حان تاعى

استانا. قازاقپارات - تۇركىلەردە (قازاقتاردا) حان سايلاۋ ءداستۇرى ءوزىنىڭ ءتۇپ-تامىرىمەن سوناۋ عۇن داۋىرىنە كەتەدى. مىسالى، عۇن مەملەكەتىنىڭ باسقارۋشىسى «ءتاڭىر- قۇت» دەگەن لاۋازىمدى دا يەلەنگەن. بۇل ونىڭ مەملەكەتتىك بيلىكتى اتقارۋمەن قاتار، ءدىنباسى دا بولعاندىعىن بىلدىرسە كەرەك.

بيلىككە يە بولۋ كوبىنەسە مۇرالىق جولمەن جۇزەگە اسىرىلدى، ءبىراق ەگەر بيلىك مۇراگەرى تاققا لايىق بولماسا (قابىلەتى جەتپەسە، دەنساۋلىعى جاراماسا جانە ت. ب. ) ونىڭ مۇرا قالدىرۋشىنىڭ تۋىستارىنىڭ ىشىنەن لايىقتىسىن حالىق (نەمەسە بيلىك باسىنداعىلار، ءبىراق بۇل جاعداي وتە سيرەك كەزدەسەتىن) سايلايتىن. بۇل جونىندە Ⅷعاسىردان جەتكەن كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىندە تۇرىك حالقىنىڭ وتكەندەگى ۇلى قاعاندارىن ماداقتاي كەلە: «ودان سوڭ ىنىلەرى قاعان بولدى، ۇلدارى دا قاعان بولدى، ءبىراق ىنىلەرى اعاسىنداي بولا المادى، ۇلدارى اكەسىندەي بولا المادى،» - دەلىنگەن.

تۇرىك قاعاناتىندا رەتتىك ءتارتىپ اتتامالى جولمەن، دالىرەك ايتساق، ىرىكتەۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى، جاسى كىشى ءىنىنىڭ كەلەسىسى ەمەس، ۇلكەن-كىشىسىنە قاراماي ەڭ بەدەلدى، ايبارلىسى حان كوتەرىلەدى.

بۇل سالت قازاق حاندىعى كەزىندە ءوز جالعاسىن تاپتى، بولاشاق حان تەك سايلاۋ ارقىلى عانا تاققا جەتەتىن بولدى.

باسقا ەلدەردە جوق، تەك قازاققا عانا ءتان راسىمدەردىڭ ءبىرى - جاڭا حان سايلانعاننان سوڭ، ءار تايپادان، ءار رۋدان كەلگەن ادامدار حاننىڭ ورىستەگى مالىن تۇك قالدىرماي بولىسكە سالادى. بۇل ءراسىم «حان سارقىتى» دەپ اتالادى. حانعا مالدىڭ كەرەگى جوق. حان - ەل يەسى، جۇرت تۇلعاسى، ەلدە بار بولسا، حاندا دا بار، حاننىڭ حالىقتان بوتەن تىلەگى بولماۋعا ءتيىس، دەگەن ءسوز. ءبىراق ايتا كەتەتىن جاي، ءۇش-ءتورت كۇندە بۇل مال كوبەيىپ، كەرى قايتادى؛ ءبىراق بۇل- حاننىڭ ەمەس، قازىنانىڭ مالى.

سونىمەن بىرگە «حان سارقىتىنان» بولەك، «حان تالاۋ» دەگەن سالت تا بار. بۇل - ەل سەنىمىن اقتاماعان، ءوزىنىڭ ناشارلىعىن تانىتقان باسقارۋشىنىڭ مال- مۇلكىن تۇك قالدىرماي ءبولىپ الۋ. بۇل بارىمتا ەمەس، حالىق شەشىمى بويىنشا جۇزەگە اساتىن جازا. «حان تالاۋ» - جانعا ەمەس، مالعا عانا قاتىستى ءراسىم ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋ قاجەت. جان - ساۋعا، ءبىراق ءامىرشى مال-مۇلكىمەن بىرگە، بار بيلىگىنەن، ابىرويىنان ايىرىلادى. «حالىق قاھارلانسا، حاندى دا تاقتان تايدىرادى» دەگەن ءسىرا وسى بولار.

ەندىگى كەزەكتە سول حاندار وتىراتىن تاققا توقتالايىق. تۇركىستان قالاسىنداعى تاريحي-مادەني ەتنوگرافيالىق ورتالىعىنىڭ ەكىنشى قاباتىندا «حان تاعى» ورنالاسقان. «حان تاعى» اتى ايتىپ تۇرعانداي حاندار وتىراتىن ورىن بولىپ تابىلادى. «حان تاعى» مۇراجايىمىزدىڭ نەگىزگى ەكسپوناتتارىنىڭ ءبىرى. بۇل جادىگەرىمىز وتە ءساتتى جاسالعان دۇنيەلەردىڭ بىرىنە جاتادى، قاراعان ادامعا الىستان تارتىپ، مەن مۇندالاپ تۇراتىنداي. مۇراجايعا كەلگەن ءاربىر قوناق «حان تاعىنىڭ» قاسىنا بارماي كەتپەيدى.

تاق نەگىزىنەن اعاشتان جاسالاتىن بولعان، قازاق حالقىنىڭ قول ونەرىندە كەڭ تاراعان تۇرلەرىنىڭ ءبىرى ول اعاشتان بۇيىمدار جاساۋ. كوپتەگەن تاريحي دەرەكتەمەلەردەن ونەر مەن مادەنيەتتىڭ دامۋ ورتاسى پاتشالار نەگىزىنەن تاقتا وتىرعان. تاق پاتشانىڭ، حانداردىڭ جانە مونارحتاردىڭ سالتانات كەزىندە وتىراتىن ورنى، بيلىككە يە بولۋ بەلگىسى. حالىق اراسىندا «ءبىر كىسى تاققا وتىرسا، الپىس كىسى اتقا وتىرادى» دەگەن دانالىق ءسوز بار. تاققا وتىرعان ادامنىڭ بيلىگى شەكسىز بولاتىنىن بىلدىرەدى. بۇكىل ءومىرىن ابىلايدىڭ وڭ تىزەسىن باسىپ وتىرىپ، وعان اقىل-كەڭەس ايتۋمەن وتكىزگەن بۇقار جىراۋ قالقامان ۇلىنىڭ حانعا «التىن تاقتىڭ ۇستىندە، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قۇرادىڭ» دەۋىنىڭ نەگىزىندە تاريحي شىندىق جاتىر. ابىلاي رەسەي مەن قىتاي يمپەريالارىنىڭ اراسىندا ورنالاسقان قازاق ەلىنىڭ گەوساياسي جاعدايىندا يەمدەنگەن ساياسات جۇرگىزدى.

حان سارايىندا ۇلتتىق جيھازدىڭ بارلىق تۇرلەرى قولدانىلعان دەسەك قاتەلەسپەيمىز.

تاقتىڭ قاي كەزدەن باستاپ قولدانعانىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلەر بولساق، باستاۋى سوناۋ ەجەلگى داۋىردەن باستالاتىنى بارشامىزعا ايان. ەجەلگى داۋىرلەردىڭ وزىندە ءار تايپانىڭ ءوز كوسەمى بولعان. كوسەمدەردى قاراپايىم حالىقتان اجىراتىپ تۇراتىن ول كوسەمنىڭ باسىنا كيەتىن ءتاجى مەن ونىڭ وتىراتىن ارنايى ورىن بولعانى اقيقات. ادەمىلەپ تاق جاساۋ ادامزات بالاسىنىڭ قولىنان كەلمەگەن زاماننىڭ وزىندە كوسەمدەرى باسقا ادامداردان ەرەكشە ەتىپ كورسەتەتىن ۇلكەن ءبىر ورىندىق تارىزدەس تاس نە بولماسا بيىكتەۋ دوڭەس ورىن بولعان دەپ ويلايمىز. وسىدان كەلە وركەنيەت دامىعان كەزەڭدەردە تاقتى التىننان جاسايتىن دا بولعان. ساق داۋىرىنە جاتاتىن التىن ادام تابىلدى. ادام بالاسى التىننان كيىم كيگەندە التىن تاققا وتىرمادى دەپ ايتا المايمىز. تاعى ءبىر ايتا كەتەر دەرەك حانداردىڭ باسىنا كيگەن تاجىلەرىنىڭ بولۋى. ماسەلەن ساق ادامى، عۇنداردىڭ التىن ءتاجى. عۇن وباسىنان عۇن پاتشاسىنىڭ ءتاجى تابىلعان. نەگىزىنەن حان بولسىن، قاعان بولسىن قازاق دالاسىنىڭ ءداستۇرى بويىنشا اق كيىزگە كوتەرىپ حالىق اراسىنان الىپ جۇرەتىن بولعان.

مىنە وسىنداي تاقتىڭ تاماشا ءبىر ۇلگىسى مۇراجايىمىزدىڭ كەرەمەت جادىگەرى - حاندار وتىراتىن وسى تاق. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ءبىرقاتار تاريحشى، ەتنوگراف، ارحەولوگ، فيلولوگ، ونەرتانۋشىلار تاقتىڭ جاسالۋ جايىندا ءبىرشاما زەرتتەۋلەر دە جۇرگىزىپ كەلەدى. حان تاعىنىڭ دامۋ تاريحى جانە تەحنولوگياسى جايلى بۇرىن- سوڭدى كوپ جازىلماعان.

الايدا، بۇل ەڭبەكتەرىندە «تاق» جەكە تاقىرىپ بولىپ قارالماعانى بايقالادى.

قازىرگى تاڭدا تاقتىڭ ءوزى ساقتالماعان، نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرعان مۇراجاي جادىگەرى قايتا جاڭعىرتىلعان ءتۇرى. زەرتتەۋشىلەردىڭ دەرەكتەرىن پايدالانا وتىرىپ تاق جاسالىندى.

تاقتىڭ جاسالاتىن ماتەريالى ول اعاش بولىپ تابىلادى. «شەبەرلەردىڭ قولىندا، كاسىپ بولعان بۇل اعاش» دەپ قاشاعان جىراۋ ايتقانداي اعاشتىڭ قاسيەتى وتە جوعارى. اعاشتان بۇيىم جاسايتىن شەبەرلەر: ەمەن، قايىڭ، سامىرسىن، ۇيەڭكى، قىزىل قاراعاي، شىرعاي، تاسجارعان، مويىل، قايىڭنىڭ ءتۇبى (بەزى) ، جوكە، تال، ارشا، جاڭعاق اعاشى، ماي قاراعاي سياقتىلاردى پايدالانادى. بۇلاردىڭ ءبىرى قاتتى، ءبىرى جونۋعا وڭاي، جىلتىر، ال كەيبىرەۋى جارىلمايتىن، قاڭسىمايتىن بولسا، ەندى كەيبىرەۋى يىلگىش، جەڭىل، سۋ سىڭبەيتىن، ءبىراق بوياۋ سىڭگىش، جەلىم ۇستاعىش بولادى.

ءاربىر ءىستىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي ءارتۇرلى ساپاداعى اعاشتار پايدالانادى. اعاش ادام بالاسى جەر بەتىندە پايدا بولعان كەزدە ەڭ العاش تۇتىنعان ماتەريالداردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. قازىرگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ قارىشتاپ وسكەن زامانىندا ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە اعاشتىڭ الاتىن ورنى زور، ماڭىزدى ماتەريال.

سىرىڭكەنىڭ ءبىر تال شىرپىسىنان باستاپ، ەڭ بايتاق ەلىمىزدىڭ اتىرابىندا ءجۇرىپ جاتقان الىپ قۇرىلىستاردا اعاشسىز كوپ ءىسىمىز اقساپ جاتقان بولار ەدى. اعاشقا ويىلعان ويۋلاردىڭ كومپوزيتسياسى مەن ۇلگىسى دە قازاقتىڭ حالىقتىق قولدانبالى قولونەرىندەگى ءتارىزدى قاراپايىمدىلىعى جانە كورنەكتىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. جالپى ءتۇس پەن ورنەكتەردىڭ تەڭدىگى, جەكەلەگەن بولشەكتەردىڭ جيى-جيى قايتالانىپ وتىرۋى دا قازاقى ۇلگى. سولاردىڭ اراسىندا ەڭ كوبىرەك كەزدەسەتىنى - قوشقار ءمۇيىز، ەكى باسى تۇيىقتالىپ كەلەتىن يىر قايىرما، S وبرازدى بەلگىلەر مەن شەڭبەرلەر، ءتورتبۇرىشتار، رومبتار، جاپىراق فورمالى يىرمە ورامدار، ت. س. س.

سول سەبەپتەن تاريحىمىزداعى حاندىقتاردا قولدانىلعان «تاقتاردى» انىقتاۋ ءۇشىن، سول اعاشتاردىڭ قاسيەتتەرىنە ۇڭىلدىك. تاققا قاتىستى التايداعى پازىرىق قورعانىنان تاماشا ەسكەرتكىشتەر تابىلعان. پازىراق قورعانىنان تابىلعان كىلەمدە ءومىر اعاشىن ۇستاعان تاقتا پاتشا بەينەلەنگەن. بۇل تەك قازاق جەرىندەگى دەرەكتەردىڭ ءبىرى عانا. الەمدىك تاريحتا پيراميدالاردىڭ سىرتىندا پەرعاۋىنداردىڭ تاق ۇستىندەگى بەينەسى بەينەلەنگەن. اسسيريالىق ستيلدىڭ استارىندا اسسيريالىق جانە ۆاۆيلوندىق ونەرى ستيلىندە دە كورىنىس تاپقان. جالپى ءبىز ودان بايقايتىنىمىز جيھازدىڭ بۇنداي وڭدەلۋىن ءبىز پازىرىق قورعانىنان تابىلعان بەينەدەگى تاقتىڭ ۇستىندە وتىرعان پاتشادان- اق اڭعارا الامىز.

شىعىستىقتاردىڭ تەگىس ويۋ- ورنەككە قۇشتارلىعى مۇراجايدا تۇرعان تاقتان دا كورىنىپ تۇر.

قازاقستان ايماعىنان تابىلعان ساقتار كەزەڭىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىندەگى «اڭدىق ستيلدىڭ» نەگىزىندە جاسالعان. يسلام ءدىنى ەنگەنگە دەيىن جيھازدار مەن تۇرمىستىق زاتتاردا اڭدار مەن جان- جانۋارلاردىڭ بەينەسى ايقىن بايقالاتىن، ال، يسلام ءدىنى ەنگەننەن كەيىن جان- جانۋارلاردىڭ بەينەسى زوومورفتىق ويۋ- ورنەكپەن الماسادى.

سوندىقتان ەرتە ورتا عاسىرداعى حان تاعىن ءدال قانداي بولدى دەگەنگە ءدوپ باسىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ول كونە مونعولدىق داستۇردەن اسا كوپ وزگەرمەگەن كۇيىندە ⅩⅨعاسىرعا دەيىن ساقتالعان. ا. ي. ليەۆشيننىڭ سيپاتتاۋى بويىنشا: «حان سايلاناتىن ورىن مەن ۋاقىت بەلگىلەنەتىن، وندا حالىقتىڭ كوپتەپ جينالۋى جانە ءار رۋ- تايپا باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن كىشى- گىرىم ءماجىلىس وتكىزىلەتىن. تاق مۇراگەرى انىقتالعان سوڭ، ايگىلى بيلەر مەن سۇلتاندار ونى اق كيىزگە وتىرعىزىپ «حان، حان، حان» دەپ ءۇش رەت كوتەرەتىن. حان كوتەرىلگەن اق كيىز، سايلاۋعا قاتىسقاندارعا «حان تالاپاي» دەپ اتالاتىن تابەرىك رەتىندە تاراتىلاتىن».

...

http://dasturkb.kz