جۇمباعى كوپ جاراتىلىس

 استانا. قازاقپارات - «جەر شارىنداعى ەڭ اقىلدى كىم؟» دەگەن ساۋال قويساڭىز، ونىڭ جاۋابى دايىن. ارينە «ەڭ اقىلدىلار - ادامدار ەمەس پە؟» دەپ كۇدىكسىز جاۋاپ بەرەسىز.

ءبىراق ادامنىڭ دا بىلمەيتىنى كوپ. جاراتىلىس ادامزاتقا ءالى دە قۇپياسىن بۇگىپ كەلەدى. ونىڭ جاۋابىن اقىلدىلار ءالى كۇنگە دەيىن ىزدەپ تاپپاي الەك.

زەرتتەۋشىلەر اقىرى ونىڭ قۇپيا سىرىن اشا الماعان سوڭ، «الەمدە جەر بەتىنەن وزگە تىرشىلىك، باسقا دا وركەنيەت بار» دەگەن توپشىلاۋدى عانا ايتادى. ءبىراق بولجام بار دا، دالەلدىڭ ناقتى ءىزى جوق.

راسىندا، الەمدە كوك اسپاندا اندا- ساندا تۇسىنىكسىز نىسانداردىڭ بوي كورسەتىپ قالاتىنى جاسىرىن ەمەس. ءبىراق ول نە؟ ءتۇرلى بولجامدار ايتىلعانىمەن، تۇيتكىلى شەشىلمەي تۇر. ءالى كۇنگە دەيىن. قۇپياسى اشىلماعاسىن، بولجامدار دا ازايمايدى. ءبىراق اسپان دەنەسىندەگى بوگدە پلانەتالىقتارعا قاتىستى اڭگىمە بۇگىننەن باستالعان جوق قوي. ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى 1500 - جىلدارى الەكساندر ماكەدونسكيدىڭ جاۋىنگەرلەرى «اسپاندا ۇشىپ بارا جاتقان وتتى شاردى كورگەنىن» ايتقان. ءتىپتى بىردە جاۋىنگەرلەر ەن دالادا كەلە جاتىپ، «ەكى ۇلكەن دوڭگەلەك ەكى نىساننىڭ اسا جوعارى جىلدامدىق- پەن كەلىپ، جەر قوينىنا كىرىپ كەتكەنىن» اڭگىمە ەتەدى. ولار ءىس- ءتۇسسىز ەنگەن جەردە وتتىڭ كۇيگەن ءىزى قالعان. وتتى شار قايدا كەتتى، عىلىم دامي قويماعان ول زاماندا مۇنى قايدان ۇعا قويسىن؟!

مۇنداي بەلگىسىز نىساندار تۋرالى اڭگىمە ورتا عاسىرداعى ەۋروپا مەن ريم يمپەرياسى، ەجەلگى ەگيپەت پەن گرەك اڭىزدارىنداعى ەڭبەكتەردە كوپ كەزدەسەدى. ۇلى كارلدىڭ بيلىك باسقارۋى كەزىندە اسپاندا «وتقا ورانعان كرەست بەلگىسى بار» بەيمالىم نىساندار كورىنگەن. 1235 - جىلى جاپون جاۋىنگەرلەرى توبەدەن جۇمباق قىزۋ وتتى كورىپ، ونىڭ بۋىنا تۇنشىعىپ قالا جازداعان. جاۋىنگەرلەر ۇرەيلەنگەن كۇيى جان- جاققا قاشا جونەلگەن. 1345 - جىلى فرانسۋزداردىڭ شاعىن قالاشىعىندا توبەدەن وتى شاشىراپ تۇسكەن دوڭگەلەكتەردى كورىپ، ەل تاڭىرقاعان.

1526 - جىلدارى «يسپانيا شىركەۋىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنە وت جالىنعا ورانعان بوشكە كەلىپ ءتۇستى» دەگەن دە دەرەك بار. كوك اسپاندا ورىن العان كەيبىر توسىن وقيعالار كەيىن قالامگەرلەردىڭ شىعارماشىلىعىنا دا ارقاۋ ەتىلدى. مىسالى، بازەلە قالاسىنداعى مۇراجايلاردىڭ بىرىندە 1566 - جىلى وسى شاھاردا بولعان وقيعاعا وراي سالىنعان كارتينا قويىلعان. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە قالانىڭ توبەسىندە ءتۇسى قارا وتتى شار پايدا بولعان. «قارا نىسان» قالانىڭ ۇستىندە ۇزاق ۋاقىت بويى قالىقتاي ءجۇرىپ، ءبىر ساتتە حالىقتىڭ كوز الدىندا جوق بولىپ كەتكەن. بۇل جاعداي بەس جىلدان سوڭ، نيۋربەرگ شاھارىندا دا بايقالعان.

جالپى، جالپاق الەمگە سىرى تۇسىنىكسىز مۇنداي وقيعالاردىڭ سۋرەتشىلەردىڭ قىلقالامىنا ءجيى ىلىككەنى بايقالادى. مىسالى، ك. ليكوسفەننىڭ «تاڭعاجايىپتار ءتىزىمى» دەپ اتالاتىن گراۆيۋراسىندا قازىرگى زامانعى ۇشۋ اپپاراتى بەينەلەنگەن. مىنە، ۋاقىت وتە كەلە بۇل نىسان دا پايدا بولدى، قازىر جەر سەرىگىنىڭ ۇشۋ اپپاراتتارى اسپاندا ءجۇر. زەرتتەۋشىلەر XV عاسىردا ءومىر سۇرگەن قايتا ورلەۋ ءداۋىرىنىڭ سۋرەتشىسى فيليپپە ليپپيدىڭ «ديەۆا ماريا» اتتى پولوتنوسىنىڭ جوعارى شەتىندە سۋرەت سالىنىپ بىتكەننەن كەيىن، نۇر شاشىپ تۇرعان ءبىر تۇسىنىكسىز نىسان كورىنگەن. مۇنى سۋرەتشى ادەيى سالدى ما، جوق الدە بوياۋلاردىڭ باتتاسۋىنان پايدا بولدى ما، ول جاعى بەلگىسىز. فيليپپە ليپپيدىڭ «مادوننا جانە قاسيەتتى دجوۆاننينو» اتتى كارتيناسىندا دا جۇمباق نارسە ساۋلەسىن شاشىپ تۇر دەيدى بىلەتىندەر. بەلگىلى استرونوم ميۋللەر ايدىڭ بەتىندە قارا داقتىڭ پايدا بولعانىن كورگەن. مۇنى كەيىن 1777 - جىلى فرانسۋز استرونومى مەسسە دە بايقاعان.

جالپى، جۇمباق الەمگە قاتىستى زەرتتەۋلەر ەرتە كەزدەن-اق باستالعانىن بايقاۋعا بولادى. 1882 - جىلى گرينۆيچەسك وبسەرۆاتورياسىنىڭ عالىمدارى اسپان دەنەسىندە دوڭگەلەك پىشىندەس نىساننىڭ جىلجىپ كەلە جاتقانىن كورگەن. ول بىردە كىشىرەيىپ، بىردە ۇلكەيىپ، توبەدە 2 مينۋتتاي تۇرعان. 200 شاقىرىم بيىكتىكتە سەكۋندى- نا 13 شاقىرىم جىلدامدىقپەن كەلە جاتقان جۇمباق قۇبىلىستىڭ ۇزىندىعى - 110، ەنى - 16 شاقىرىمدى قۇراعان. الايدا لەزدە عايىپ بولعان نىسان تۋرالى باسقا ەشتەڭە ايتىلمايدى. 1939 - جىلى شۆەتسيانىڭ اسكەري تەڭىزشىلەرى كەمەنىڭ ۇستىندە ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ءارتۇرلى مانيەۆر جاساپ بارىپ، ءبىر ساتتە جوعالىپ كەتكەن ۇلكەن قارا ديسكىنىڭ جىلدامدىعىنا تاڭىرقاعان كۇيى قالعان.

نەگىزى، زەرتتەۋشىلەر، بوگدە پلانەتالىقتاردىڭ كوبەيۋى نەمەسە ولاردىڭ جەر بەتىنە ۇشىپ شىعۋى 19 جانە 20 - عاسىرلاردا كوبىرەك بايقالا باستاعانىن ايتادى. مۇنىڭ سىرى نەدە؟ ادامزاتتىڭ وركەنيەتكە جىلدامىراق كوشۋى راسىندا دا، وسى سوڭعى ەكى عاسىرعا تيەسىلى ەكەندىگى بەلگىلى. مۇمكىن، ادامنىڭ سوڭعى عاسىرلاردا تاعىلىق ارەكەتكە بوي ۇرا باستاۋى «وركەنيەت - وزىمىزدە عانا» دەپ سەزىنىپ جۇرگەن بوگدە پلانەتالىقتارعا ۇناماعان بولار. ولاردىڭ ادامزاتقا جۇمباق جاعدايدا ءجيى كورىنە باستاۋىندا وسىنداي سىر جاتقان شىعار.

ءبىراق وركەنيەت ءوز دەگەنىن ىستەيدى. «الەمدە ادامنان اسقان اقىلدىلار جوق» دەسەك تە، تىلسىم ارەكەتتەردىڭ سىرىن ۇعۋ وڭاي بولماي تۇر. ءبىر وكىنىشتىسى، توسىن قۇبىلىستاردىڭ سىرى تۋرالى قانشا بولجام جاساعانىمىزبەن، وقيعانى وتكەن زاماننىڭ دەرەگىنەن عانا ىزدەيمىز.

بوگدە پلانەتالىقتار اقىلى اسقان، زاماناۋي اقپاراتتىق اپپاراتتارى مىقتى، جەردىڭ بۇگىنگى قوجايىنى بىزبەن نەگە بۇگىن تىكەلەي بايلانىسقا شىقپايدى؟ تولعاندىراتىن باستى ساۋال دا وسى. اقىلدى بولساق تا، وتكەن عاسىردىڭ بۇگىنگە جەتكەن جۇمباق سىرىن وسى ۋاقىتقا دەيىن اشا الماي كەلە جاتقانىمىزدىڭ سىرى نەدە؟ تۇسىنىكسىز.

مىسالى، ليۆان مەملەكەتىندەگى انتيليۆانا تاۋىنىڭ ماڭايىنداعى بالبەك تەرراساسى (سۋرەتتەردە) تۋرالى تاڭعاجايىپتاردىڭ تىلسىمىن ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم اشىپ بەرە المايدى. سوناۋ ىقىلىم زاماندا سالماعى 800-1000 توننا تۇراتىن الىپ تاستاردى كىم كوتەرىپ قالادى؟ شىندىعىندا، بيىكتىگى 22 مەتر بولاتىن تاستان جاسالىنعان تىرەۋىشتەردىڭ ۇستىنە الىپ پليتانى قۇلاتپاي قويۋدا تەرەڭ شەبەرلىك جاتىر. بۇگىندە مۇنداي تاستاردى ۇلكەن «كران» - نىڭ» ءوزى زورعا كوتەرەدى ەمەس پە؟ ال مۇنى ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويىپ، قۇلامايتىنداي ەتىپ جاساعان «تاۋسوعارلار» كىم، سوندا؟ بۇل قالاي جۇزەگە استى؟ ساۋلەت ونەرىنىڭ تىلسىم قۇپياسى بۇگىنگە دەيىن نەگە اشىلماي تۇر؟ ارنايى قۇرىلعىلارمەن ءتۇزۋ كەسىلگەن ۇلكەن 1000-8000 توننا پليتالاردى قالاي بيىككە كوتەردى، ولاردىڭ جىلجىماي، تاپجىلماي قالانعانى شىندىعىندا، تاڭعالارلىق. بۇل الىپ تاستار نلو- نىڭ «ۇشقىش تاباقشالارى» ارقىلى كوتەرىلىپ قويىلدى ما؟ تۇسىنىكسىز.
ال ورتالىق امەريكا، ياعني كوستا-ريكاداعى جەر بەتىندە جاتقان تاس شارلار تىلسىمى دا قۇپيا. سالماعى ءبىر تونناعا جەتەتىن، بيىكتىگى ەكى مەتر بولاتىن بۇل دومالاقتار نەنى بىلدىرەدى؟ قولدان جاسالىنعاننىڭ وزىندە بۇل گەومەتريالىق ولشەم قالاي قاتەسىز ىستەلىندى؟ ەشقانداي ارنايى قۇرىلعىسىز جاسالىنعان بۇل شارلار ءىزىن بىلدىرمەي قوناتىن بوگدە پلانەتالىقتار مەن ۇشقىش تاباقشالاردىڭ قوناتىن جەرى بولعان دەگەن دە جورامال ايتىلادى. ال بالبەك تەرراساسى الاڭىنان بەيمالىم عارىش راكەتالارى ۇشىرىلعان. زەرتتەۋشىلەردىڭ بۇل بولجامى اقيقاتقا قانشالىقتى جاقىن ەكەنى بەلگىسىز، ءبىراق ءبىر نارسە ايقىن. ىقىلىم زامانداردىڭ وزىندە وركەنيەت بولعان، الايدا ول وركەنيەتتىڭ قۇردىمعا كەتۋى بۇگىن ءبىزدى ءارتۇرلى جورامال جاساۋعا يتەرمەلەپ وتىرعانى بەكەر ەمەس.

نە دەسەك تە، اڭىز، جورامال، دولبار تۇرىندە ايتىلسا دا، بوگدە تىلسىمنىڭ ءبارىن ادام بالاسى جوققا شىعارمايدى. ونىڭ سىرىن ۇعۋعا تالپىنىس بار، ءبىراق قاتپارى مول تەرەڭ تاريح ونىڭ جۇمباعىن شەشۋگە ءالى مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. ويتكەنى بۇگىنگى عىلىمدا جاسالىنىپ جاتقان ىستەردىڭ ايى- كۇنى بەلگىلەنىپ، ونىڭ بولاشاعى، ماقساتى مەن مىندەتى ايقىن جازىلىپ قوياتىنى بەلگىلى. ال قالاي تۇرعىزىلعانى بەلگىسىز بالبەك تەرراساسى سەكىلدى تىلسىم عيماراتتاردىڭ سىرىن بۇگىن ۇعۋ قيىن. ناقتى دالەل بولماعان سوڭ ءبىز وتىرىپ الىپ، بەيمالىم ۇشقىش تارەلكالار مەن بوگدە پلانەتالىقتار جانە جوعالعان وركەنيەت جايلى جورامال جاساۋعا بەيىمبىز...

بەرىك بەيسەن ۇلى

«ايقىن» گازەتى. 2014 ج