇيكە سىرقاتىنا ۇشىراعان جازۋشىلار، سۋرەتشىلەر، عالىمداردىڭ ءبىرازىن الدىعا تارتىپ كورەلىك.

امەريكالىق اتاقتى جازۋشى، اقىن ەدگار پو (1809-1849) جۇيكە اۋرۋىنا ۇشىراعانىن زامانداستارى ەستەلىكتەرىندە جازىپ قالدىرعان. قاراڭعىدان ولەردەي قورقۋ، ارتىنان جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي ۇرەيگە بەرىلۋ، اقىل-ەسىن جوعالتىپ الۋ، ءتۇرلى ەرسى قىلىقتار شىعارۋ، گالليۋتسيناتسيا -ونىڭ اۋرۋىنىڭ دياگنوزى وسىلار.

سىرقاتىنىڭ تاريحىنا ۇڭىلسەڭىز، 1830-جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ ءجيى-ءجيى كۇيزەلىسكە ۇشىراعانىن بايقايسىز. ونىڭ ۇستىنە اراق ىشكەن كەزدە قۇتىرىپ، نە ىستەپ، نە قويعانىن بىلمەيتىن كۇيگە تۇسكەن. كارتانىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ، ءجيى قارىزدانىپ-قاۋعالاناتىن بولعان.

فرانسۋزدىڭ اتاقتى جازۋشىسى گي دە موپاسسان (1850-1893) دا ميى اۋىراتىن سىرقاتقا شالدىعىپتى. اقىلىنان اداسۋدان، الجۋدان قاتتى قورىققان. جۇيكەسى توزعان كەزدە ءوزىن ەكى رەت ولىمگە قيا جازداعان (ءبىرىنشى رەت مىلتىقپەن اتىلىپ، ەكىنشىسىندە پىشاقپەن باۋىزدالىپ ولمەك بولعان) . ادەبيەتتەگى ەروتيكانىڭ اتاسى سانالاتىن ول 1891-جىلى جىندىحاناعا جاتقىزىلعان، سوندا بەيشارانىڭ سوڭعى دەمى بىتكەنشە ەسى كىرەسىلى-شىعاسىلى بولعان.

نەمىستىڭ ۇلى فيلوسوفى فريدريح نيتسشە (1844-1900) جىندىنىڭ جىندىسى بولعان. باسىنان باقايىنا دەيىن اۋىراتىن، ءبىر ساۋ جەرى جوق ول نەبىر ادام سەنگىسىز ەرسى قىلىقتارىمەن كوزگە تۇسكەن.

قانقۇيلى گيتلەر فيلوسوف نيتسشەنىڭ: «اۋرۋلار مەن السىزدەر ءولۋى، كۇشتىلەر جەڭۋى ءتيىس!»، «قۇداي ءولدى» دەگەن فرازالارىن فاشيزمنىڭ يدەولوگياسىنا پايدالانعان.

امەريكانىڭ الەمگە ايگىلى جازۋشىسى ەرنەست حەمينگۋەي (1899-1961) قانشا جەردەن رۋحى مىقتى بولسا دا، ول دا ىشتەي ءمۇجىلىپ، رۋحاني ازاپ شەگىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىندا جۇيكەسى قاتتى جۇقارعاندىقتان ءوزىن-ءوزى قاق ماڭدايدان اتىپ ولتىرگەن.

1960-جىلى حەمينگۋەي كۋبادان ا ق ش-قا ورالادى. قاتتى كۇيزەلىستەن ءوز-وزىنە سەنىمى قالماعان ول ءبىر جول دا جازۋ جازا الماي، اراققا تاۋەلدىلىكتەن جىندىحانادا ەمدەلۋگە ءماجبۇر بولادى. سول جەردە 20 سەانس ەلەكتروشوك العان ول دارىگەرلەرگە قاتتى قاپالانىپتى. جازۋعا قۇلشىنىسى جوعالعان ول ءوزىن ولتىرمەك بولعاندا، تۋىستارى امان الىپ قالادى. ايەلىنىڭ وتىنىشىمەن ەكىنشى رەت ەمدەلسە دە، ءوزىن ءولتىرۋ نيەتىنەن قايتپايدى. اقىرىندا قوس اۋىزدى مىلتىعىن وقتاپ، باسىنا تاقايدى.

حەمينگۋەيدىڭ كەيىپكەرى («شال مەن تەڭىزدەگى» بالىقشى سانتياگو) - ۇيدەي تولقىننان ۇرىكپەيتىن ۇندەمەس شال، كۇرەسكەننەن تۇك شىقپايتىنىن بىلسە دە، اقىرىنا دەيىن جان اياماي ايقاسادى. كەيىپكەرى ارقىلى جازۋشى «ادامدى وپات قىلساڭ دا، ونى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن اتاقتى فرازاسىن تاريحقا وشپەستەي ەتىپ جازىپ قالدىردى. حەمينگۋەيدىڭ ءوزى - اڭشى، جاۋىنگەر، اۋىر سالماقتاعى بوكسشى، تەڭىزشى، بالىقشى، ساياحاتشى، وعان قوسا نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى بولعانىنا قاراماستان، وكىنىشكە قاراي، اقىرىنا دەيىن ايقاسا العان جوق. ءبىراق سوزىندە تۇردى. «ەركەكتىڭ توسەگىندە ولۋگە قاقىسى جوق، - دەگەن-ءدى ول. - نە ۇرىستا، نە قاق ماڭدايدان تيگەن وقتان...».

بۇل جاعىنان حەمينگۋەي «الايدا، ەمحانادا كوز جۇمعاننان، جاقسى ەدى عوي مايداننىڭ وتىندە ولگەن» دەپ جىرلاعان مۇقاعالي ماقاتايەۆپەن ۇندەس.

الەمگە ايگىلى جازۋشى فرانس كافكا (1883 - 1924) دا جۇيكە اۋرۋىنا ۇشىراعان. جاس شاعىندا اكەسىمەن ۇرىسىپ قالىپ، ءوزىن ولتىرمەك بولادى دا، دەرەۋ دوسىنا قوشتاسۋ حاتىن جازادى. سونىڭ ارقاسىندا دوسى ماكس برود ونى ءبىر اجالدان امان الىپ قالادى. ءومىر بويى ساۋدىڭ اسىن ءىشىپ، جىندىنىڭ ءىسىن ىستەگەن كافكا 41 جاسىندا جىڭىشكە اۋرۋىنان قايتىس بولادى. ءتىرى كەزىندە ەشكىمگە كەرەك بولماعان، جۇرتقا تانىمالدىعى جوق كافكانىڭ داڭقى ولگەن سوڭ شىعىپ، ادەبيەتتەگى جاڭا ەستەتيكالىق باعىتتىڭ نەگىزىن سالۋشى رەتىندە اتاعى اسپانعا اسقاقتادى.

اعىلشىننىڭ ايەل جازۋشىسى ۆيردجينيا ۆۋلف (1882-1941) تە ىزاقور اۋرۋ ادام بولعان. ۇيقىسىزدىقتان ازاپ شەككەن، ال قالعي قالسا شوشىنىپ وياناتىن بولعان. بالا كەزىنەن ءوزىن-ءوزى ولتىرۋگە ارەكەتتەنگەن. بار-جوعى 13 جاسىندا الدەبىر ەركەك ونى زورلاپ كەتەدى. سودان باستاپ ءومىر بويى ەركەك بالاسىنا دەگەن جەككورۋشىلىك سەزىم پايدا بولادى. 1941-جىلى لوندونعا اسپاننان جاۋعان بومبا جازۋشىنىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، كىتاپحاناسى ورتەنىپ كەتەدى، ءوزى توتەننەن ءتونىپ كەلگەن اجالدان ارەڭ امان قالادى. ونسىز دا جۇيكەسى جۇقارىپ جۇرگەن جازۋشىنى وسىدان كەيىن دارىگەرلەر جىندىحانادا جاتىپ ەم الۋعا كوندىرمەك بولادى. اۋرۋدان قاجىعان جازۋشى ادەبي شىعارمالارىندا الدەنەشە رەت سيپاتتاعانىن ءىس جۇزىنە اسىرماق بولادى دا، وۋس وزەنىنە سەكىرىپ، سۋعا باتىپ ولەدى.

فرانسۋز جازۋشىسى، فيلوسوف جان-جاك رۋسسو (1712-1778) دا قورقىنىش پەن ۇرەيدىڭ قۇشاعىندا ءومىر سۇرگەن. اتىشۋلى كىتابىنان سوڭ شىركەۋمەن دە، بيلىكپەن دە قىرعيقاباق بولعان ول كوپتەن ءبولىنىپ، ىلعي وڭاشا قالۋعا تىرىسقان.

اتاقتى سۋرەتشى ۆان گوگ (1853-1890) ەسەرسوقتىقپەن ءوزىنىڭ سول قۇلاعىن وتكىر ۇستارامەن كەسىپ تاستاپ، سول قانسىراعان كۇيىندە اۆتوپورترەتىن سالعان، ول ازداي 37 جاسىندا ءوزىن-ءوزى ولتىرگەن. ارتىنان ۇلى سۋرەتشىگە ءتىرى كەزىندە قويىلعان 150دەن استام دارىگەرلىك دياگنوزدار تابىلعان. سىرقاتىنىڭ سۇمدىعىن وسىدان بىلە بەرىڭىز.

امادەي موتسارت (1756-1791) ءوزىن الدەكىمدەر ۋلاپ ولتىرگەلى جۇرگەندەي سەكەمدەنىپ، ۇنەمى ۇرەي ۇستىندە جۇرگەن. جارىقتىقتىڭ ىشكى تۇيسىگى الداماپتى.

جۇمىرتقا ەكەن دەپ قولساعاتىن قۋىرىپ جىبەرگەن يسااك نيۋتوندا (1643-1727) دا جىندىلىق جەتىپ ارتىلادى.

ۇلى كومپوزيتور روبەرت شۋمان (1810-1856) ءوزىن سويلەيتىن ۇستەل ىزىنەن قالماي قۋىپ جۇرگەندەي كورىپتى، ال ءتۇرلى جاڭا اۋەندەردى وزىنە بەتحوۆەن مولاسىنان جولداپ جاتقانداي سەزىنگەن. اقىرىندا قورقىنىشتان ءوزىن-ءوزى ولتىرگەن.

ەندى 1852-جىلى قايتىس بولعان ورىستىڭ ەڭ قۇپيا جازۋشىسى نيكولاي ۆاسيلەۆيچ گوگول (1809-1852) ءومىرىنىڭ سوڭىندا اس- اۋقاتتان مۇلدەم باس تارتىپ، ءنار سىزباعان كۇيى جالبارىنۋىن جالعاستىرا بەرگەن، قانشا تىرىسسا دا، دارىگەرلەر ونىڭ سىرقاتىنىڭ دياگنوزىن انىقتاي الماعان. ونىڭ «جۇمباق» ءولىمى تۋرالى تالاس-تارتىس كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءجۇرىپ جاتىر.

ونىڭ شىعۋىنا سەبەپ بولعان جاعداي: 1931-جىلى گوگول جەرلەنگەن موناستىردى تۇرمەگە اينالدىرىپ، ۇلى جازۋشىنى باسقا جاققا جەرلەمەك بولادى. ءسويتىپ، 79 جىلدان كەيىن قابىرىن قازىپ كورسە، گوگولدىڭ باس سۇيەگى تەرىس قاراپ جاتىپتى. ياعني «ءولدى» دەگەن گوگول كوردە جاتىپ ەتبەتىنەن اۋدارىلىپ تۇسكەن. ەندەشە، لەتارگيامەن اۋىرعان جارىقتىق مولادا تىرىدەي جان تاپسىرعان بولدى عوي...

«جۇمباق» ءولىمنىڭ وتىن گوگولدىڭ 1845-جىلى جازىپ قالدىرعان وسيەتى ونان سايىن مازداتا ءتۇستى. وندا «مەنىڭ دەنەمدى ءولىمنىڭ انىق تا ايقىن بەلگىسى بىلىنگەنشە، جەرگە تاپسىرماي تۇرىڭدار. مۇنى قاتتى اۋىرعان كەزىمدە جۇرەگىم مەن تامىرىمنىڭ سوقپاي قالعان جاعدايى كەزدەسكەندىكتەن ايتىپ وتىرمىن» دەلىنگەن... اقيقاتىنا كەلسەك، گوگولدىڭ باس سۇيەگىن الدەكىمدەر ۇرلاپ كەتىپتى. قاشان، قالاي - جۇمباق. ءتىپتى جەرلەۋگە اپارا جاتقاندا، گوگولدىڭ ءمايىتىن، قولىن - قولداي، بۇتىن - بۇتتاي كەبىنىمەن قوسا جۇلىپ، ەلىرگەن جۇرت ەستەلىك ءۇشىن يتشە تالاپ اكەتكەن دەگەن دە اڭىز بار.

ايتەۋىر ارحەولوگتار ۇرلانعان باستىڭ ورنىنا باسقا ءبىر جاس ادامنىڭ باس سۇيەگى قويىلعانىن انىقتاعان. كەيىنگى كەزدەگى زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، 42 جاسىندا اجال قۇشقان كلاسسيك جازۋشى اشتىقتان دا، ەسىنەن اداسىپ تا ولمەگەن، كەرىسىنشە، دارىگەرلەر، الدە - ادەيى، الدە - بىلمەستىكپەن، ۋلاپ ولتىرگەن بولىپ شىقتى.

ەڭ باستىسى - نيكولاي ۆاسيليەۆيچتىڭ ولەر الدىندا ءوزىنىڭ ەڭ ۇلى قولجازباسى - «ءولى جانداردىڭ» ەكىنشى تومىنىڭ جالعىز داناسىن ءوز قولىمەن ورتەپ جىبەرىپ، ارتىنان «اھ» ۇرىپ وكىنۋىنە نە سەبەپ بولدى ەكەن؟! نە كەرەك، «ءتىرى كەزىندە ءولى ارۋاق سياقتى، ولگەن سوڭ ءتىرى سياقتى» گوگول جايىنداعى قورقىنىشتى اڭىزدىڭ نۇكتەسى قاشان قويىلارى بەلگىسىز.

بۇل ءتىزىمدى جالعاستىرا بەرسەك سوزىلا بەرەدى... مىنە، قانشا جەردەن عاسىرلارعا كەتەتىن شەدەۆرلەرىمەن ادامزاتتى تاڭعالدىرسا دا، جۇرت ولاردى ەستەرى دۇرىس ادام ەمەس دەپ ەسەپتەگەن كەمەڭگەرلەردىڭ كۇلكىدەن بۇرىن جىلاۋعا لايىق قاسىرەتتى ومىرلەرى. ونى ولاردىڭ جۇرە پايدا بولعان مىنەزدەرى دەگەننەن گورى، انىعىندا سانا-سەزىمىنىڭ اۋىتقۋىنان تۋعان اۋرۋلارى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.

تاشەنوۆ تورەعالي
«ايقىن»گازەتى. 2014- جىل