ەجەن بوعدا حاننان زەڭبىرەك جانە اسكەري كۇش سۇرايمىز- ابىلاي حاننىڭ حاتتارى
تومەندەگى دەرەكتەمەلەر ابىلاي حاننىڭ ەلى ءۇشىن اتقارعان اۋقىمدى شارۋالارىنىڭ تاعى ءبىر تىڭ دايەگى دەپ تۇسىنەمىز. جاڭا تابىلعان مۇراعات قۇجاتتارىنا قاراپ وتىرىپ، قازاق حانىنىڭ اسا ءىرى ساياساتكەر ءارى ءوز زامانىندا ءىرى ديپلومات بولعاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
18- عاسىردىڭ ورتاسى - جوڭعار حاندىعىنىڭ جەر بەتىنەن جويىلا باستاعان شاعى. وسى ءبىر تاريحي كەزەڭدە قازاق حاندىعى مەن چيڭ پاتشالىعى ىرگەلەس كورشىگە اينالىپ، ءبىر-بىرىمەن تىكەلەي قارىم-قاتىناستا بولا باستادى. بۇل قارىم-قاتىناس ءبىر جاعىنان ەكى ەلدىڭ كەيبىر مۇددەلەرىن تۇيىستىرسە، ەكىنشى جاعىنان ءبىرسىپىرا كۇردەلى تاريحي ماسەلەلەردى تۋدىرعان. مىسالى، سول داۋىردەگى قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ چيڭ پاتشالىعىنا جىبەرگەن ءارتۇرلى سيپاتتاعى حات-قۇجاتتارى شاڭ باسقان مۇراعاتتاردا ساقتالىپ كەلدى.
چيڭ پاتشالىق مۇراعاتىنداعى شاعاتاي، توت-موڭعول جانە مانجۋ تىلدەرىندە حاتتالعان قۇجاتتار ارقىلى ابىلاي حاننىڭ الەۋمەتتىك جانە ەلارالىق ديپلوماتياسى جايىندا جاڭا دەرەكتەردى قولعا تۇسىرۋگە مۇمكىندىك الدىق.
بۇل ماسەلەلەردىڭ شىن ءمانىن اشۋ ءۇشىن عالىمدار تىڭ دەرەكوزدەر نەگىزىندەگى عىلىمي تالداۋلار جاساۋى كەرەك. وسىعان دەيىن قۇپيا قۇجاتتار ەسەبىندە ساقتالىپ كەلگەن مۇراعات قۇجاتتارى تاريح ءۇشىن ءبىرشاما جاڭالىق اكەلۋدە. اتالمىش داۋىردە مانجۋ-قىتايلار جيناعان قازاق دالاسى شىعىس بولىگىنىڭ تاريحي گەوگرافياسىنا، سول ولكەنىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، ەتنيكالىق جاعدايىنا جانە قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنا قاتىستى مالىمەتتەردىڭ كوبىسى دەرلىك اۋدارىلماعاندىقتان نەمەسە ادەيى قۇپيا ۇستاپ كەلگەندىكتەن وسىعان دەيىن جۇرتتىڭ نازارىنا ىلىنبەگەن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن قىتايداعى قۇپيا مۇراعاتتار اراسىنان وتاندىق عالىمدار 50 دەن استام چيڭ پاتشالىق قۇجاتتارىنا ساراپتاما جاساپ، ولاردىڭ نەگىزگى مازمۇنى مەن تاريحي ءمانىن انىقتادى.
تومەندە ءبىز ابىلاي حاننىڭ چيڭ پاتشاسىنا جازعان ديپلوماتيالىق حاتتارىنىڭ كوشىرمەلەرى مەن اۋدارما نۇسقالارىن كورىپ وتىرمىز.
ابىلاي حاننىڭ 1760 - جىلدىڭ سوڭىندا چيڭ پاتشاسى شيانلۇڭعا جولداعان حاتىنىڭ مانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىندا بىلاي دەلىنگەن ەكەن:
- ەلىمنىڭ قونىستارى: شىعىسى - چورگو جەرىنە، وڭتۇستىگى - شارابەلگە، ورتاسى - لەپسىگە جەتىپ تۇر.
- ۇلى ەجەن مەنىڭ كەلەشەك ۇرپاعىمنىڭ، مەنىڭ بالالارىمنىڭ قولىندا ساقتالاتىن قىزىل تاڭبا باسىلعان حات جولداپ بەرگەي.
ابىلاي حاننىڭ چيڭ پاتشاسى شيانلۇڭعا جازعان حاتى. بىزگە بۇل حاتتىڭ تەك مانجۋ تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسى جەتكەن. 1771 - جىلى جازىلعان بۇل حاتتىڭ مازمۇنى مىناداي:
تورعاۋىت... تۇتقىنداردىڭ ايتۋلارىنا قاراعاندا، نويان داتا الاق-ۇلا، قۇلجا جانە حاينۇق سىندى جەرلەردەگى ۋلەتتەردى باستاپ، بۇرىتتارعا بارىپ قوسىلماق ەكەن.
تورعاۋىتتار الاق-ۇلادان كەتكەن شاقتا، سەندەردىڭ 500 ادامدارىڭدى ءولتىرىپ كەتكەن ەدى. ەندى مىنە، ولار قايتىپ كەلىپ، ماعان جورىق جاساۋدا. سەندەر وسىلاردى وزدەرىڭ باعىندىرىپ الساڭدار.
(تورعاۋىتتار) الاق-ۇلاعا بارا قالعان كۇندە، ونسىز دا مۇشكىل حالدەگى ەل-جۇرت قايعىلى جاعدايعا دۋشار بولۋى ىقتيمال ‒ بۇرىن كۇنقوجى مەن ايقوجا ءدال سولاي بولعان: ولار ياركەنتكە كىرگەندە، جاعداي شيەلەنىسىپ، تەك اپات تۋىنداتقان.
مۇندا ابىلاي حان ءوز كەزىندە تارباعاتاي مەن جەتىسۋ جەرىنەن ايدالعان داتانىڭ قايتادان تارباعاتاي ءوڭىرى مەن جەتىسۋ جەرىنە بارىپ، ونداعى قازاق جۇرتىمەن جاۋلاسىپ جاتقان بۇرىتتارمەن (قىرعىزدارمەن) بىرلەسىپ، قازاقتارعا قارسى شىعۋىنا جول بەرىلمەيتىدىگىن ايتقان. سونىمەن بىرگە، ابىلاي حاننىڭ مۇندا الگى داتا ەسىمدى قالماقتىڭ ءوز كەزىندە چيڭ ارمياسىن قىرعاندىعىن مانجۋ-قىتايلاردىڭ ەستەرىنە سالىپ، چيڭ پاتشالىعىنىڭ كۇشى ارقىلى قالماقتاردى جويۋدى نەمەسە قازاق جەرىنەن الاستاتۋدى كوزدەپ وتىرعانى انىق بايقالادى.
1767 - جىلعى ابىلاي حاننىڭ چيڭ پاتشاسى شيانلۇڭعا توت-موڭعول تىلىندە (قالماق تىلىندە) جازعان حاتى بولىپ تابىلادى. حاتتىڭ مازمۇنى مىناداي:
بۇرىتتار مەن ەردەني بىرلەسىپ، ءبىزدىڭ ۇلى ءجۇزىمىزدى شاپقان ەدى، سول سەبەپتەن بىلتىر ءبىز دە جورىق جاساپ، بۇرىتتاردى باعىندىردىق؛
بۇحارا، سامارقان جانە سول ماڭداعى حالىقتاردىڭ بارلىعى بىزبەن تاتۋ-ءتاتتى قارىم-قاتىناستا، تەك باتىسىمىزدا تۇراتىن ەردەني جۇرتىمىزعا تىنىشتىق بەرمەي، ءجيى شابۋىلداپ كەلەدى؛
الگىلەر ىلعيدا قامالدىڭ ىشىندە تىعىلىپ الىپ، شايقاسقا شىقپايدى. قامالدارىن قيراتايىق دەسەك، زەڭبىرەگىمىز جوق. وسى سەبەپتەن ءبىز ۇلى ەجەن بوعدا حاننان زەڭبىرەك جانە اسكەري كۇش سۇرايمىز.