جوشى ۇلىسىندا تۇركىلىك ءداستۇر مەن يسلام قۇندىلىقتارى سالتانات قۇردى - باقىتجان ساتەرشينوۆ

الماتى. KAZINFORM - فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور باقىتجان ساتەرشينوۆ جوشى ۇلىسى مەن دەشتى قىپشاقتاعى ءدىني ساباقتاستىق تۋرالى وي ءبولىستى.

- X- XIII عاسىرلار ارالىعىندا قازاقستان تەرريتورياسى سول كەزدەرى گۇلدەنگەن ورتاعاسىرلىق يسلام وركەنيەتىنىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالىپ، وسى تۇستا تۇركىلىك ءداستۇر مەن يسلامدىق قۇندىلىقتاردىڭ سينتەزى تولىق سالتانات قۇردى. ورتالىق ازيانى، جوشى ۇلىسى مەن دەشتى قىپشاقتى مەكەندەگەن تۇركى تىلدەس تايپالار يمام اعزام ءابۋ حانيفا قالىپتاستىرعان اھلي راي مەكتەبىنىڭ ارقاسىندا ءدال وسى ءمازحابتاعى سۇننەتتىك يسلامدى قابىلدادى. ورىس شىعىستانۋشىسى ن. ۆەسەلوۆسكيي ورتاعاسىرلىق قىپشاقتاردىڭ دىنىنە توقتالىپ: «شىڭعىس حان كەلۋدەن بۇرىن قىپشاق- پولوۆەتستەردىڭ باسىم كوپشىلىگى مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان ەدى» دەپ جازادى، - دەدى ول.

باقىتجان ساتەرشينوۆتىڭ ايتۋىنشا، شىڭعىس حان ءوز يمپەرياسىنداعى دىندەرگە تولەرانتتى قاراعان. ال ۇلى بيلەۋشىنىڭ نەمەرەسى بەركە حان جوشى ۇلىسىنا يسلام ءدىنىن ەنگىزگەن.

- التىن وردا تۇركىلىك ءداستۇردى جاڭا الەمدىك دەڭگەيگە شىعارعان، ءبىر جاعىنان رۋس پەن ۆيزانتيا سىندى حريستيان ەلدەرىمەن، ەكىنشى جاعىنان اراب حاليفاتىنان قالعان مۇسىلمان ەلدەرىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىپ، جاڭا ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەرگە ۇيىتقى بولعان ەۋرازيالىق الىپ يمپەريا بولدى. XIII عاسىردىڭ باسىنان باستاپ شىڭعىس حاننىڭ شاپقىنشىلىعى ناتيجەسىندە ۇلى موڭعول يمپەرياسىنىڭ، كەيىنىرەك جوشى ۇلىسىنىڭ نەگىزىندە التىن وردا يمپەرياسىنىڭ تۇركى مادەنيەتىنە ۇلكەن ىقپالى بولدى. شىڭعىس حاننىڭ بەينەسى، ونىڭ شاپقىنشىلىعى مەن قۇرعان يمپەرياسى تۋرالى پىكىرلەر ءارتۇرلى: بىرەۋلەر ونىڭ جاعىمسىز جاعىن، ەكىنشىلەرى جاعىمدى جاقتارىن العا تارتادى. تۇركيا عالىمى يىلماز ءوزتۇنا شىڭعىس حاننىڭ ارعى تەگىن تۇرىك دەپ انىقتاپ، جالپى موڭعولدار مەن تۇركىلەر اراسىندا بالەندەي ايىرماشىلىق بولماعانىن ايتادى. شىڭعىس حاننىڭ ءوزى تاڭىرىلىك ءدىندى ۇستانسا دا، سول كەزدەگى جىبەك جولى بويىندا تاراعان بارلىق ۇلى دىندەردى سىيلاپ، تولەرانتتىلىق كورسەتكەن. ول قىتاي موناحتارىن بولسا دا، حريستيان پوپتارىن نەمەسە مۇسىلمان دارۋىشتەرىن دە قۇرمەتپەن قارسى الىپ، وسيەتتەرىن تىڭداپ وتىرعان. جەتىسۋ مەن شىعىس تۇركىستان موڭعولدارعا بەيبىت جولمەن باعىنعان. شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى بەركە حان التىن ورداعا يسلام ءدىنىن ەنگىزدى. ال بۇل يمپەريانىڭ جاپپاي يسلامدانۋى XIV عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى وزبەك حان مۇحاممەدتىڭ بيلەگەن تۇسىنا تاپ كەلەدى. قازاقتىڭ «ءدىن وزبەكتەن قالعان»، «وزبەك حاننىڭ تۇسىندا اتامىز قازاق ءدىن باققان، التىن وردا حاندارى جەردىڭ ءجۇزىن شاڭداتقان» دەگەن حالىق اۋزىنداعى سوزدەرى دە وسىنى دالەلدەيدى، - دەدى عالىم.

سونداي-اق فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى التىن وردا بيلەۋشىلەرى قىپشاقتاردىڭ ءدىنى مەن ءداستۇرىن قابىلداۋ ارقىلى وزدەرى دە قىپشاقتانعانىن ايتادى.

- يسلام ءداستۇرلى مادەنيەتتەن بەرىك ورىن العاندىقتان، قازاقى تاريحي سانا دا ءوز بويىنا مۇسىلماندىق قۇندىلىقتاردى ءسىڭىردى. تاريحي سانا قالىپتاسۋىنا ءداستۇرلى دالا زاڭدارىنا سۇيەنگەن ادەت تە، يسلام قۇندىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن شاريعات تا ءوز ىقپالىن تيگىزدى. كوپتىلدى ءارى كوپدىندى وراسان ۇلكەن قاعاناتتى باعىندىرۋ ءۇشىن قاتال زاڭ دا كەرەك. كەزىندە شىڭعىس حاننىڭ دالا زاڭدارىنان قۇراستىرعان «جاساعىنداعى» «كوبى ازىنا مويىنۇسىنۋ، ازى كوبىنىڭ ءداستۇرىن قۇرمەتتەۋ» دەگەن جالعىز سويلەمنىڭ ناتيجەسىندە موڭعولدار باعىندىرعان ەلدىڭ ءتىلى مەن ءدىنىن قابىلدادى دا، ال باعىنۋشىلار ولاردىڭ ەرەجەلەرىنە كوندى. التىن وردا بيلىگىنىڭ باسىنداعىلار دا وسىلايشا قىپشاقتاندى، - دەيدى باقىتجان ساتەرشينوۆ.

اۆتور

دوسبول اتاجان