ەجەلگى جىلقىلاردىڭ ەڭ العاش سولتۇستىك قازاقستاندا ۇيرەتىلگەنى راس پا؟

استانا. قازاقپارات - ەجەلگى جىلقىلار العاش رەت سولتۇستىك قازاقستاندا ۇيرەتىلىپ، ال قىمىز تاريحى بەس جارىم مىڭ جىلدى قۇرايدى. ارحەولوگتار پرجيەۆالسكيي جىلقىسى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى بوتاي تۇراعىندا 5,5 مىڭ جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن جىلقىلاردىڭ ۇرپاعى دەپ سەندىردى. پاۆلودار وڭىرىندە بوتاي جىلقىلارىنىڭ سۇيەكتەرى ءبورلى 4-تە تابىلدى. El.kz اقپاراتتىق اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى جىلقىنى قازاقتاردىڭ قولعا ۇيرەتۋى جايلى عىلىمي جاڭالىقتى زەرتتەپ، بىلىكتى ماماننىڭ پىكىرىن ءبىلدى.

بۇل جاڭا دالەلدەردى انگلياداعى ەكسەتەر ۋنيۆەرسيتەتىنەن شىققان الان اۋترام باستاعان ينتەرناتسيونالدى ارحەولوگتار كومانداسى Science جۋرنالىندا باستاپ بەردى. ەۋرازيانىڭ وتكەنىنە دەگەن كوزقاراستى تۇبەگەيلى وزگەرتكەن جاڭالىق تۋرالى كوپتەگەن شەتەلدىك باسىلىم جارىسا جازدى.

New York Times ارحەولوگتارى كوپتەگەن ات سۇيەگى مەن وزگە دە ارتەفاكتاردىڭ تابىلعانى جايلى مالىمدەدى. تالداۋ ناتيجەلەرى بويىنشا ءۇش تاۋەلسىز دالەل توبى جاساقتالىپ، ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك جىلقىلاردىڭ بوتاي مادەنيەتىنىڭ جارتىلاي كوشپەلى وكىلدەرى تاراپىنان ۇيرەتىلگەنىن باياندادى. بوتاي - ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن 3600-جىلدان التى ءجۇزجىلدىق اراسىندا قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە دامىعان مادەنيەت.

بىرىنشىدەن، عالىمدار ءتورت ايماقتا تابىلعان سۇيەكتەردىڭ كولەمى مەن ءپىشىنىن زەرتتەدى. ولاردى سول اۋماقتا ءومىر سۇرگەن جابايى جىلقىلار مەن قولا داۋىرىندە ۇيرەتىلگەن ءۇي جىلقىلارىنىڭ سۇيەگىمەن سالىستىردى. زەرتتەۋ جۇرگىزۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، بوتاي جىلقىلارى دەنى ساۋ جابايى جىلقىلارمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا ارىق بولىپتى-مىس.

اۋترام دارىگەر ءبىر سۇقباتىندا بوتاي جىلقىلارىن ءوسىرۋ گەنەتيكالىق تۇرعىدان وزگەشەلەنەتىن جاڭا ءتۇرىنىڭ پايدا بولۋىنا اكەلەدى دەگەن بايلامدى جوققا شىعاردى. ءبىراق جىلقىلاردىڭ فيزيكالىق مۇمكىندىكتەرىندەگى وزگەشەلىكتەر ولاردى ادام ءۇشىن پايدالى ەتەتىنىن العا تارتتى.

دالەلدەردىڭ ەكىنشى توبى جىلقى تىستەرىندەگى ىزدەر مەن قاڭقاسىنداعى زاقىمدارعا نەگىزدەلگەن. زەرتتەۋشىلەر بۇل زاقىمدار جۇگەن تاعۋدان پايدا بولۋى مۇمكىن دەپ وتىر. ارحەولوگتار تىستەردىڭ توزۋى ولاردىڭ قولعا ۇيرەتىلۋىنىڭ دالەلى دەپ سەندىرۋدە.

ءۇشىنشى توبى قىش ىدىستارداعى مايلى قىشقىل ىزدەرىنىڭ تابىلۋىمەن بايلانىستىرىلادى. ىدىس قابىرعالارىندا بيە ءسۇتىنىڭ قالدىقتارىنىڭ تابىلۋى بوتاي تۇرعىندارىنىڭ قىمىز دايىنداي العانىن ايعاقتايدى.

ۇزاق جىلدار بويى جىلقىلاردى قولعا ۇيرەتۋ ۋاقىتى مەن ورىنى عالىمدار اراسىندا قۇپيا بولىپ كەلدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبى قازاقستان، ۋكراينا، رەسەي دالاسىندا العاشقى جىلقىلار ءوسىرىلدى دەپ توپشىلادى. امەريكالىق ارحەولوگ دەۆيد ەنتوني 2007 -جىلى جارىققا شىققان ءوزىنىڭ «لوشاد، كولەسو ي يازىكي» اتتى تانىمال كىتابىندا ايماقتا جىلقىلاردىڭ قولعا ۇيرەتىلۋى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن 2500 -جىلى باستالدى دەپ جازدى.

بۇعان دەيىن جىلقىلاردىڭ قولعا ۇيرەتىلۋى تۋرالى اقپارات بوتاي قونىسىندا قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن عالىم ۆيكتور زايبەرت زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە بەلگىلى بولدى. كارنەگيدەگى جاراتىلىس تانۋ مۇراجايىنان كەلگەن امەريكالىق عالىم ساندرا ولسەن مەن ۆيكتور زايبەرت توزۋ ىزدەرىنە قاراپ، بوتايلىق جىلقىلاردىڭ ۇزاق جولدارعا شىعىپ، اۋىر جۇمىسقا جەگىلۋى سالدارىنان پايدا بولۋا مۇمكىن دەپ جورامالدادى.

مەنىڭشە، جىلقىلاردى قولعا ۇيرەتۋ - ادامزات دامۋىنداعى ماڭىزدى كەزەڭدەردىڭ ءبىرى. ۇلى يمپەريالار نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبارى جورىق كەزىندە جىلقىلارى بولماسا، جاۋدى جاعادان الماس ەدى، - دەپ ءتۇسىندىردى ساندرا ولسەن Los Angeles Times گازەتىنە بەرگەن سۇقباتىندا.

ولسەن مەن ونىڭ ارىپتەستەرى جىلقىلاردىڭ سولتۇستىك قازاقستاندا ۇيرەتىلگەنىن دالەلدەي وتىرىپ، ات تەزەگىنىڭ قۇرىلىس ماتەريالدار رەتىندە پايدالانىلعانىن دا ايقىنداپ بەردى. بۇل ءتۇرلى پىكىرتالاس تۋدىرىپ، سكەپتيكتەر بۇلاردىڭ بارلىعى جابايى جىلقىلاردىڭ اۋىر جۇمىستا پايدالانۋىن ايعاقتايدى دەدى. الايدا جاڭا دالەل-دايەكتەر بوتايدا ادامدار جىلقى ءوسىرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ پاتريارحالدى ەكونوميكاسى وسى جانۋارمەن بايلانىستى بولعانىن كورسەتەدى.

Infox.ru سايتىنىڭ مالىمەتىنە سەنسەك، قازاقستاندىق عالىمدار اۋترامدى تولىقتاي قولداپ، دالالىقتا جىلقى شارۋاشىعىنىڭ بولعانىنا سەنىم ءبىلدىردى. 2008 -جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ولار قاراتاۋ تاۋلارىندا اندرونوۆو مادەنيەتىنىڭ تاسقا قاشاپ جازعان سۋرەتتەرىن تاپتى. ارحەولوگيا ينستيتۋتىنداعى تاريحى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى الەكسەي مارياشيەۆ قولا داۋىرىندە ارپاوزەن شاتقالىندا جىلقىلارمەن اڭشىلىققا شىققان وقيعالار بولعانىن ايتتى. اندرونوۆو مادەنيەتىنىڭ ادامدارى قازاق دالاسىن 4,4-3 مىڭ جىل بۇرىن مەكەندەدى. ولار قاراتاۋ تاستارىنا شايقاس كورىنىستەرى، جاۋىنگەرلەر مەن ەكى مەترلىك تۇيەلەردىڭ بەينەسىن قاشاپ سالعان- تىن.

الەكسەي مارياشيەۆ قازاقستان ەسكەرتكىشتەردىڭ سانىمەن ەمەس، ساپاسىمەن ەركشەلەنەتىنىن ەسكە سالدى.

بۇل جاڭالىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قىزىعۋشىلعىن تۋدىردى. وسىلايشا، نەمىستىڭ Sueddeutsche Zeitung گازەتىندە «الەمنىڭ العاشقى سالت اتتىلارى» تاقىرىبىندا ماقالا شىقتى. ماتەريالدا قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىن مەكەندەگەن بوتاي مادەنيەتىنىڭ وكىلدەرى 5500 جىل بۇرىن جىلقىلاردى قولعا ۇيرەتكەنى جايلى ايتىلدى. بۇل بوتاي مادەنيەتىندە ەۋروپاداعى اتتار وسىرىلمەس بۇرىن 2000 جىل ەرتە پايدا بولعانىن ايقىندايدى.

جىلقىلاردى وسىرگەن العاشقى ادامدار سول كەزدە-اق بيەنى ساۋىپ باستاعانىن ايتۋعا بولادى. پايدالى سۋسىننىڭ ءتۇپ- توركىنى سوناۋ بوتاي داۋىرىنە جاتادى. ولار سيىر، قوي، ەشكى ۇيرەتپەس بۇرىن، جىلقىلاردى وسىرسە كەرەك. كۇننىڭ سۋىعىمەن شىڭدالعان جانۋار اسا شىدامدىلىعىمەن ەرەكشەلەندى. ءۇي جانۋارلارىنىڭ باسقا تۇرلەرىن قىستا تاماقتاندىرۋ قاجەت بولسا، جىلقىلار - كەز كەلگەن ۋاقىتتا ءوز تاماعىن ءوزى تابا الاتىن جانۋار.

قوعام قايراتكەرى، جۋرناليست سادىبەك تۇگەل تاقىرىپقا قاتىستى ويىمەن ءبولىسىپ، «ەجەلگى جىلقىلار سولتۇستىك قازاقستاندا ۇيرەتىلگەنى تۋرالى جورامالدار - ورىندى» دەدى.

ەڭ العاش الەمدە حالىقتار مەن ۇلتتاردىڭ ىشىندە جىلقى مالىن قولعا ۇيرەتىپ، اسكەردە پايدالانعان - قازاقتار. تۇرمىستا دا پايدالانعان. بۇل - سەنساتسيالىق جاڭالىق. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى تەرريتورياسىنىڭ ايىرتاۋ جەرىندە بوتاي قورىمى بار. قورىمعا دۇنيەجۇزىنىڭ ەڭ مىقتى ارحەولوگ عالىمدارى كەلىپ، ۇلكەن ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزگەن بولاتىن. ءوزىم ەكى مارتە ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىردىم. ءبىر رەت جۋرناليستەردىڭ باسىن قوستىم. ەندى بىردە كينو تۇسىرەتىن ادامداردى اپاردىم، - دەدى جۋرناليست.

سادىبەك تۇگەل ۆيكتور زايبەرتپەن كەزدەسىپ، ەكى كۇن اڭگىمەلەسكەنىن ايتادى. بوتاي قورىمىنان 80 مىڭ جىلقىنىڭ مۇردەسى تابىلدى. بۇل بوتايدىڭ ۇلكەن مادەنيەت بولعانىن اڭعارتادى.

ات ابزەلدەرى: اۋىزدىق، جۇگەن، ايىل، ۇزەڭگى، ەرتوقىم سول ۋاقىتتا ويلاپ تابىلعان. سول كەزدىڭ وزىندە قىمىز اشىتۋ تەحنيكاسىن مەڭگەرگەنى تاڭ قالدىرادى، - دەدى ول.

عالىمدار قورىمنان تابىلعان قىمىراندى زەرتتەدى. ونىڭ ىشىندە نەمىس عالىمدارى 6,5 جىل بۇرىن قىمىزدى اشىتقانىن دالەلدەپ بەردى.

ەرتوقىمنىڭ، ۇزەنگىنىڭ، جۇگەننىڭ پايدا بولۋى - سول كەزدەگى وركەنيەتتىڭ ۇلكەن جاڭالىعى. جىلقى مالىن تۇڭعىش رەت قولعا ۇيرەتكەن اسكەردە، تۇرمىستا پايدالانعان قازاقتار بولعانى دالەلدەندى. بۇل - سەنساتسيا. قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، رەسەيدىڭ، گەرمانيانىڭ، فرانتسيانىڭ، امەريكانىڭ، انگليانىڭ، چەحيانىڭ جانە باسقا دا جەتەكشى مەملەكەتتەردىڭ ارحەولوگ عالىمدارى پىكىرى - وسى. مۋزەي سالىنعانىن ەستىپ جاتىرمىن. ول دا ۇلكەن جەتىستىك بولىپ سانالادى، - دەدى قوعام قايراتكەرى.

سادىبەك تۇگەل الداعى كۇندەرى باستالعالى جاتقان V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىندارىنىڭ الدىندا وسى ماسەلەنىڭ كوتەرىلگەنىن «ورىندى» دەپ وتىر.