جامبىلدىڭ جىراۋلىق ءداستۇرى

استانا. KAZINFORM - ۇلت رۋحانياتىنىڭ ەلەۋلى ۇستىندارى بولادى. سول ۇستىنداردىڭ ءبىرى - سان عاسىرلىق تاريحى بار قاسيەتتى قازاق ادەبيەتى. ال قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن دىڭگەكتەرى - اباي، جامبىل، ماحامبەت. بىرنەشە مىڭجىلدىقتاردان تامىر تارتاتىن ۇلتتىق پوەزيامىزدى، ياعني تۇركىلىك پوەزيانى حالىق اۋىز ادەبيەتىن، فولكلوردى، ۇلان- عايىر جىراۋلىق مۇرامىزدى اتتاپ ءوتىپ اڭگىمە ەتۋ مۇمكىن ەمەس...

مۇحيتتاي تەرەڭ حالىق اۋىز ادەبيەتىن، الەمدىك دەڭگەيگە كەتىپ قالعان ۇشى قيىرى جوق باي فولكلورىمىزدى ايتپاعاننىڭ وزىندە بەس عاسىرعا جۋىق داۋىرلەگەن جىراۋلىق پوەزيامىزعا عانا توقتالساق، تۋعان ادەبيەتىمىزدىڭ تەرەڭ تاريحى كوز الدىمىزعا كەلەدى.

جىراۋلىق پوەزيانىڭ بىزدەگىدەي كوتەرىلگەن دەڭگەيىن بىردە-ءبىر بۇگىنگى تۇركى حالىقتارىنىڭ ادەبيەتىنەن تاپپايسىز. بۇل - بۇلتارتپاس شىندىق. جىراۋلىق پوەزيانىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىن تەك قانا قازاق جىراۋلارى مەن جىرشىلارى دۇنيەگە كەلتىردى.

ون بەسىنشى جانە جيىرماسىنشى عاسىرلاردىڭ اراسىندا شارىقتاپ كوتەرىلگەن، قازاقي دۇنيەتانىم مەن قازاقي پوەتيكالىق كوركەمدىك قابىلداۋدىڭ ەڭ ءبىر عاجايىپ تۋىندىلارىن تۋعىزعان قازاق جىراۋلارى وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا وزدەرىنىڭ تاريحي ميسسياسىن اياقتادى.

جىراۋلىق پوەزيا، اسىرەسە ءوز الدىمىزعا بولەك مەملەكەت بولىپ وركەندەگەن حاندىق داۋىرىمىزدە ايىرىقشا جارقىراپ كورىندى. سىپىرا جىراۋدان باستاپ اسان قايعى، اقتامبەردى، بۇقار، كەشەگى ماحامبەت، جامبىلعا دەيىنگى الىپتارىمىزدى سانامالاپ شىققاننىڭ وزىندە ادەبيەتىمىزدەگى وسىناۋ فەنومەندىك كوركەمدىك قۇبىلىس بولعان پوەتيكالىق ۇدەرىستى وي ەلەگىنەن وتكىزۋگە بولادى.

ءبىز سونىڭ ءبىر بەلەسىنە عانا، ياعني جىر الىبى جامبىلدىڭ شىعارماشىلىعىنا عانا ساباقتاستىرىپ، اڭگىمە ءوربىتۋدى ماقسات ەتتىك. وسى ورايدا جامبىلدىڭ الدىندا جىراۋلىق ونەردىڭ باعا جەتپەس ۇلكەن مەكتەبى جاتقانىن دا ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. سونىڭ ءبىرى جەتىسۋ اقىندىق مەكتەبىنىڭ التىن دىڭگەگى بولعان (مۇحتار اۋەزوۆتىڭ باعاسى) ءسۇيىنباي اقىننىڭ دا اسەر-ىقپالىن اتتاپ كەتە المايمىز.

ءسۇيىنباي، ارينە، قازاق ادەبيەتىنىڭ ولەڭ، جىر جانە ايتىس جانرىندا ۇلكەن مەكتەپ قالىپتاستىردى. بۇل مەكتەپتەن ءتالىم، تاعىلىم العان، ۇيرەنگەن، شىعارماشىلىعىنا دارىتقان قانشاما ايتۋلى قازاق اقىندارى ءوز تۋىندىلارىندا جاڭا تابىستارعا قول جەتكىزدى.

ءسۇيىنباي اقىن وڭتۇستىك، شىعىس، ورتالىق قازاقستان ەلىن تۇگەل ارالاپ، كۇللى قازاق جۇرتىن ءوز ونەرىمەن سۋسىنداتتى. وزىنە دەيىنگى اقىنداردان ءوز اتاسى كۇسەپتىڭ جىرلارىن، جانكىسى جىراۋدىڭ ءداستۇرىن تەرەڭدەتە مەڭگەردى.

اعا بۋىن اقىنداردان قابان جىراۋ (قابىليسا)، جاناق، تۇبەك، شوجەلەرمەن قاتار عۇمىر كەشتى، تالاي ونەر سايىستارىنا قاتىستى.

وزىمەن تۇستاس مايلىقوجا، مايكوت، قاڭتارباي، تەزەكباي، باقتىباي، قاتاعان سياقتى ونەر مايتالماندارىمەن جولىعىسقان، بىرازىمەن ايتىس ونەرىندە سايىسقا تۇسكەن. وسىناۋ ادەبي ورتا ءسۇيىنباي شىعارماشىلىعىنا، اسىرەسە ونىڭ جىراۋلىق داستۇردەگى تۋىندىلارىنا ەرەكشە اسەر ەتكەن. ايتالىق، ءسۇيىنباي اقىن حالىق باتىرلارىن بيىك كوركەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، ولاردىڭ دارا وبرازدارىن سومداپ، بەينەلەپ، ەلگە ۇلگى ەتىپ، قاھارماندىق جىرلار تولعاعان ەپيك اقىن.

سۇرانشى، ساۋرىق، سىپاتاي، توتان، بوتپاي، بولتىرىك، جاباي، ءمۇيىزدى وتەگەن باتىرلار تۋرالى جىرلار شىعارعان. جىراۋلىق ءداستۇردىڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى - اۆتورلارى، ياعني جىراۋلار ءوز تۋىندىلارىن تاڭدى تاڭعا ۇلاستىرىپ، كۇندى كۇنگە جالعاپ، جاتقا جىرلايتىن بولعان.

حاندىق داۋىردە، اسىرەسە ونەردىڭ وسى ءتۇرى ەلگە كەڭ جايىلدى. اتاقتى جىراۋلارىمىزدىڭ ايگىلى ەپوستىق جىرلاردى، «كورۇعىلى»، «الپامىس باتىر»، «قوبىلاندى باتىر»، «ەر قوساي»، «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى»، تاعى دا باسقا كۇللى تۇركى جۇرتىنا ورتاق كوركەمدىگى اسا قۇندى ايتۋلى ەپوستىق تۋىندىلاردى تۇگەلدەي جىرلاپ بەرە العان.

وسى ءداستۇردى ءسۇيىنباي زامانىندا دا ايگىلى جىراۋلىق ءداستۇردىڭ تۋىن بيىك ۇستاعان، بولاشاق ۇرپاققا امانات ەتىپ تابىستاعان ءبىر شوعىر اقىندارىمىز دا وسىناۋ داستۇرىمىزگە ادال بولعان. سوندىقتان دا قازاق پوەزياسىندا، جالپى قازاق ادەبيەتىندە ءسۇيىنباي اقىن قالدىرعان جىراۋلىق ءداستۇر ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ شىعارماشىلىعىندا دا جاڭاشا تۇرلەنىپ، جاڭا پوەتيكالىق ارنادا جالعاسىن تاپتى. سونىڭ ءبىرى - جامبىل شىعارماشىلىعى.

مەن ماقالامدا ۇستازىم، جامبىلتانۋعا تەڭدەسسىز ۇلەس قوسقان، ولجا سالعان ساڭلاق عالىم، پروفەسسور مىرزاتاي جولداسبەكوۆتىڭ ءبىراۋىز ءسوزىن كەلتىرگىم كەلىپ تۇر. تۋرا وسىدان وتىز جىل بۇرىن مىرزاتاي اعامىز جامبىل شىعارماشىلىعىنان دوكتورلىق ەڭبەگىن قورعادى. بىشكەك قالاسىندا. الماتىدان ارنايى اكادەميكتەر س. قيرابايەۆ، ز. قابدولوۆ، ز. احمەتوۆ، ت. كاكىشيەۆ بارىپ ءسوز سويلەدى، باتالارىن بەردى. جامبىل تۋرالى تۇڭعىش قورعالىپ جاتقان دوكتورلىق جۇمىس بولعاندىقتان.

قىرعىز- قازاق عالىمدارى باس قوسقان سول القالى جيىندا مىنبەرگە كوتەرىلگەن مىرزەكەڭ ءوز بايانداماسىن بىلاي دەپ قورىتىندىلادى: «جامبىل - حالىق مۇددەسىن عاسىرلار بويى ارمانداعان قاجىماس قامقوردىڭ داستۇرىندەگى جىرشى، ەلدىڭ مۇڭىن مۇڭداعان مۇددەگەر، جىراۋلىقتىڭ كوشپەلى اكادەمياسى، ويشىل، دانىشپان اقىن، تۋعان حالقىنىڭ ار-نامىسى، ءۇنى، جۇرەگى جانە اقيقات شىندىعى.

ول - ەپيك ءارى ايتىس اقىنى، جاۋىنگەر جىرشى، شىن ماعىناسىنداعى زاڭعار پوەزيانى جاساۋشىلاردىڭ بىرەگەيى. جامبىلدىڭ قۇدىرەتى ونىڭ وسىنداي اسقان شەبەرلىگىمەن عانا ەمەس، حالىق پوەزياسىنىڭ بۇتاق جايعان الىپ بايتەرەگى بولۋىمەن دە، حالىق اقىندارىنىڭ جاڭا كوشىن باستاعان دارالىعىمەن دە الەمدى تاڭعالدىرعان ەدى.

بايتاق قازاق دالاسىن جىرعا كەنەلتكەن، وسى ءبىر تەڭدەسى جوق ونەردى بيىككە كوتەرگەن، ىلگەرى دامىتقان داڭعىل جىراۋلاردىڭ ەڭ سوڭعى ۇزدىگى - جامبىل!»، - دەدى.

ءارقاشان شەشەن سويلەيتىن، توگىلتە باياندايتىن، قيىننان قيىستىرا بىلەتىن مىرزەكەڭ جامبىل فەنومەنىنىڭ التىن وزەگىن ءدال ۇستاپ، ءدانىن ارشىپ ايتتى. سۇيسىنبەسكە امالىڭ جوق...

جامبىلدىڭ جىراۋلىق دارىنىن، جىراۋلىق پوەزياعا قوسقان باعا جەتپەس ولجاسىن اقىننىڭ ونەرپازدىق قىرىنىڭ ەڭ باستى قاسيەتى رەتىندە نەگە ايشىقتاپ ايتامىز؟ ونىڭ سىرى تەرەڭدە...

جامبىل تانۋ عىلىمى - ەشقاشان توقتامايتىن، سۋالىپ بىتپەيتىن، تاۋسىلمايتىن تاقىرىپ. ونىڭ مۇحيتتاي تەرەڭ تۇبىندەگى ءىنجۋ-مارجانىن ءار ۇرپاق، ءاربىر زامانا كوشىنە كەلەتىن كەلەسى بۋىن ءوز بيىگىنەن زەرتتەيدى، زەردەلەيدى. وزىنە كەرەگىن الادى، ءۇرىم-بۇتاعىنا اماناتتايدى.

XXI عاسىردىڭ ۇرپاعى، ءبىز دە ءوز ءسوزىمىزدى ايتامىز، سارالايمىز، جۇرەك كوزىنەن وتكىزەمىز.

بارىمىزگە بەلگىلى، عاسىردان-عاسىرعا جالعاسىپ، اتادان ۇرپاققا ميراس بولىپ كەلە جاتقان قازاق ءسوز ونەرىنىڭ ايشىقتى ءبىر سالاسى - تەلەگەي-تەڭىز جىراۋلىق پوەزيا. ساق، عۇن داۋرىندەگى ار جاعىنا بارماي-اق، بەرىدەگى تۇركى يمپەرياسى تۇسىنداعى يولىع- تەگىن، تونىكوك، قازاق حاندىعى سالتانات قۇرعان ءجۇز جىلدىقتارداعى جىراۋلارىمىز: سىپىرا، اسان قايعى، قازتۋعان، شالكيىز، اقتانبەردى، دوسپامبەت، جيەمبەت، بۇقار، ماحامبەت، شوجە، مايكوت، ماراباي، ت. ب. جىراۋلار كوشىن ءارى قاراي دا جالعاستىرا بەرۋگە بولادى...

قازاق جىراۋلارى تاريحتى تۇپتەپ تاراتىپ ايتاتىن شەجىرەشىلەر، ميلليونداعان جىر جولدارىن جادىندا ساقتاي الاتىن قۇدىرەتتەر، ۇلى دالانىڭ ۇلى تاريحىن تاڭنان- تاڭعا ۇرىپ، سوتكەلەپ، ساعاتتاپ جىرلاپ، تىڭدارمانىن ءۇيىرىپ، سەلت ەتكىزبەي ۋىسىندا ۇستاپ وتىرا الاتىن ءسوز سيقىرىنىڭ يەلەرى. جامبىل دا ايگىلى جىرلار «كورۇعىلى»، «ماناس باتىر» جانە ءوزىنىڭ ءتول داستاندارى «سۇرانشى باتىر»، «وتەگەن باتىردى» دا ۇزاق- ۇزاق جاتقا ايتاتىن بولعان.

جىراۋشىلاردىڭ بارلىعىنا تابان استىندا سۋىرىپ سالىپ ايتا جونەلەتىن توكپەلىك، تاپقىرلىق، كورىپكەلدىك داناگويلىك، ياعني يمپروۆيزاتورلىق ونەر ءتان. كەرەك بولسا، جامبىل ءاربىر داستانىن جىرلاعاندا شابىت ورايىنا قاراي، تىڭدارمان ورتاسىنا بايلانىستى داستاندارىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسىن ايتاتىن بولعان.

سوندىقتان دا بۇكىل ەل جىراۋلاردىڭ ايتقانىنا قۇلاق ءتۇرىپ، ءاربىر سوزىنە توقتايتىن بولعان. حاننان باستاپ قاراشاعا دەيىن. رۋحاني بايلىقتىڭ، اقىندىق ونەردىڭ ەڭ بيىك شىڭى جىراۋلىق پوەزيادان كورىنىس تاپقان.

قازتۋعاننىڭ، اقتانبەردىنىڭ، دوسپامبەتتىڭ، بۇقار جىراۋدىڭ، ماحامبەتتىڭ تولعاۋلارىندا، ولەڭ- جىرلارىندا ەلدىك، ۇلتتىق تاقىرىپتان باسقا تاقىرىپتاردى تاپپايسىز. ۇلتتىق سارىن، ۇلتتىق رۋح، ۇلتتىق مۇددە، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس - جىراۋلىق پوەزيانىڭ ەڭ باستى ارقاۋى.

ال ەندى جامبىل جىرلارىن، اسىرەسە تولعاۋلارى مەن داستاندارىن الساڭىز دا ءدال وسىلاي. جامبىل اقىندىعىنىڭ ەڭ باستى ارناسى، التىن جۇلگەسى - ۇلت تاعدىرى، ەل تاعدىرى.

جامبىل ءوز شىعارماشىلىعىنا ەلدىك مۇددە، ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق قۇندىلىقتار بيىگىنەن كوز سالادى، تولعانادى، الدىمەن، حالىق تاعدىرىن جىرىنا ارقاۋ ەتەدى. اقىننىڭ سۋرەتكەرلىك تانىم كوكجيەگى كەيدە ودان دا بيىك دەڭگەيگە، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلەدى. ايگىلى «لەنينگرادتىق ورەندەرىم» جىر-تولعاۋىنىڭ الەم تىلدەرىنە اۋدارىلۋى سونىڭ ءبىر عانا مىسالى.

شىنايى گۋمانيست تۇلعالار - قازاق جىراۋلارى بولعان. سولاردىڭ ءبىرى، ءارى بىرەگەيى - جامبىل. دانالىقتان تۇراتىن، داناگوي جىردىڭ تۇنىعىن عانا اعىل-تەگىل توگەتىن تابيعي تالانتتىڭ يەسى جامبىلدىڭ بارلىق جانرداعى تۋىندىلارىن الىپ قاراساڭىز اقىننىڭ ءار الۋان تاقىرىپتاردى تولعاعانىن اڭعارامىز.

وسيەت، تاعىلىم تاقىرىبىن بىلاي قويعاندا، ءبىر عانا - ەرلىك، باتىرلىق، حالىقتىق تاقىرىپتى كوتەرەتىن جامبىلدىڭ قوس داستانى: «سۇرانشى باتىر» مەن «وتەگەن باتىر» ەپوستىق جىرلارى جىراۋلىق پوەزيانىڭ ەڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى.

اۆتور ەپوستىق تانىم بيىگىنەن وي تولعاپ، ءوز تۋىندىلارىندا حالىق تاعدىرىن تاريحي رەتروسپەكتيۆا اياسىندا سۋرەتتەيدى. تاريح كوشى مەن ۇلتىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن باس كەيىپكەرىنىڭ تاعدىر جولىمەن تۇتاستىرا، توعىستىرا بەينەلەگەندە ءبىر حالىقتىڭ تاريحي تاعدىرى كوز الدىمىزدان وتەدى.

مەتافورالىق تەڭەۋلەر ارقىلى قازاق دالاسىنداعى بارلىق تاريحي جەرلەر مەن تاريحي وقيعالاردى قامتىپ، ايشىقتاپ جەتكىزەتىن داستان جولدارىن تەبىرەنبەي قابىلداۋ مۇمكىن ەمەس...

«وتەگەن باتىر» جىرىن جامبىل:

قىرعاۋىل ۇشىپ، قاز قونعان،

اققۋ كەلىپ، جاز بولعان،

التايعا قارا مارالدى!

بالىعى تاۋداي تۋلاعان،

باقاسى قويداي شۋلاعان،

شورتانى شورشىپ ويناعان،

التىن قايماق ارالدى.

قازاق بۇرىن قۇل بولعان،

كۇن كورۋگە مۇڭ بولعان.

كۇندى كوردىك، ەل بولدىق،

اسۋ بەرمەس، ءور بولدىق.

وسى باق قونعان تاڭىمدا،

ساعان دا ورتاق، ماعان دا!»، -

دەگەن جىر جولدارىمەن اياقتايدى.

وسىدان كەيىن جامبىلدىڭ جىراۋلىق پوەتيكالىق ءداستۇردى جالعاستىرۋشى تۇلعاسى، جاڭاشا، جاڭعىرتا، تۇرلەندىرە تەرەڭدەتكەن، وركەندەتكەن اقىندىق قاسيەتىن دە ەرىكسىز مويىندايسىز.

سىپىرا جىراۋ، قازتۋعان، اقتانبەردى، دوسپامبەت، بۇقار، ماحامبەت جىراۋلاردىڭ قولتاڭباسى جامبىل جىرلارىندا قايتا تىرىلەدى، قايتا كوكتەيدى، جاڭا زامان، جيىرماسىنشى عاسىر كوگىنەن قايتا ءۇن قاتقانداي كورىنەدى. سوندىقتان دا جامبىلدىڭ جىراۋلىق پوەزياسىن ⅩⅩعاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا بارلىق قىرىمەن جارقىراي كورىنگەن، كۇللى ادامزاتتىڭ وركەنيەت بيىگىنە كوتەرىلگەن، كوركەمدىك، ادەبي قۇبىلىس، نەمەسە تۇتاس عاسىردىڭ فەنومەنى دەسەك ارتىق ايتپايمىز. وسى پىكىرىمىزدى فولكلوريست، اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ تا شەگەلەي تۇسەدى.

ءوزىنىڭ « ⅩⅩعاسىردىڭ ۇلى جىراۋى» اتتى جامبىلدىڭ كۇللى پوەزياسىن تالدايتىن، سارالايتىن كولەمدى ماقالاسىندا: «ءجۇز جىل ءومىرىنىڭ سەكسەن بەسىن ولەڭمەن وتكىزگەن جاكەڭ ەكى عاسىردىڭ كۋاسى عانا بولعان جوق. ونىڭ ءجۇز جىلعى ءومىرى، شىنداپ كەلگەندە، ەكى عاسىرعا تەڭ ەدى. ويتكەنى جامبىل تاريحتا سيرەك كەزدەسەتىن، مۇلدە قاراما-قارسى ەكى زاماندى كوردى.

ول قازاق حاندىعىنىڭ جويىلعانىن، ەلىنىڭ وتارلىققا تۇسكەنىن، قازاق دالاسىنا رەسەيدىڭ اكىمشىل-وتارشىل باسقارۋ جۇيەسىن ورناتقانىن، سونىمەن قاتار كورشى جاتقان قوقان حاندىعى جاساعان جاۋگەرشىلىگىن كوردى.

قىزىل يمپەريانىڭ شوۆينيستىك قاتىگەز ساياساتى مەن الاش ارىستارىنىڭ كوپە-كورنەۋ، جازىقسىز اتىلعانىن كوردى. 20-30 -جىلدارى 3 ميلليون قازاقتىڭ قولدان جاسالعان اشتىقتان قىرىلعانىنا كۋا بولدى.

سول سەبەپتى جامبىلدىڭ «كەڭ جاتقان بايتاق-ۇلان شەجىرەسىن، تاريحتىڭ دومبىراسىن قولىنا العان» دەپ ايتۋى تەگىن ەمەس. وسى كورگەنى مەن بىلگەنىنىڭ ءبارىن جاكەڭ ءوز پوەزياسىنا ارقاۋ ەتكەن، ونى بىردە جىراۋ بولىپ، بىردە جىرشى رەتىندە، بىردە اقىن بولىپ جىرلاعان، تولعاعان، سۋرەتتەگەن»، دەيدى. عۇلاما عالىمنىڭ وسى تەرەڭنەن قامتىپ، ءدال تاۋىپ ايتقان اۋقىمدى ءسوزى جامبىل فەنومەنىنە بەرىلگەن ءادىل باعا.

 

قانسەيىت ابدەز ۇلى،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى

 

Egemen Qazaqstan