جوشى حان ءۇش انانىڭ تاربيەسىن العان

استانا. KAZINFORM - جوشى - شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى، التىن وردانىڭ نەگىزىن سالعان ۇلى قولباسشى، قازاق حاندىعىنىڭ ارعى اتاسى. «الىپ انادان تۋرادى» دەيدى حالقىمىز. ءبىز بۇگىن وقىرمان نازارىنا ۇلى قولباسشى جوشى حاننىڭ اناسى، جاستىق شاعى، تاربيەسى تۋرالى جازبامىزدى ۇسىنامىز.

دەرەكتەردە، قيات ىشىندەگى بورجىگەن رۋىنىڭ باتىرى ەسۋگەي 9 جاسار ۇلى تەمىرشىنى (بولاشاق شىڭعىس حان) قوڭىرات ەلىنە ەرتىپ بارىپ، ەجەلگى تۇركىلەر ءداستۇرى بويىنشا بورتەگە قۇدا ءتۇسىپ قايتادى. كوپ ۇزاماي ەسۋگەي قايتىس بولىپ، تەمىرشى جەتىم قالىپ، جاستايىنان كوپ قيىنشىلىقتى باسىنان وتكىزەدى. ول ەر جەتكەننەن كەيىن عانا، شامامەن 1178 -جىلى دالا زاڭى، كوشپەندىلەر ءداستۇرى بويىنشا، اتاستىرعان جارى بورتەنى ىزدەپ بارىپ، الىپ قايتادى. بورتەگە ۇيلەنگەننەن كەيىن ارادا كوپ وتپەي، مەركىتتەر شابۋىل جاساپ، بورتەنى تۇتقىنداپ الىپ كەتەدى. كەيىن شىڭعىس حان كەرەي حاندىعىنىڭ بيلەۋشىسى توعىرىل حاننىڭ كومەگىمەن بورتەنى تۇتقىننان بوساتىپ، قايتارىپ الادى. وسىعان وقيعاعا بايلانىستى ەل اراسىندا «جوشى - شىڭعىس حاننىڭ بالاسى ەمەس» دەگەن ءسوز تاراعان. ءبىراق شىڭعىس حان ءومىر بويى بورتەگە دە، جوشىعا دا قۇرمەتپەن قاراعان.

بورتە - قوڭىرات تايپاسىنىڭ كوسەمى داي-شەشەننىڭ قىزى. موڭعول يمپەراتورىنىڭ ومىرىندە ماڭىزدى ءرول اتقارعان ايەل. شىنايى ەسىمى - بورتە-فۇدجين نەمەسە بورتە-ءۇدجين. موڭعول تىلىنەن اۋدارعاندا «حانىم» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. شىڭعىسحان كۇردەلى، شەشۋشى ساتتەردە بورتەنىڭ اقىلىنا قۇلاق اسقان. تەمۋچين جاستىق شاعىندا العاش موڭعول تايپالارى بىرلىككە ۇمتىلعان كەزدە بورتە موڭعول قولباسشىسى جامۇقادان ءبولىنىپ شىعۋدى ۇسىنادى. شىڭعىسحان ايەلىنىڭ ءتىلىن الىپ، ءوز ءومىرىن ولىمنەن اراشالاعان. تاريحي دەرەكتەردە، بورتەنىڭ پاراساتتىلىعى مەن اقىلدىلىعى جاس تەمۋچيننىڭ ۇلى موڭعول يمپەراتورى شىڭعىسحانعا اينالۋىنا زور اسەر ەتكەنى ايتىلادى.

بورتە حانىمنان تۋعان ءتورت ۇل - جوشى، شاعاتاي، ۇگەدەي، تولە ۇلى قاعاننىڭ اتىنىڭ تۇياعى جەتىپ جاۋلاعان دالا مەن ۇلىستارعا مۇراگەرلىك ەتىپ، بيلىك قۇردى. شىڭعىس حانعا سۇيىكتى جار، وزىنەن تۋعان ءتورت حانعا قادىرلى انا بولعان بورتە حانىمنىڭ قاسيەت- قادىرى ەرەكشە. سوندىقتان دا ونىڭ ەسىمى تاريحتا التىن ارىپپەن جازىلدى.

«جوشى حان» تاريحي رومانىنىڭ اۆتورى، جازۋشى ۇلاربەك دالەي ۇلى بورتە حانىم شىڭعىس قاعاننىڭ سەنىمدى سەرىگى ءارى دانا كەڭەسشىسى بولا بىلگەن وتە كەمەڭگەر، تاربيەلى ادام بولعانىن ايتادى.

«جوشىنىڭ بالالىق شاعى قىم-قيعاش كۇردەلى زامانعا تۋرا كەلدى. اناسى بورتەنىڭ جاستايىنان العان تاربيەسى، كەمەڭگەرلىگى جوعارى بولدى. قوڭىرات تايپاسى سول زاماندا كوپ شاپقىنشىلىق كورمەگەن، تىنىش جاتقان ەل ەدى. اكەسى داي-شەشەننىڭ ورداسىندا ەل اراسىنداعى اقىلمان تۇلعالار كوپ جينالاتىن بولعان. وردادا تاڭعۇتتىڭ، شۇرشىتتەردىڭ (قىتاي التىن پاتشالىعىنىڭ) وقىمىستىلارى قىزمەت ەتكەن. بورتە سول كىسىلەردەن ساباق العان، كوزى اشىق ءبىلىمدى ادام بولعان. جوشى سونداي ءبىلىمدى انانىڭ تاربيەسىمەن ەر جەتتى»، - دەيدى ۇلاربەك دالەي ۇلى.

جازۋشى سونداي-اق جوشى حاننىڭ ءوز اناسىنان بولەك، اجەسىنىڭ وەلۇن ءۇجيننىڭ جانە شىڭعىسحاننىڭ قارىنداسى تەمۋلۋننىڭ تاربيەسىندە وسكەندىگىن ايتادى.

«جوشى حان جالپى ءۇش انانىڭ تاربيەسىن الدى دەپ ايتۋعا بولادى. ونىڭ باتىرلىعىنان تىس مىنەزىندەگى جۇمساقتىعى مەن قايىرىمدىلىعى وسى انالاردان دارىعان بولۋى مۇمكىن. جوشىنىڭ اجەسى، شىڭعىس حاننىڭ اناسى كوپتى كورگەن، اقىلىنا كوركى ساي، جىگەرلى دە قايراتتى، قابىلەتتى ادام بولعان. وەلۋننىڭ «مەرگەن» دەگەن لاقاپ اتقا يە بولعاندىعى دا تەگىن بولماسا كەرەك. سونىمەن بىرگە تەمۋچيننىڭ قارىنداسى تەمۋلۋن مىقتى جاۋىنگەر، ساداقشى، مەرگەن بولعان. ول جوشىنى كىشكەنە كەزىنەن جاۋىنگەرلىككە باۋلىدى. مىنە، وسى ءۇش انادان جوشى اقىل- پاراساتتى، باتىرلىقتى ءسىڭىرىپ ءوستى. سول تاربيەنىڭ اسەرىنەن بولار، جوشى شىڭعىس حاننىڭ باسقا ۇلدارىنا قاراعاندا مەيىرىمدى كەلەدى. شاپقان قالالارىندا كوپ ادام ولتىرۋگە قارسى بولادى. مۇمكىندىگىنشە ەلشى جىبەرىپ، قان توگىسسىز بەرىلۋگە شاقىرادى»، - دەيدى جازۋشى.

جازۋشى جوشى ءومىر سۇرگەن زامان سوعىسقا تولى، قانتوگىسكە تولى سونداي زۇلمات زامان بولسا دا، ونىڭ بويىنداعى قايىرىمدىلىق، مەيىرىمدىلىك ءاربىر جەردە كورىنىس بەرەتىنىن ايتادى.

«جوشى ات جالىن تارتىپ مىنگەننەن كەيىن، 20 جاسىندا، ياعني 1202 -جىلى شىڭعىس حان تاتارلارعا شابۋىل جاسايدى. شاعاتاي، ۇگەدەي باستاعان ساربازدار قولعا تۇسكەن تاتارلاردى كارى-جاس دەمەي قىرىپ، قالعانىن تۇتقىنداپ، ايداپ الىپ كەلەدى. ال، جوشى باستاعان قول ءوزى باسىپ العان اۋىلدارىنداعى جارالانعان جاساق، كارى- جاستارىنا كەڭدىك تانىتىپ، تۇتقىنداماي، ولتىرمەي بوساتىپ جىبەرەدى. شاپقان اۋىلداردان كوپ ولجا دا المايدى. وسى وقيعادان كەيىن شىڭعىسحان جوشىنى 4 جىل بويى جورىقتان شەتتەتىپ، سوعىسقا شىعارماي قويادى. 1207 -جىلى شىڭعىس حان جوشىنى بايقالدىڭ باتىسىنداعى جەردى جاۋلاپ الۋعا جىبەرەدى. بۇل سوعىستاردا دا جوشى قىرىپ- جويۋعا، سونداي ءبىر قاتىگەزدىككە بارمايدى. وندا تۇراتىن ورمان تايپالارى - تەلەۋىتتار، ۇرسۇتتار موڭعول قولباسشىسىنا سوعىسپاي بەرىلەدى. تايپا اقساقالداردى كەلسىمگە كەلىپ، سىيلىققا اقبوز اتتار، بۇلعىندار جانە قىر سۇڭقارلارىن بەرەدى. تۇڭعىشىنىڭ اسكەري دارىنىنا، جورىق ناتيجەسىنە ريزا بولعان شىڭعىس حان جوشىعا ءوزى جاۋلاپ العان جەرلەردى بيلەۋگە بەرەدى. ءدال وسى اۋماقتاردا جوشى ۇلىسى - التىن وردانىڭ نەگىزى قالاندى»، - دەيدى ۇلاربەك دالەي ۇلى.

جوشى جاس كەزىنەن كورنەكتى قولباسشى رەتىندە كوزگە ءتۇستى. ول، 1211-1215 -جىلدارى قىتايدى جاۋلاۋ جورىعىنا قاتىسادى.

سودان ءۇش جىل وتكەن سوڭ، 1218 -جىلى جوشى جاساعى شىڭعىس حانعا باعىنعىسى كەلمەگەن مەركىتتەردى قۋا وتىرىپ، ىرعىز وزەنىنىڭ بويىندا حورەزم شاھى مۋحاممەدتىڭ الپىس مىڭ اسكەرىمەن شايقاسادى. ءوز اسكەرلەرىنىڭ از بولۋىنا قاراماستان، جوشى قولباسشىلىق قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا حورەزم شاح اسكەرىن شايقاستا جەڭىپ، ءوز دەگەنىنە جەتەدى. وسى شايقاستان كەيىن مۋحاممەد شاھ اسكەرلەرى جوشىعا قارسى سوعىسۋدان باس تارتادى. ال جوشى جەتىسۋداعى بارلىق قالانى وزىنە باعىندىردى.

جوشى حان 1220-1222 -جىلدار ارالىعىندا سىرداريا بويىنداعى وتىرار، سىعاناق، ۇزكەنت، بارشىنكەنت، جانكەنت تاعى باسقا قالالاردى باعىندىردى. وسىلايشا ول حورەزم مەملەكەتىن تولىعىمەن جاۋلاپ الدى.

شىڭعىس حان 1223 -جىلى قۇلانباسى جازىعىندا ۇلكەن قۇرىلتاي ۇيىمداستىردى. وسى قۇرىلتايدا شىڭعىس حان كوزىنىڭ تىرىسىندە جاۋلاپ العان ۇلانعايىر دالانى ايەلى بورتەدەن تۋعان ءتورت ۇلىنا ءبولىپ بەرەدى. جوشىنىڭ ەنشىسىنە ەرتىستەن باتىسقا قاراي، جەتىسۋدىڭ تەرىسكەي بولىگىن قامتي وتىرىپ، تومەنگى ەدىل بويىنا دەيىنگى جەردى قوسا، بۇكىل دەشتى قىپشاق ايماعى تيەدى. ورداسى ەرتىس وزەنى بويىندا ورنالاستى.

«جوشى ۇلىسىنىڭ نەگىزى - بۇرىن دەشتى قىپشاققا كىرگەن تۇركى تىلدەس تايپالار. جوشى ۇلىسى - دەگەن ءبىز. ءبىز جوشى حان قۇرعان مەملەكەتتىڭ كەيىن باتۋ حان ىرگەسىن كەڭەيتكەن التىن وردا دەپ اتالاتىن ەلدىڭ 65-70 پايىزىندا وتىرمىز. جوشى ۇلىسىنىڭ سول كەزدە شاڭىراعىن كوتەرىسكەن تايپالار، رۋلار بىرىگىپ قازاق دەگەن ۇلت بولدى»، - دەيدى جازۋشى ۇلاربەك دالەي ۇلى.

جوشىنىڭ اناسى بورتە قوڭىرات قىزى بولعاندىقتان، ول ءوز قولاستىنداعىلارمەن وتە جاقىن قارىم- قاتىناستا بولعاندىعى ايتىلادى. سول زاماندا ءومىر سۇرگەن شىعىس تاريحشىلارىنىڭ ايتۋىنشا، جوشى كۇش- قايراتى مول، ەرجۇرەك، وتكىر ادام بولعان. بالاسىنىڭ اقىلدىلىعى مەن ەرەكشە باتىلدىعىنان شىڭعىس حاننىڭ ءوزى دە سەسكەنگەن. جۋجاني ءوزىنىڭ 1260 -جىلى جازىلعان «تابانات-ي-ناسيري» تاريحناماسىندا بىلاي دەيدى: «جوشى قىپشاقتاردى جاقسى كورىپ كەتكەنى سونشا، ول حورەزمدە موڭعولدارعا قانداي دا ءبىر قىپشاق بالاسىنىڭ ماڭدايىنان شەرتكىزبەيدى».

اۆتور

ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى