جاھاننىڭ جەرۇيىعى قايسى؟

بۇگىنگى تاڭدا جەرۇيىق فيلوسوفياسى قاۋىپسىز قوعام ۇعىمىمەن سايكەسەدى. راسىندا، ۇيدە جۇرگەندەي سىرتتا دا ءوزىڭدى ەركىن، قاۋىپسىز سەزىنەتىن، ۇرلىق-قارلىق پەن زورلىق-زومبىلىقتان ادا، قۇقىق بۇزۋشىلىق كورسەتكىشى جوققا ءتان قوعامدى جەرۇيىق دەۋگە ابدەن بولادى.

كەز كەلگەن مەملەكەت وسىنداي ىزگى قوعام قۇرۋعا مۇددەلى. وسى ورايدا الەمدە مۇنداي مامىراجاي قوعام قۇرا العان، زاڭ بۇزۋشىلىق تىركەلمەيتىن ءمىنسىز ەل بار ما دەگەن سۇراق تۋادى. جالپى، ادامدار قاي ەلدە ءوزىن ءقاۋىپسىز سەزىنەدى؟

ءبىزدىڭ قوعام قانشالىقتى قاۋىپسىز؟

قاۋىپسىز قوعام قۇرۋ - ءبىزدىڭ ەلدىڭ دە باستى باعىتى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆ جاقىندا جاريالاعان جولداۋىن دا بۇل باسىمدىققا كۇش سالۋ كەرەك ەكەنىن تاعى دا ءبىر شەگەلەپ تاپسىرىپ قويدى. «مەنىڭ باستى مىندەتىمنىڭ ءبىرى - قازاقستاندى قاۋىپسىز ءارى جايلى ەلگە اينالدىرۋ. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جانە باسقا دا جاۋاپتى مەكەمەلەرگە ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن بارىنشا قامتاماسىز ەتۋ جۇكتەلدى. ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ۇساق بۇزاقىلىق پەن ۆانداليزمنەن باستاپ، شەتەلدىكتەردىڭ زاڭسىز كوشىپ كەلۋىنە جانە باسقا دا اۋىر قىلمىستارعا قاتاڭ توسقاۋىل قويىپ، دەرەۋ جولىن كەسۋگە مىندەتتى. قۇقىقتىق مەملەكەتتە قىلمىس الەمىنە ورىن جوق، قاراقشىلىقتى ءتۇپ- تامىرىمەن جويۋ قاجەت»، دەدى پرەزيدەنت.

بۇل باعىتتاعى جۇمىستا قانشالىقتى ىلگەرىلەۋ بار ەكەنىن قاۋىپسىز ەلدەردىڭ جاھاندىق رەيتينگىنە قاراپ تا باعامداۋعا بولادى. ماسەلەن، Numbeo.com سايتى 2024 -جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قىلمىس دەڭگەيى، قاۋىپسىزدىك، دەنساۋلىق، ەكولوگيا، جالپى ءومىر ءسۇرۋ جاعدايى سياقتى فاكتورلاردى ەسكەرە وتىرىپ، الەم ەلدەرىنىڭ رەيتينگىن جاريالادى. وسى رەيتينگتە قازاقستان 146 ەلدىڭ ىشىندە قىلمىس دەڭگەيىنىڭ 45,6 يندەكس كورسەتكىشىمەن 75-ورىنعا جايعاستى. وتكەن جىلى ەلىمىز 72-ورىندا بولعان ەدى. كورشىلەرىمىزگە كەلەر بولساق، قىلمىس دەڭگەيىنە قاراي قىرعىزستان – 43، رەسەي – 97، وزبەكستان – 120، ال قىتاي 132-ورىندا تۇر.

وسى ورايدا ەلىمىزدە الاياقتىق، ەسىرتكى ساتۋ، تاراتۋ قىلمىسى ءورشىپ تۇرعانىن، اسىرەسە، كامەلەتكە تولماعاندار اراسىندا جيىلەپ كەتكەنىن اتاپ وتۋگە بولادى. ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، وسى جىلدىڭ 8-ايىندا پوليتسيا ەسىرتكى تاراتۋعا قاتىسقان كامەلەتكە تولماعان 30 بالانى ۇستاعان. ەسىرتكى جاسىرۋمەن اينالىساتىن 14 جاستاعى جاسوسپىرىمدەر دە كەزدەسەدى. ولار ەسىرتكى قىلمىسىنىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرى بويىنشا ەرەسەكتەرمەن بىردەي قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى.

«ەسىرتكى قىلمىستارى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك 16 جاستان، ال جەكەلەگەن قىلمىستار بويىنشا 14 جاستان باستالادى. پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى بارلىق وقۋ ورنىندا قۇقىقتىق ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. جىل باسىنان بەرى 725 مىڭ ادامعا 9 738 ءتۇرلى پروفيلاكتيكالىق ءىس- شارا وتكىزىلدى. باستى نازاردا جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى مەن اتا- انالارىنان جىراقتا ءومىر ءسۇرۋدى باستاعان 1-2 كۋرس ستۋدەنتتەرى بولدى»، دەدى ءى ءى م ەسىرتكى قىلمىسىنا قارسى ءىس- قيمىل دەپارتامەنتى باستىعىنىڭ ورىنباسارى باقىتجان ءامىرحانوۆ.

مەملەكەتتەردەگى قاۋىپ-قاتەر دەڭگەيى ساراپتالعان رەيتينگتە قاۋىپسىزدىك بويىنشا قازاقستان 72-ورىندا (يندەكس - 54,4) تۇر، ياعني دەڭگەيى ورتاشا دەپ كورسەتىلگەن. بۇل 2023 -جىلمەن سالىستىرعاندا ءبىر ورىن العا جىلجىعان. جالپى، تمد ەلدەرىنىڭ اراسىندا ەڭ قاۋىپسىز ەل - وزبەكستان، ول 27-ورىندى يەلەنگەن. قىرعىز ەلى 104-ورىنعا جايعاسقان. ال دۇنيە جۇزىندە ءومىر سۇرۋگە ەڭ قاۋىپسىز ەل اندوررا دەلىنگەن.

سونداي-اق Numbeo.com سايتىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك، ەلدەگى دەنساۋلىق ساقتاۋ يندەكسى جوعارى 60,65 باللدى قۇرايدى. الايدا ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ يندەكسى - تومەن (104,81 بالل)، ءومىر ءسۇرۋ قۇنى - وتە تومەن (29,32). كليمات يندەكسى - 39,78 بالمەن ورتاشا، ال قورعاشان ورتانىڭ لاستانۋ يندەكسى 73,04 بالمەن جوعارى دەپ باعالانعان.

حالىقتىڭ ساتىپ الۋ قابىلەتىنىڭ يندەكسى - تومەن (49,33)، ياعني كەز كەلگەن قاجەتتى زاتىنا قول جەتكىزە المايدى. جىلجىمايتىن مۇلىك باعاسىنىڭ كىرىسكە قاتىناسى 10,24 دەپ ورتاشا يندەكستى كورسەتىپ تۇر. جول ءجۇرۋ ۋاقىتىنىڭ يندەكسى دە - ورتاشا (35.62).

الاڭسىز ءومىر - سكانديناۆيا ەلدەرىندە

الەمدە ءومىر سۇرۋگە قولاۋلى ەلدەردىڭ كوشىن تۇزەيتىن تاعى ءبىر رەيتينگ بار. بۇل – ب ۇ ۇ- نىڭ «دۇنيەجۇزىلىك باقىت يندەكسى» (WHR). وسى رەيتينگتە جىل سايىن سكانديناۆيا ەلدەرى ەڭ باقىتتى ەلدەر قاتارىنان تۇسپەي كەلە جاتىر. ماسەلەن، 2023 -جىلى فينليانديا جەتىنشى جىل قاتارىنان كوش باستادى، ودان كەيىن دانيا مەن يسلانديا تۇر. جالپى نورۆەگيا، شۆەتسيا، فينليانديا، دانيا ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنىڭ كورسەتكىشىمەن ءتۇرلى زەرتتەۋلەردە ۇنەمى جوعارى ورىنداردا كەلەدى. ولار قازىر الەمدەگى ەڭ قاۋىپسىز مەملەكەتتەر دەپ تانىلدى. مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. ايتالىق، نورۆەگيادا قىلمىس دەڭگەيى وتە تومەن، ءتىپتى ەلدىڭ وسلو جانە بەرگەن سەكىلدى ءىرى قالالارىندا زاڭ بۇزۋشىلىق تىركەلمەيدى. سونىمەن قاتار ەلدە لاڭكەستىك ارەكەتتەردىڭ، ساياسي قۋدالاۋدىڭ نەمەسە الەۋمەتتىك تولقۋلاردىڭ قاۋپى تومەن.

كەيبىر زەرتتەۋلەردە باقىتتى ەل بولۋدىڭ كىلتى مەملەكەتتەر كىشكەنتاي، بىرتەكتى جانە باي بولۋى ەكەنى كورسەتىلەدى. ءتىپتى عالىمدار ولاردىڭ باقىتتى بولۋى گەنەتيكاعا بايلانىستى دەگەن بولجام جاسادى. الايدا WHR رەيتينگىنە سۇيەنسەك، مۇنداي تەوريالار دۇرىس ەمەس.

باقىت دەڭگەيى تۋرالى دۇنيەجۇزىلىك باياندامانىڭ اۆتورلارى تۇرعىنداردىڭ ءوزىن باقىتتى سەزىنۋىن ەلدەگى حالقىنىڭ سانىنا بايلانىستى ەكەنىن دالەلدەي الماعانىن ايتادى. سونىمەن قاتار سكانديناۆيا ەلدەرى - بىركەلكى ەمەس. ماسەلەن، فينليانديا حالقىنىڭ شامامەن 8 پايىزى - شەتەلدىكتەر، دانيادا دا - سونداي شاما. ماسەلەن، باياندامانىڭ ناتيجەلەرى ەلدەگى يمميگرانتتاردىڭ ۇلەسى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ورتاشا باقىت دەڭگەيىنە اسەر ەتپەيتىنىن كورسەتكەن. ەڭ باقىتتى تىزىمدەگى 10 ەلدە يمميگرانتتاردىڭ ۇلەسى ورتاشا ەسەپپەن 17,2 پايىزدى قۇراعان، بۇل الەمدەگى ورتاشا كورسەتكىشتەن ەكى ەسە كوپ. 25 -جىلدىق تاجىريبەسى بار، دۇنيەجۇزىلىك باقىت تۋرالى ەسەپتىڭ رەداكتورى، پروفەسسور دجون حەلليۆەلل «euronews» - كە بەرگەن سۇحباتىندا «سكانديناۆيا ەلدەرىنىڭ حالقى قالاي باقىتتى؟» دەگەن سۇراققا: «باقىتتى ەل بولۋدىڭ كىلتى تۇرعىنداردىڭ جان باسىنا شاققانداعى ى ج ءو، الەۋمەتتىك قولداۋ، سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى، بوستاندىق، جومارتتىق جانە سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ بولماۋى سەكىلدى كورسەتكىشتە جاتىر»، دەپ جاۋاپ بەردى. عالىم مۇنىڭ اقشامەن بايلانىستى ەمەس ەكەنىن ايتادى. سكانديناۆيا ەلدەرى سالىستىرمالى تۇردە باي تۇرادى. ءبىراق الەمدە قانشاما باي ەل بار، ولاردىڭ بارلىعى سكانديناۆيالىقتار سياقتى باقىتتى ەمەس. ايتالىق، سينگاپۋر - الەمدەگى ەڭ باي مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى، ءبىراق باقىتتىڭ كورسەتكىشى بويىنشا 26-ورىندا. ال مۇنايعا باي ساۋد ارابياسى - 27-ورىندا.

نەگىزى عالىمدار بۇل ەلدەردە مەملەكەتتىك قىزمەتتەردىڭ ساپاسى جوعارى، سوندىقتان قاۋىپسىزدىك دەڭگەيى جوعارى دەيدى. «ەل ۇكىمەتتەرى قارتتارعا سايكەسىنشە زەينەتاقى، قىزمەتكەرلەرگە جوعارى دەمالىس اقىسى، ناۋقاستار مەن مۇگەدەكتەرگە جوعارى جاردەماقى، ءتىپتى جۇمىسسىزدارعا كوپ جاردەماقى تاعايىنداعان، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن ءبىلىم بەرۋ - تەگىن. مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار تەڭسىزدىك دەڭگەيىن بولدىرماۋدىڭ بارلىق امالىن جاسايدى، ادامداردى ولارعا سەنە الادى. مىنە، ءقاۋىپسىز قوعام وسىلاي قۇرىلادى»، دەيدى دجون حەلليۆەلل.

ب ۇ ۇ رەيتينگىندە ليۆيا مەن سومالي، اۋعانستان مەن ۆەنەسۋەلا ەڭ قاۋىپتى ەلدەر دەپ تانىلعان. سونداي- اق سيريا، يەمەن، يراك جانە نيگەريانىڭ كەيبىر اۋداندارىندا قاۋىپ- قاتەر بايقالادى. ساناتتار بويىنشا الىنعان ناتيجەلەرگە سايكەس، دەنساۋلىققا ءقاۋىپ توندىرەتىن ەلدەرگە گۆينەيا، سەررا- لەونە، ليبەريا، يەمەن، سولتۇستىك كورەيا جاتادى. سونىمەن قاتار اتالعان ەسەپتە جول- كولىك وقيعالارى قاۋپى جوعارى ەلدەرگە بەليز، دومينيكان رەسپۋبليكاسى، ساۋد ارابياسى ەنگەن.

تۇپتەپ كەلگەندە، بارلىق ولشەمدەرگە سايكەس، بۇگىنگى تاڭدا جەرۇيىق سكانديناۆيا ەلدەرىندە سالتانات قۇرىپ تۇر.

گۇلنار جولجان

egemen.kz