جىبەك جولى داۋىرىنەن جاڭا ەكونوميكاعا: استانا مەن ريم بايلانىسى قالاي كوركەيدى
استانا. KAZINFORM - قازاقستان كوپۆەكتورلى ساياساتىن بەرىك ۇستانىپ، كەيىنگى جىلدارى كارى قۇرلىق ەلدەرىمەن بايلانىسىن ءبىرشاما جاقسارتا الدى. ەلىمىزگە يتاليا پرەمەر-ءمينيسترى دجوردجا مەلوني رەسمي ساپارمەن ات باسىن بۇردى. ىزىنشە «ورتالىق ازيا - يتاليا» سامميتى وتەدى. وسى تۇستا Kazinform اگەنتتىگىنىڭ اناليتيكالىق شولۋشىسى قازاقستان مەن يتاليا قارىم-قاتىناسىنىڭ ءتيىمدى جاقتارىنا بويلاپ، قانداي مۇددەلەر جاقىنداتىپ وتىرعانىنا كوز جۇگىرتتى.
ساياسي قارىم-قاتىناستىڭ باستاۋى
بيىل ەكى ەلدىڭ ءوزارا ديپلوماتيالىق سەرىكتەستىگىنە 33 جىلعا جۋىق ۋاقىت بولدى. 1992 -جىلدىڭ تامىزىندا كەلىسىمگە قول قويىلىپ، كوپ ۇزاماي يتاليا ەلشىلىگى ەسىگىن ايقارا اشتى. ال قازاقستان ەلشىلىگى سول ەلدە 1996 -جىلدان بەرى جۇمىس ىستەيدى.
وسى ۋاقىت ىشىندە ەكى ەل اراسىنداعى قاتىناستار تەڭدەسسىز جوعارى دەڭگەيگە جەتتى. مازمۇندى ساياسي ديالوگ جۇرگىزىلىپ، ءوزارا ساۋدا قارقىنى ءوستى، كەلىسىمشارتتار بازاسى كەڭەيىپ، كوپجاقتى قۇرىلىمدار اياسىنداعى ىنتىماقتاستىق نىعايدى. 2009 -جىلى قول قويىلعان ستراتەگيالىق ارىپتەستىك تۋرالى شارت قازاقستان- يتاليا قارىم-قاتىناستارىنىڭ ەرەكشە مارتەبەسىن ايعاقتايتىن اسا ەلەۋلى وقيعا سانالادى.
قازاقستان دا قازىر كارى قۇرلىقتىڭ دامىعان ەلدەرىنەن كەم تۇسپەيتىن اۋقىمدى ساياسي وزگەرىستەرگە بەت تۇزەدى. ساياسي جۇيەنى جاڭعىرتۋعا، ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ تەتىكتەرىن جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان رەفورمالار باعدارلاماسىن باعىت ەتتى. وسى تۇرعىدا يتاليا رەسپۋبليكاسىمەن سەرپىندى قارىم-قاتىناستار ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا جانە ىلگەرىلەتۋگە ماڭىزدى ۇلەس قوسۋدا.
ەكىجاقتى قاتىناستاردى دامىتۋ ماقساتىندا ونەركاسىپتىك جانە ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جونىندەگى ۇكىمەتارالىق جۇمىس توبى ىستەيدى. «قازاقستان- يتاليا» پارلامەنتتىك دوستىق توبى دا قۇرىلعان.
بىلتىر قاڭتاردا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ يتالياعا رەسمي ساپارمەن بارعانى ەستە. وندا مەملەكەت باسشىسى يتاليا پرەزيدەنتى سەردجو ماتتارەللامەن كەزدەسىپ، ماڭىزدى كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى. تاراپتار قازاقستان مەن ورتالىق ازيانىڭ ەۋروپا وداعىمەن اراداعى ىنتىماقتاستىعىن دامىتۋ پەرسپەكتيۆالارىن تالقىلاپ، كولىك جانە لوگيستيكا سالاسىنداعى ءوزارا ءتيىمدى ىقپالداستىقتىڭ، اتاپ ايتقاندا، ترانسكاسپيي حالىقارالىق كولىك باعىتىن وركەندەتۋدىڭ كەلەشەگى زور ەكەنىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
جىل باسىندا قاسىم-جومارت توقايەۆ بىرىككەن اراب امىرلىگىنە بارىپ، «ابۋ ءدابيدىڭ ورنىقتى دامۋ اپتالىعى» سامميتىنە قاتىسقان ەدى. مەملەكەت باسشىسى باسقوسۋ الاڭىندا يتاليا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى دجوردجا مەلونيمەن كەزدەسىپ، تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاپ، دوستاس يتاليا حالقىنىڭ يگىلىگى جولىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەتىنە تابىس تىلەگەن بولاتىن.
سول جىلى شىرايلى جۇزدەسۋلەر بيىل ناۋرىزدا استانادا جالعاستى. يتاليا پرەزيدەنتى سەردجو ماتتارەللا قازاقستانعا كەلىپ، قاسىم- جومارت توقايەۆپەن كەزەكتى رەت جيىن وتكىزدى. باسشىلار ساۋدا جانە ەكونوميكا، مادەنيەت سالاسىندا تاماشا بايلانىس ورناتا العانىن ەرەكشە اتاپ وتكەنى بار. ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى دامىتۋ پەرسپەكتيۆالارى تالقىلاندى. قازىرگى ەكى ەلدىڭ جاقىندىعىن سول كەزدەسۋلەردىڭ ناتيجەسى رەتىندە قاراستىرساق بولادى.
مادەني- گۋمانيتارلىق سالادا، ءبىلىم بەرۋ، كىتاپحانا ءىسى، عىلىمي- زەرتتەۋ قىزمەتى باعىتتارى بويىنشا دا ءوزارا ءىس-قيمىل كەڭەيىپ كەلەدى. 2020 -جىلى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 175 -جىلدىعى اياسىندا ۇلى ويشىلدىڭ «قارا سوزدەرى» مەن پوەمالارى يتاليان تىلىنە اۋدارىلدى. ميلان قالاسىنداعى امبروزيان كىتاپحاناسىندا جانە ۆەنەتسيا قالاسىنداعى «كا فوسكاري» ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاقستاندىق مادەنيەت پەن ادەبيەت ورتالىقتارى جۇمىس ىستەيدى.
قازاقستان مەن يتاليانى تەك ساياسات پەن ەكونوميكا عانا ەمەس، ۇلى جىبەك جولى داۋىرىنەن باستاۋ الاتىن تاريح جانە اتاقتى ۆەنەتسيالىق كوپەس ماركو پولونىڭ ساياحاتى جاقىنداتادى دەسەك - ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
ەكى ەل ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى جان-جاقتى نىعايتۋعا جانە دامىتۋعا باعىتتالعان سىرتقى ساياسي باعىتتى ودان ءارى ىلگەرىلەتە بەرۋگە نيەتتى ەكەندەرىن اڭعارتىپ وتىر.
«قارا التىنعا» نەگىزدەلگەن ساۋدا
ەڭ الدىمەن ايتار جايت - يتاليانىڭ ورتالىق ازياداعى مۇددەسى ەكونوميكالىق فاكتورلارعا بايلانىستى. ماسەلەن، وزگە كارى قۇرلىق ەلدەرى سەكىلدى يتاليا دا شيكىزاتقا مۇقتاج، اسىرەسە، مۇناي ونىمدەرىنە. ايماقپەن بايلانىس جاعىنا كەلگەندە يتاليا بارىنەن بۇرىن قازاقستانعا ەرەكشە نازار اۋدارادى. نەگە؟
بىرىنشىدەن، قازاقستان - ورتالىق ازيادا كوپ سالالار بويىنشا كوشباسشى. مىسالى، ونەركاسىپ جانە قۇرىلىس مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە، 2024 -جىلى ەلىمىزدەگى ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ كولەمى 106,8 ميلليارد دوللارعا جەتكەن. بۇل كورسەتكىش وزبەكستاننان - 1,5 ەسە، قىرعىزستاننان - 16 ەسە، ال تۇرىكمەنستانمەن سالىستىرساق 22 ەسە كوپ.
ەكىنشىدەن، يتاليا - ەلىمىزدىڭ مۇنايىن ساتىپ الۋشى نەگىزگى ەلدىڭ ءبىرى. جىل سايىن تاۋار اينالىمىنىڭ ورتاشا قارقىنمەن ارتىپ كەلەدى. 2023 -جىلى ەكى ەل 16,1 ميلليارد دوللارعا ساۋدا جاساسسا، بىلتىر كورسەتكىش 20 ميلليارد دوللارعا جۋىقتادى. سونىڭ 18,7 ميليلارد دوللارى قازاقستان ەكسپورتىنا تيەسىلى. سونىڭ 98 پايىزدان استامى مۇناي جەتكىزۋ ۇلەسىندە.
مۇنايدان بولەك ەلىمىز فەرروقورىتپالار، الليۋميني، بيداي، تاس كومىر، كەپتىرىلگەن جەمىستەر جەتكىزگەن.
ال يتاليادان كەلگەن يمپورتتىڭ سوماسى بىلتىر 1,3 ميلليارد دوللارعا باعالاندى. كارى قۇرلىقتاعى سەرىكتەس ءدارى- دارمەك، ارماتۋرالار، قۇبىر، سورعى جانە جەلدەتكىش، ۆاكتسينالار، ىدىس جۋاتىن ماشينالار، باعالى مەتالدان جاسالعان بۇيىمدار ساۋدالاعان.
سونداي- اق يتاليالىقتار قازاقستان ەكونوميكاسىنا ينۆەستيتسيا قۇيۋ جايىن دا ۇمىت قالدىرعان ەمەس. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىنشە، 1992-2022 -جىلدى قامتيتىن 30 جىلدىق كەزەڭدە ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا 15 ميلليارد دوللار يتاليا ينۆەستيتسياسى تۇسكەن. ال 2005 -جىلدان باستاپ 2024 -جىلدىڭ جەلتوقسانىنا دەيىنگى ارالىقتا 7,6 ميلليارد دوللاردى قۇراپتى. قازىر ەلىمىزدە 300 گە جۋىق يتاليالىق كومپانيا جۇمىس ىستەپ جاتىر.
تاراپتار ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى قورعاۋعا سەپتەسىپ وتىر
ساياسات تانۋشى جانەركە قايرات قىزىنىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان مەن يتاليا اراسىنداعى بايلانىس 1992 -جىلى العاش ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناستار ورناعالى بەرى تۇراقتى تۇردە دامىپ كەلەدى. بۇگىندە استانا - ريمنىڭ ورتالىق ازياداعى ەڭ ۇلكەن ساۋدا سەرىكتەسى.
- «وسى كەزدەسۋلەر ەكى تاراپقا نە بەرەدى؟» دەگەن سۇراققا كەلەر بولساق، ەڭ بىرىنشىدەن، ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى ءارى قاراي دامىتۋعا نەگىزدەلمەك. جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەر بارىسىندا كوپتەگەن تۇيتكىلدى ماسەلەلەر ءوز شەشىمىن تاۋىپ، ءوزارا سەنىم مەن ىنتىماقتاستىق ارتا تۇسەدى. مەملەكەت باسشىلارى قاتىساتىن كەلىسسوزدەردىڭ اۋقىمى كەڭ، اسىرەسە ساياسي سەرىكتەستىكتى نىعايتۋعا ۇلەس قوسادى.
يتاليا قازىر ەۋروپالىق وداق ەلدەرى اراسىندا ەكونوميكا مەن ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك سالاسىندا تۇراقتىلىق كورسەتىپ وتىر. بۇل - ۇلكەن ارتىقشىلىق، سەبەبى الەمدەگى گەوساياسي جاعدايلار اسەرىنەن كارى قۇرلىق ەلدەرى ەكونوميكا مەن ەنەرگەتيكا سالاسىندا كەلەڭسىزدىكتەرگە تاپ بولدى. ياعني، يتاليا - سول داعدارىسقا توتەپ بەرىپ تۇرعان مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. وسى ورايدا قازاقستاننىڭ دا ۇلەسىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. سەبەبى كارى قۇرلىق ەلىنىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋدا استانا تاراپىنىڭ ۇلەسى مول. سول ءۇشىن يتاليا سەرىكتەستىكتى جالعاستىرۋدى كوزدەيدى، - دەيدى ساراپشى.
ءساۋىر ايىندا ورتالىق ازيا مەن ەۋروپالىق وداق ەلدەرىنىڭ ءسامميتى وتكەنى بەلگىلى. ول جەردە دە ءبىرقاتار كەلىسىمدەرگە قول قويىلىپ، ەۋرووداق تاراپىنان ورتالىق ازياعا 12 ميلليارد ەۋرو ينۆەستيتسيا جاسالاتىن بولدى. ەندى سول كەلىسسوزدەر اياسىندا قابىلدانعان شەشىمدەردىڭ ىسكە اسىرۋ تەتىكتەرىن ءار مەملەكەتتەر ءوزارا تالقىلاۋعا كوشپەك.
- يتاليادان بىزگە جەتكىزىلەتىن تاۋارلاردىڭ ءوندىرىسىن ءوز ەلىمىزدە جولعا قويۋ، تەحنولوگيالىق ترانسفەرتتەر جاساۋ جاعىنان دا مۇددەلىمىز. يتاليالىق الىپ Eni كومپانياسى قازىر مۇناي- گاز سالاسىنا عانا ەمەس، بالامالى ەنەرگەتيكاعا دا ءوز ۇلەسىن قوسىپ جاتىر. دەمەك، قازاقستان ءقازىر ەكسپورتتايتىن شيكىزاتىن تەرەڭ وڭدەۋگە كوشىپ، ونى ىسكە اسىرۋدا يتاليالىق تەحنولوگيانى قولدانۋعا نيەتتى.
28-مامىردا قازاقستان مەن يتاليانىڭ ىسكەرلىك فورۋمى دا ءوتتى. ونىڭ اياسىندا 10 مەموراندۋمعا قول قويىلىپ، جۇزدەگەن ملن ەۋروعا كەلىسىمدەر جاسالعان. قازاقستاندا 300 دەن استام يتاليالىق ورتا كاسىپ وكىلدەرى قىزمەت اتقارۋدا. بۇنىڭ ءبارى - يتاليالىق بيزنەستىڭ ەلىمىزگە سەنىمىنىڭ كورسەتكىشى. الدا وتەتىن جوعارى دارەجەلى كەزدەسۋلەر وسى سەنىمدى ارتتىرىپ، استاناعا قۇيىلاتىن يتاليالىق ينۆەستيتسيانىڭ ۇزاقمەرزىمدى كەپىلى بولماق، - دەپ قورىتىندىلادى ساياساتتانۋشى جانەركە قايرات قىزى.