جوڭىشقانىڭ الەمدە جوق جاڭا سورتىن شىعارعان عالىمنىڭ جاڭالىعى ەلەۋسىز قالىپ وتىر
پاۆلودار. KAZINFORM - اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قۇدايبەرگەن قاناپيانوۆ قۇرعاق اۋا رايىندا مول ءونىم بەرەتىن جوڭىشقانىڭ جاڭا سورتىن ويلاپ شىعاردى. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ ونەرتابىسىن ەرتىس-بايان ءوڭىرىنىڭ بيلىگى ەلەپ-ەسكەرمەي وتىر. عالىمنىڭ سوزىنشە، جاڭا داقىل قازاقستانداعى جەم-ءشوپ ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشىپ، مال ەتى مەن ءسۇتتىڭ وزىندىك قۇنىن ارزانداتۋعا نەگىز بولادى.
ەرتىستىڭ پاۆلودار ءوڭىرى - توپىراق قۇنارى از، جاۋىن-شاشىن سيرەك تۇسەتىن ايماقتار قاتارىندا. وبلىس قازاقستانداعى استىقتى اۋداندار قاتارىنا ەنگەنىمەن، ءار گەكتاردان ءونىپ شىعاتىن ءداندى-داقىلدىڭ ونىمدىلىگى بويىنشا سوڭعى ساتىلاردان كورىنىپ كەلە جاتقانى شىندىق. باستى ماسەلە - ىلعالدىڭ از تۇسەتىنى. زەرتتەۋلەر كورسەتكەندەي، وبلىستىڭ ورتالىق بولىگىندە جىل بويىنا تۇسەتىن ىلعالدىڭ مولشەرى - 200-270 م م ارالىعىندا. مۇنداي قۇرعاق اۋا رايى قالىپتاسقان، توپىراعى ءنارسىز جەردە ەگىن ءوسىرىپ، جىل سايىن استىق رەكوردىن جاڭارتىپ جاتقان جەرگىلىكتى ديقانداردىڭ ەڭبەگىن ناعىز ەرلىككە بالاعان ءجون بولار.
- مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن ەلىمىزدەگى ەگىن شارۋاشىلىعىن سۋبسيديالاۋعا 550 ميلليارد تەڭگە، ونىڭ ىشىندە پاۆلودار وبلىسىنا 27 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى. الايدا جوعارى ءونىمدى استىق شارۋاشىلىعىن قۇرۋ ءبىزدىڭ فەرمەرلەر ءۇشىن ءالى دە ارمان. ماسەلەن، رەسپۋبليكا بويىنشا ءار گەكتاردان ورتاشا ەسەپپەن 10-12 سەنتنەر استىق جينالسا، ءبىزدىڭ ايماقتا ول 9-9,3 گەكتاردان اسپايدى. رەسپۋبليكالىق ورتاشا كورسەتكىشتى تومەندەتىپ وتىرعان ءبىزدىڭ ءوڭىر. استىق ساپاسىنىڭ تومەندەۋى، جەر قۇنارىنىڭ جوعالۋى 2000 -جىلداردان بەرى بايقالادى. ءبىز بۇل قيىندىقتان شىعۋ ءۇشىن قۇرعاقشىلىققا اسا ءتوزىمدى داقىلداردىڭ وندىرىسىنە ءمان بەرۋىمىز كەرەك. بۇل تۇرعىدا مەنىڭ ون جىلدان استام ماڭداي تەرىمنىڭ وتەۋى بولعان جاڭا جوڭىشقا سورتى وسىنداي ستراتەگيالىق ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءبىر جولى، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن قۇدايبەرگەن قاناپيانوۆ.
ادەتتە ەلىمىزدەگى جوڭىشقانىڭ قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى تۇرلەرى 350 م م جاۋىن- شاشىن جاعدايىندا وسسە، پاۆلوداردا سۇرىپتالىپ شىعارىلعان جاڭا سورت 200-270 م م جاعدايىندا جاقسى ءونىم بەرۋ قابىلەتىن بايقاتقان. عالىمنىڭ سوزىنشە، مۇنداي سورت الەمدە جوق. وسكەندە بيىكتىگى ءبىر مەتردەن اسىپ، داندەرى دە ويداعىداي شىعادى.
- جاڭا سورت شىعارۋ ىسىمەن سوناۋ 2013 -جىلدان بەرى اينالىسىپ كەلەمىن. اۋەل باستان ءبىزدىڭ كليماتقا ءتوزىمدى، مال شارۋاشىلىعىنداعى ازىق ماسەلەسىن شەشۋگە، جەرگىلىكتى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ وزىندىك قۇنىن ارزانداتا الاتىن داقىلدى ءوسىرىپ شىعارۋ مىندەتىن العا قويعان ەدىم. كوپ ويلاندىم. اناۋ بيدايدىڭ ءوزى ەجەلدە جابايى بيدايدان شىعارىلعان. پاۆلودار قالاسىنىڭ ىرگەسىندەگى كەمەڭگەر (بۇرىنعى كراسنوارمەيكا) الابىندا ۇزاق جىل بويى ءتۇرلى سورتتار سىنالعان. ءبىراق مول ءونىم بەرەتىن بيداي ءبىزدىڭ جەردە وسپەيتىنى ول شىندىق. اناۋ اقمولا وبلىسىندا جىلدىق جاۋىن- شاشىن مولشەرى - 350 م م، قوستانايدا - 355 م م، سولتۇستىك قازاقستاندا شامامەن 360 م م. بىزدەن ءبىر جارىم ەسە كوپ ىلعال تۇسەدى. وسى جاعدايلاردى ءجىتى زەردەلەي كەلە، مەن ءبىزدىڭ جاقتىڭ كليماتىنا ابدەن بەيىمدەلگەن، وزگە تۇقىمداستارىنا قاراعاندا مىقتىراق وسكەن جابايى جوڭىشقا تۇرلەرىن ىزدەي باستادىم. اقىرى ءار جەردەن ساناۋلى ساباقتارىن تاۋىپ، پىسكەن ۋاقىتىندا الگىلەردىڭ قاۋىزىنداعى داندەرىن قولمەن جيناپ الدىم. بۇلار سوقا تۇسپەگەن جەردە ءوسىپ تۇر ەدى. ودان سوڭ كەمەڭگەر ماڭىندا ەگىپ كوردىم، - دەيدى عالىم.
العاشقى جىلدارى قۇدايبەرگەن اعا ءوزى ەككەن جوڭىشقا القابىن كادىمگىدەي سۇرىپتاپ وسىرگەن. ناشار شىققاندارىن جويىپ، تەك بيىك ءارى ساباعى مىقتىلارىن عانا قالدىرىپ وتىرادى. بۇلار جىلدار وتە ءبىر-بىرىمەن ايقاس توزاڭدانىپ، سۇرىپتالا باستاعان. اقىر- سوڭى ەڭبەگى ەش كەتپەي، ارادا 10 جىل وتكەندە الگى جەردەن ابدەن سۇرىپتالعان جوڭىشقانىڭ جاڭا تۇقىمدارىن مولىراق ۇگىپ الادى.
وكىنىشكە قاراي، عالىمنىڭ ودان ارعى جوسپارى ىسكە اسپاي قالادى. جاڭا سورتتى سۋارمالى جەرگە ەگىپ، كوبەيتىپ الۋ ويىمەن وبلىس اكىمدىگىنە، وبلىستىق جەر قاتىناستارى باسقارماسىنا حابارلاسقان ەكەن. باسقارما باسشىسى مۇرات حاميتوۆ «عالىمدارعا بەرەتىن جەرىمىز جوق، جەر تەك فەرمەرلەرگە عانا بەرىلەدى» دەپ مەسەلىن قايتارىپ تاستايدى. امالى قۇرىعان عالىم الگى داندەرىن 800 ك م جەردەگى كوكشەتاۋ وڭىرىنە اپارىپ، كەزىندە بىرگە وقىعان جولداسىنىڭ القابىنا بارىپ سەۋىپتى. ودان قالعانىن پاۆلودار قالاسىنداعى ساياجايدان ءوزى ساتىپ العان جەر تەلىمىنە وتىرعىزعان. ساياجايدىڭ شىعىندارى ءۇشىن جىل سايىن ءوز قالتاسىنان قىرۋار قاراجات تولەيدى.
قۇدايبەرگەن اعا ساياجايعا ءوزى باستاپ اپارىپ كورسەتتى. ەشبىر سۋارۋسىز ەگىلگەن جوڭىشقانىڭ ساباقتارى جايقالىپ، ەرەكشە جاعدايدا ءوسىپ كەلە جاتىر. مۇندا ءوزى ۇزاق جىل سۇرىپتاعان جوڭىشقانىڭ سارى جانە كوكشە تۇرلەرى بار. ايتۋىنشا، سارىسى قۇرعاقشىلىققا اسا ءتوزىمدى، ءبىراق ءونىمى ءسال تومەنىرەك، ال كوگى ىلعال مولىراق بولسا استا- توك ءونىم بەرەدى ەكەن.
- مىناۋ سارى جوڭىشقانىڭ ساباعىنىڭ بيىكتىگى 1 مەتردەن اسادى. ال قۇرامىنداعى اقۋىزىنىڭ مولشەرى %-30. مۇنداي مول ءونىمدى، اقۋىزعا باي ءارى قۇرعاقشىلىق جاعدايىندا وسە الاتىن جوڭىشقا الەمدە جوق ەكەنىنە عالىم رەتىندە ءباس تىگە الامىن. گەكتارىنان 30 گەكتار مال ازىعىن جيناۋعا مۇمكىندىك بار. ال اناۋ گۇلى كوك ءتۇستى جوڭىشقا گەكتارىنان 40-45 سەنتنەر ءونىم بەرەدى. ەشقانداي داقىل ونداي ءونىم بەرۋگە قابىلەتسىز. پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقايەۆ بيلىك وكىلدەرى، سونىڭ ىشىندە مينيسترلەر مەن ءوڭىر باسشىلارى عالىمداردى قولداۋ كەرەك دەگەن تاپسىرما بەرگەن. الايدا مەنىڭ ويلاپ تاپقان عىلىمي جاڭالىعىمدى ەشكىم ەلەگىسى كەلمەي وتىرعانى قىنجىلتادى. بۇل مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى وڭىرىمىزدە ەسكەرىلمەي وتىر دەگەندى بىلدىرەدى. اكىمدىك كومەك كورسەتسە، بۇل سورتتى باياعىدا كوبەيتىپ، ءقازىردىڭ وزىندە جەرگىلىكتى شارۋاشىلىقتارعا تاراتار ەدىم. ونىڭ ناتيجەسىن شارۋالار از ۋاقىت ىشىندە بايقايتىنى ءسوزسىز، - دەپ قوستى ول.
عالىمنىڭ ەسەبىنشە، بۇل سورت قولدانىسقا ەنگىزىلسە، ەلىمىزدەگى سەلدىر ءشوپ باسقان ميلليونداعان گەكتار جەر جاسىل مايساعا اينالاتىنى انىق. مىسال ءۇشىن كليماتى پاۆلودار وڭىرىنە ۇقساس قاراعاندى، اباي، اقتوبە، باتىس قازاقستان جانە وزگە دە وبلىستاردى قامتاماسىز ەتەر ەدى. ناتيجەسىندە مال وسىرۋشىلەر قۇنى ارزان، نارلىلىگى جوعارى مال ازىعىمەن قامتىلىپ، ءسۇت شارۋاشىلىقتارىندا ءونىم ساپاسىن كوتەرۋگە، شيكىزات قۇنىن ارزانداتۋعا مۇمكىندىكتەر پايدا بولادى. دۇكەندە ساتىلاتىن ءسۇت باعاسى 1,5 ەسە ارزاندار ەدى.
جوڭىشقا - كوپجىلدىق وسىمدىك. ول العاشقى ەكى جىلدا ءسال عانا قىلتيىپ، اۋەلى تامىرىنىڭ تەرەڭگە ەنۋىنە كۇش سالادى. جەر بەتىندەگى ماسساسى وتە تومەن بولادى. ودان سوڭ عانا ساباعى جايقالىپ، قاۋىزىندا داقىلدارى وسە باستايدى. تۇراقتى ءوسۋى 5-6 جىل شاماسىندا عانا. سوندىقتان جاڭا تۇقىمدى تەز ارادا كوبەيتىپ، فەرمەرلەرگە تاراتۋ - ۋاقىت كۇتتىرمەس ماسەلەگە اينالىپ تۇر. ول ءۇشىن اۋەلى سۋارمالى جەرگە ەگىپ، كولەمىن كوبەيتۋ شارت. ءبىراق مۇنداي عىلىمي جاڭالىقتى ەلەيتىن بيلىك بايقالمايدى.
نارىقتاعى جاعدايعا سۇيەنسەك، قازىرگى ۋاقىتتا جوڭىشقا تۇقىمىنىڭ ءبىر تونناسى 800 مىڭ تەڭگە تۇرادى. ال ءبىر توننا تۇقىم 142 گەكتار جەرگە جەتەدى ەكەن (گەكتارىنا 7 كەلى سەبىلەدى). جاڭا سورت ەگىلگەن جەردىڭ ءار گەكتارىنان 40 سەنتنەر نەمەسە 4 توننا ءونىم الىنادى دەسەك، الگى ءبىر توننا تۇقىمنان 560 توننادان استام ساپالى جوڭىشقا جيناپ الۋعا بولادى. بۇل فەرمەرلەر ءۇشىن قاي جاعىنان بولسىن ءتيىمدى. عالىمنىڭ ۇلەسىنە سۋارمالى 100 گەكتار جەر تيەتىن بولسا، 3 جىلدا وبلىستىڭ بارلىق جەرىنە سەۋىپ شىعاتىن جوڭىشقا تۇقىمىن وندىرۋگە ابدەن بولادى. سۋارمالى جەردە گەكتارىنان 1 مىڭ كيلوگرامعا دەيىن ءونىم جيناۋ مۇمكىندىگى بار. شارۋالار ودان ونداعان ەسە تيىمدىلىك كورسەتىنى انىق.
- وتاندىق بىلىكتى عالىمداردى باعالاماۋ سالدارىنان 2024 -جىلى سولتۇستىك قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ەلدى مەكەنىن سۋ الىپ كەتكەنىن كوردىك. بۇل - وتە وكىنىشتى جاعداي. ەگەر الگى ەسەپسىز اققان قىزىل سۋدى عالىمداردىڭ ەركىنە بەرسە، ولار بارلىق ەسەپتەۋىن شىعارىپ، بۇرۋ، پايدالانۋ جولدارىن ۇسىنار ەدى. وسىنداي باعالاماۋدىڭ سالدارىنان ءبىر عانا وتاندىق اگروونەركاسىپ سالاسى جىل سايىن تريلليونداعان تەڭگە پايدادان قاعىلىپ وتىر. مۇنى ءبىز، كاسىبي عالىمدار جاقسى ءبىلىپ، كورىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ كەڭ- بايتاق جەرىمىزدىڭ پوتەنسيالى وتە مول. ءبىراق جاۋاپتى ۆەدومستۆولار جەردى، تابيعي رەسۋرستاردى عىلىممەن بايلانىستىرماي وتىرعانى وكىنىشتى، - دەپ قورىتتى ءسوزىن پاۆلودارلىق عالىم.
عالىم ءوز ساياجايىندا ساباعىنىڭ بيىكتىگى 2 مەتردەن اساتىن تۇيە جوڭىشقانىڭ ساپالى سورتىن دا ءوسىرىپ وتىر. ونىڭ تۇقىمىن كوبەيتىپ، جەرگىلىكتى شارۋاشىلىقتاردى قامتۋعا بولاتىنىن جەتكىزدى. جوڭىشقانىڭ بۇل تۇرىنەن جوعارى ساپالى مال ازىعى دايىندالادى.
قۇدايبەرگەن قاناپيانوۆتىڭ سوڭعى جىلدارى تاعى ءبىر ۇسىنىپ وتىرعان جاڭالىعى - كوپجىلدىق شوپتەردى بيدايمەن ارالاستىرىپ ەگۋ ارقىلى توپىراق قۇنارسىزدانۋىنىڭ الدىن الۋ ءادىسى. ول جايىندا كەيىن تولىعىراق جازاتىن بولامىز.
ەسكە سالا كەتەيىك، جەتىسۋلىق جاس عالىم شىبىننان تىڭايتقىش ازىرلەدى.
اۆتور
مۇرات اياعان