حان گاڭ جانە ازيا ادەبيەتىنىڭ بولاشاعى
2024 -جىلعى نوبەل ادەبيەت سىيلىعى وڭتۇستىك كورەيا جازۋشىسى حان گاڭعا بۇيىردى. «ەت جەمەيتىن ايەل»، «اق كىتاپ»، «ادام تابيعاتى»، «گرەك ءتىلى ساباعى» قاتارلى رومانداردىڭ اۆتورىنا نوبەل كوميتەتى:
«ءتان مەن جاننىڭ، ءولى مەن ءتىرىنىڭ اراسىنداعى نازىك يىرىمدەردى تەرەڭ سەزىنىپ، ءوزىنىڭ پوەتيكالىق جانە ەكسپەريمەنتتىك ستيلىنىڭ مانەرىمەن قازىرگى ادەبيەتكە جاڭالىق اكەلگەنى ءۇشىن» ايگىلى سىيلىق بۇيىرعانىن مالىمدەدى. 53 جاستاعى حان گاڭ جازۋشىلار وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ اكەسى مەن اعاسى دا ءوز وتاندارىندا تانىمال جازۋشىلار قاتارىندا.
حان گاڭ شىعارماشىلىعى نەسىمەن قۇندى؟
قازىر اتى الەمگە ءماشھۇر بولعان، كىتاپتارى تەز ارادا ساتىلىپ كەتكەن جازۋشىنىڭ ءومىربايانىنا توقتالۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. گۋانجۋ ولكەسىندە دۇنيەگە كەلىپ، ەسەيگەن شاعىندا سەۋلگە كوشكەن جازۋشىنىڭ عۇمىربايانى تۋرالى اقپارات قۇرالدارى تام-تۇمداپ بولسا دا، ءبىراز جازدى. ءبىز جازۋشىنىڭ ونعا تاياۋ اڭگىمەسىن، «وسىمدىك ايەل» اتتى شىعارماسى مەن «ەت جەمەيتىن ايەل» رومانىن وقىپ شىقتىق. نوبەل كوميتەتى «ءوزىنىڭ پوەتيكالىق جانە ەكسپەريمەنتكە تولى ستيلىمەن ادەبيەتكە جاڭاشىلدىق» اكەلگەنى ءۇشىن وسى سىيلىقتى بەرگەنىنىڭ سەبەبى - حان گاڭ جاسامپازدىعىنىڭ بۇگىنگە دەيىنگى ادەبيەت ۇلگىلەرىن بارىنشا سىعىمداپ قولدانا بىلۋىندە ءارى قالامگەردىڭ ناقتىلىق پەن دالدىك پرينتسيپىنەن بۇلجىماي، شىعارمالارىندا شىمىر وقيعالار تىزبەگىن بارىنشا بوياماسىز سۋرەتتەي الۋىندا ەكەنىن باجايلاعانداي بولدىق. جازۋشى «ەت جەمەيتىن ايەل» رومانىن جازۋ ويىنا «وسىمدىك ايەلدى» جازىپ بولعاندا-اق بەكىنگەنىن ايتادى. بۇل ەكى شىعارمادا يدەيالىق تۇرعىدان دا، مازمۇندىق، ءتىپتى جازۋ مانەرى جاعىنان دا ۇقساستىق وتە كوپ.
ەكەۋىندە دە ايەل ءوز جارىنان سۋىنىپ، وتباسىلىق قىزىقتان بىرتە-بىرتە باس تارتا باستايدى. ويتكەنى بىرەۋىنىڭ دەنەسىندە كوگەرگەن داق پايدا بولىپ، اقىر سوڭىندا مىنا دۇنيەنىڭ بارلىق قىزىق- قۋانىشىنان جىراقتاپ، ءوز الەمىندە، وندا دا تازا ءبىر عالامدا ءومىر ءسۇرۋدى كوكسەي تۇسسە، ەكىنشىسى تۇسىندە ورماندا قان- جوساعا مالىنعان ولەكسەلەر الەمىندە جۇرگەنىن كورىپ، بۇل دۇنيەدەن وقشاۋلانادى. ەكەۋىنىڭ دە كۇيەۋى ولاردى تۇسىنۋدەن قالىپ، اقىرى وتكەل بەرمەس سەزىم شىرعالاڭىنا تاپ بولىپ، ءتىپتى بۇعان ايەلىن جازعىرىپ تىنادى. ويتكەنى ولاردىڭ كوزقاراسى، اتامزاماننان كەلە جاتقان ءومىر داعدىسى، ءداستۇرلى قۇندىلىقتار ەكى ايەلدىڭ شەشىمى مەن تاڭداۋىنا مۇلدەم كەرەعار ەدى.
جازۋشى بۇل ەپيزودتاردى اسقان شەبەرلىكپەن سۋرەتتەيدى، ءتىپتى يەن حەنىڭ كورگەن ءتۇسىن ەگجەي- تەگجەيلى ءسوز ەتپەگەندەي، ءدال سونداي وسىمدىككە اينالعان ايەلدىڭ ىشكى ارپالىسىن دا تولىق اقتارىپ، وعان قاتتى ەكپىن تۇسىرمەگەندەي كورىنەدى. ەگەر بۇعان دەيىنگى الەم ادەبيەتىن وقىر بولساڭىز، اۆتور دا، وقىرمان دا وسى ساتتەردىڭ بارىنشا كوبىرەك ءسوز بولۋىن قالايتىنى بەلگىلى. «سول شاقتى جەرىنە جەتكىزە جازباعانى-اي» دەپ وكىنىش تانىتىپ، اۆتوردىڭ بۇل ىسىنە كەيىستىك تانىتۋى عاجاپ ەمەس.
شىندىعىندا سولاي ما؟ جوق، ارينە. ەكى كەيىپكەردىڭ الەمىن، قۇلازۋىن، ەستاندى حالدەگى ساتتەرىن ۇساق دەتالدارمەن بەرەدى جانە وقىرمان ول دەتالداردىڭ قولدانىلۋ رەتىن دە بايقاماي قالادى. وسىمدىك ايەلدىڭ كۇيەۋى بالكوندا كوگونىستەر وسىرەدى، گۇل ەگەدى، ءبىراق ول سولىپ قالا بەرەدى نەمەسە دۇرىس كوكتەمەيدى. وسى شاعىن عانا وقيعا شىعارمانىڭ ءون-بويىنا ايرىقشا الاۋ سەۋىپ، نەگىزگى نۇكتەسىنە اينالادى. كۇيەۋى ەرلى- زايىپتى اراسىنداعى شىرىن ساتتەن الىستاپ، بۇعان نەگىزگى بوگەت ايەلىنىڭ دەنەسىندەگى كوك داقتار دەپ ويلايدى. ال ەت جەۋدەن باس تارتقان يەن حەنىڭ كۇيەۋى جارىمەن توسەك ءلاززاتىنا باتقىسى كەلسە دە، ايەلى وعان ىرىق بەرمەي، بويىن اۋلاق سالادى. بۇعان جارى: «تىم قۇرىسا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بۇعان دا جول بەرمەيسىڭ بە؟ سوندا بىزدە نە قىزىق قالدى؟» دەگەن سىڭايدا اشۋ شاقىرادى. سوندا يەن حەنىڭ ايتقانى نە دەيسىز عوي: «سەنىڭ دەنەڭنەن ەتتىڭ ءيىسى شىعادى...». اۆتور وسى ءبىر اۋىز ءسوز ارقىلى كوپ دۇنيەنى ايتقانىن، ءبىر سويلەمگە تۇتاس رومان جۇگىن سىيدىرعانىن اڭعارلى وقىرمان بولماسا، كوبىسى بايقاماۋى مۇمكىن.
وسىمدىككە بىرتە-بىرتە اينالعان ايەل جاس كەزىنەن الدەبىر ساپارعا، ەل كورمەس جاققا كەتۋدى اڭسايدى، ونىڭ جانى تازالىقتى سۇيەدى جانە قالانىڭ ۋ- شۋىنان زاپى بولعانىن اراگىدىك ايتىپ وتىرادى. ال ەت جەۋدەن باس تارتقان ايەل دە اينالاسىنان كوڭىل اۋلار تۇك تاپپاي، ءوزىنىڭ وقشاۋ الەمىنە - جان دۇنيەسىندە ءجۇرىپ جاتقان پروتسەستەردىڭ تۇڭعيىعىنا قاراي كۇن وتكەن سايىن جاقىنداي تۇسەدى.
ەكەۋىندەگى وقشاۋلانۋ ريتمىنىڭ سۋرەتتەلۋىندە كوپتەگەن ۇقساستىق بار. اۆتوردىڭ «وسىمدىك ايەلدى» جازىپ بولعانىمدا، ەت جەمەيتىن ادام تۋرالى ويلانا باستادىم ءارى ونى مىندەتتى تۇردە جازام دەگەن بەكىمگە كەلدىم» دەۋى - «وسىمدىك ايەلدەگى» كەيىپكەرلەر اراسىنداعى نازىك قاقتىعىستى باسقا قىرىنان كورسەتۋگە بولاتىنىن اڭداۋىندا ەدى. العاشقى شىعارمادا ءبىر وتباسىنداعى ەرلى- زايىپتىنىڭ اراسىنداعى شاعىن اڭگىمەلەر مەن دەتالدار ارقىلى بۇگىنگى ادامدار ءداۋىر تاسقىنىندا سەڭدەي سوعىلعان جاڭالىققا، قوعامداعى وزگەرىسكە قانشالىقتى تەز بەيىمدەلسە، جەكە ادامنىڭ جان الەمىن تۇسىنۋگە سونشالىقتى قاۋقارسىز، ءتوزىمسىز ەكەنىن كورسەتە بىلگەن. ال روماندا وسى شاعىن قاقتىعىستاردى ءبىر وتباسىنىڭ ەمەس، تۇتاس اۋلەتتىڭ ىشىندەگى قاقتىعىسقا ۇلاستىرادى. «ەت جەمەيتىن ايەل» شىعارماسىنىڭ 2016 -جىلى «بۋكەر» سىيلىعىن ەنشىلەۋى جازۋشىنىڭ ءبىر تاقىرىپتى ىندەتە وتىرىپ، ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق داعدىسىن قايتا تۇلەتە الاتىن ىزدەنىمپازدىعىندا جاتسا كەرەك.
رومان جالعىز قالعان قاۋقارسىز ايەل مەن تۇتاس جۇيەنىڭ قاقتىعىسىنان تۇرادى. ءبىرىنشى بولىمدە كۇيەۋى، ەكىنشى بولىمدە جەزدەسى، ءۇشىنشى بولىمدە اپكەسىنىڭ اڭگىمەسى ارقىلى ورىلەتىن وقيعالار ءبىز ادەتتە قاراپايىم تۇرمىس بارىسىنداعى جاعداياتتار دەپ ويلايتىن وتباسىلىق قارىم- قاتىناستىڭ ادام جانىنا قالاي اسەر ەتەتىنىن باياندايدى. وزىڭنەن وزگەشە پەندەگە وشىگە قاراۋ، ءوز الەمىڭدى قورعاي وتىرىپ، وزگەنىڭ الەمىن جاتسىنۋ، ونىڭ جەكە شەكاراسىن بۇزۋ، ءتىپتى سوعان ۇستەمدىك ەتۋ، وزىڭدىكىن دۇرىس ساناپ، وزگەنىكىن ۇنەمى تەرىسكە شىعارۋ تۇتاس ادامزاتتىق داعدىعا، قالىپتى ومىرگە اينالعانىن وتە شىنايى جەتكىزەدى. بۇل شىعارمالاردا ميستيكانىڭ ءوزى جوق، ءبىراق ادام ساناسىنىڭ ميستيكالىق حاوسقا تولى ەكەنىن كورسەتەتىن وزگەشە پوەتيكا بار.
ⅩⅩ عاسىردا الەم ادەبيەتى ماگيا مەن ميستيكانىڭ نەشە ءتۇرلى فورماسىن جاساپ، تالاي وزەكتى مازمۇندى جاراتتى. ءقازىر كينو، تەاتر، ادەبيەتتە، جالپى ونەر اتاۋلىدا ميستيكانىڭ ۇشقىن، ماگيالىق تارتىلىس بولماسا، ونى قابىلدامايتىن حالگە جەتتىك. حان گاڭ وتكەن عاسىر مەن جاڭا عاسىرداعى ميستيكالىق ءھام ماگيالىق سۋرەتتەۋدىڭ ايقىن وبرازدارىن جەرگە ءتۇسىرىپ، كۇندەلىكتى ادامدار اراسىنداعى قاراپايىم اڭگىمەلەر مەن ءجۇرىس- تۇرىسىنىڭ وزىندە ميستيكا مەن ماگياعا بەرگىسىز، ءتىپتى ادام اقىلىنا سىيعىسىز دۇنيەلەر كوپ ەكەنىن كورسەتكەندەي.
شىن مانىندە، يەن حە - تەك وتباسىمەن تايتالاسقا ءتۇسىپ وتىرعان جوق، ارعى وزەگىنە ۇڭىلسەڭىز، ول تۇتاس قوعاممەن قاقتىعىسىپ وتىر. ونى اكەسى دە، اپكەسى دە، جەزدەسى دە تۇسىنە المايدى. تۇسىنبەك تۇگىل، وعان اگرەسسيا تانىتادى. مۇنداعى اگرەسسيانىڭ ءبارى بىردە جەڭىل، بىردە اۋىر حالدە وتەدى. ءبىرتوعا، كوپ ەشكىممەن قاق- سوعى جوق ايەلىن كۇيەۋى سۇيە مە، الدە بۇگىنگى ادامداردىڭ ءوز جاعدايى ءۇشىن ەسەپپەن ۇيلەنەتىنى سياقتى، ول دا ونى «قولايلى ءومىر» ءۇشىن تاڭدادى ما؟ شىعارمادان كۇيەۋىنىڭ ءاۋ باستا قىزدى «وزىنە يكەمدى سەرىكتەس» دەپ قاراعانىن بىلەمىز.
اكەسى ەت جەۋدەن باس تارتقان قىزىنا ايبات شەگىپ، اۋزىنا ەت تىعىپ، ونى كۇشپەن تاماقتاندىرماق بولادى. ونىڭ دا ويىندا تەك «وتباسىلىق ابىروي، بەدەل» دەگەن عانا ۇعىم تۇر. ال جەزدەسى... ءوز الەمىنىڭ تۇتقىنىنا اينالعان بالدىزىن ءناپسىسىن قاندىرۋشى روبوتتاي كورەتىنى بار. ءبىر تاڭعالارلىعى، ايەل دە ونىڭ بۇل ارەكەتىن جازعىرمايدى، كەرىسىنشە، وسىلاي ەتسەك، ونىڭ يكەمىنە كونسەم، ىشىمدەگى ازاپ وتى باسىلىپ، بالكىم وسىمدىككە تەزىرەك اينالىپ، تازا الەمگە قادام باسارمىن دەپ قيالدايدى. دەنەسىنە جەزدەسى سالعان تۋتۋاجدىڭ اسەرىنە الدانىپ، جان دۇنيەسى تەپە-تەڭدىككە جەتىپ، راحات كۇي كەشكەندەي سەزىم كەشەدى. ءبىراق ول جەزدەسىنىڭ ءتان قالاۋىن، ءازازىل پيعىلىن قاناعاتتاندىرعان سوڭ، ءتىپتى دە ازاپ شەگىپ، ىشىندەگى «قاننان» (ەتتەن دەپ ۇقساڭىز دا بولادى) ودان بەتەر جيىركەنەدى. ياعني، ءوزىنىڭ ءدال سول شاقتاعى ەت پەن سۇيەكتەن تۇراتىن ءتانىن قابىلداي الماي، اھ ۇرادى.
بىردەن ايتايىق، شىعارما - ۆەگەتاريانداردى قولداۋ، سول جولعا تۇسكەن ادامداردىڭ ءومىر سالتى مەن كوزقاراسىن اسپەتتەۋ ەمەس، ايەلدىڭ ولارعا قاتىسى بولماعان، ءتىپتى ونداي توپپەن ارالاسپاعان دا. مۇنى شىعارمادا كۇيەۋى ايتادى ءارى ايەلىنىڭ اياقاستى وزگەرىسىنە تاڭعالۋمەن بولادى. بىزدىڭشە، اۆتوردىڭ ايتقىسى كەلگەنى ودان اۋقىمدى، مۇندا تۇتاس ادامزاتتىڭ بولمىسىنداعى جىرتقىشتىق قايدان كەلدى، تۋ باستاعى ءمولدىر سەزىمدەردى نەگە مانسۇق ەتتىك، اينالامىزدى لاستاۋ، بىلعاۋ، قۇرتۋ نەگە قالىپتى جايتقا اينالدى، ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزگە ءۇڭىلىپ، ءبىر ءسات تازارۋدى قالاساق بولماس پا، سۋداي ءمولدىر جانىمىزدى نەگە قوقىسپەن تولتىرىپ جاتىرمىز دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە بولىپ وتىر.
حان گاڭنىڭ پوەتيكاسى - ادامداردىڭ تانىمىن جىڭىشكە قىلداي سەزىمدەر قاقتىعىسى ارقىلى ورۋىندە دەپ ويلايمىز. ونىڭ پوەتيكاسىنىڭ قۋاتى - ادامعا ادام رەتىندە قاراي ءبىلۋدىڭ قانشالىقتى ماعىنالى ونەر ەكەنىن ءىس- ارەكەتتەر تىزبەگىمەن كورسەتە وتىرىپ، اسىلگى ادام ءتانى مەن بۇگىنگى ءبىزدىڭ، اينالامىزداعى ميللياردتاعان جۇمىر باستى پەندەنىڭ بولمىسى مۇلدەم قابىسپايتىنىن، ءبىز تىم ەرتەدە ءوزىمىزدىڭ تۋ باستاعى جاراتىلىسىمىزدان جىراقتاعانىمىزدى پافوسسىز سۋرەتتەۋىندە. ال ونىڭ ەستەتيكاسى، نوبەل كوميتەتى ايتقان جاڭاشىلدىعىنىڭ سىرى - سۋرەتتەۋدىڭ كول- كوسىر ەپيتەتتەرى مەن بايانداۋلارىنان، وقىرمانىن ەگىلتۋ، تاڭعالدىرۋ، تامساندىرۋ سىندى «كانىگى تاسىلدەرىنەن» باس تارتۋىندا جاتىر. ءسىز حان گاڭدى وقىساڭىز، تاڭىرقاپ، اۋزىڭىزدى اشىپ، كوزىڭىزدى جۇمبايسىز، كەرىسىنشە، كۇندەلىكتى كورىپ، ەستىپ، وزىمىزدە قولدانىپ جۇرگەن قاراپايىم داعدىلاردىڭ سونشالىقتى سولەكەت ەكەنىنە ءبىر ءسات ءمان بەرەسىز. حان گاڭ قۇساپ جازۋدان وڭاي دۇنيە جوقتاي كورىنەدى، ول قۇساپ سويلەم قۇراۋ، ديالوگ قۇرۋ ەكىنىڭ ءبىرى جاساي الاتىن شىعارماشىلىق ماشىق دەپ ويلايسىز. «قارابايىر اڭگىمەلەردىڭ» وزىندە ايرىقشا قۋات بولارىن سەزىنبەسەڭىز، وندا حان گاڭ شىعارماشىلىعىنىڭ ىشىنە ەنە المايسىز.
نوبەل كوميتەتىنىڭ تاڭداۋىندا قانداي سىر بار؟
مۇنداي سۇراق قويۋىمىزدىڭ سەبەبى، حان گاڭ 2016 -جىلى «بۋكەر» سىيلىعىن العانىنا قاراماستان، بيىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ شورت- ليسىندە ونىڭ ەسىم- سويى بولمادى. العاشقى وندىقتا اتى اتالماعان قالامگەردىڭ نوبەل الۋى ءبىراز جۇرتتى تاڭىرقاتتى. ويتكەنى بيىلعى ۇمىتكەرلەر ىشىندە حان گاڭنان باسقا دا اتاعى الىسقا كەتكەن، ءوز وقىرماندارىن ۇيىتىپ ۇلگىرگەن جازۋشىلار بولدى. دەسە دە، نوبەل كوميتەتى تاڭداۋ جاساۋدان قاتەلەسپەگەنى انىق.
تاڭداۋ ازيالىق جازۋشىعا ءتۇستى. نەلىكتەن؟ بىرىنشىدەن، حان گاڭ شىعارماشىلىعى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ابدەن لايىق بولعانىمەن، بۇل جەردە زاماناۋي مادەنيەتتىڭ ىقپال ەتۋ كۇشىن دە ۇمىتپاعانىمىز ءجون. وڭتۇستىك كورەيا - شىعىس ازياداعى دامىعان ءارى ەكونوميكاسىمەن قوسا، مادەنيەتى دە الەمدە مويىندالعان ەل. ولاردىڭ كينوسى جاھان جۇرتىن تاڭعالدىرعالى تالاي جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. الەمدىك كينوفەستيۆالدەردە توپ جارعان، ءتىپتى «وسكاردى» دا العان رەجيسسەرلەرى بار. ال قاراپايىم تاريحي سەريالدارىنىڭ ءوزى بۇكىل الەمدى شارلاپ كەتكەلى قاشان. درامالارى ارقىلى ءدۇيىم جاھاندى ءتانتى ەتۋدەن جالىققان ەمەس. زاماناۋي ءان ونەرىندە كوپكە ۇلگى، ءسان، ديزاين، ارحيتەكتۋرا، سۋرەت ونەرىندە دە كورەيلىك ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتى ۇيلەستىرىپ، ءوزىنىڭ «بار» ەكەنىن كورسەتىپ ۇلگەردى. قىسقاشا ايتقاندا، ولار ءوز مادەنيەتىن ەكسپورتتاۋشى ساناۋلى ەلدىڭ قاتارىنا ەنگەن. جاھاندانۋ زامانىندا ءارى بۇگىنگىدەي اقپاراتتىق تۇتاسۋ داۋىرىندە ءوز مادەنيەتىڭىزدى ەكسپورتتاي الماساڭىز، وندا وزگە مادەنيەتتىڭ تۇتىنۋشىسى بولاسىز. ءوز مادەنيەتىن وزگەنىڭ كادەسىنە جاراتا العان ەلدىڭ ادەبيەتى دە ىقپالدى بولارى داۋسىز.
حان گاڭ تاقىر جەردەن شىققان جوق، ول -ⅩⅩ عاسىردىڭ سوڭى مەن 21 -عاسىردىڭ باسىندا باسەكەلەستىككە توتەپ، جەتىستىككە ۇمتىلعان حالىقتىڭ، ۋربانيزاتسيا مەن تەحنيكالىق ۇستەمدىكتىڭ يگىلىگىن كورگەن حالىقتىڭ، باتىس پەن شىعىس مادەنيەتىنىڭ ءارتۇرلى ۇلگىسىن تەل ەمگەن حالىقتىڭ، شىندىعىندا، وزىنەن، ۇلتتىق مادەنيەتىنەن جەرىمەگەن، كەرىسىنشە، ونىسىن ماقتان تۇتاتىن، وزىنە نە كەرەگىن بىلەتىن حالىقتىڭ وكىلى. تۇپتەپ كەلگەندە، زاماناۋي وركەنيەت جاساۋشى ەلدىڭ ۇرپاعى. سول ءۇشىن دە حان گاڭ سياقتى قالامگەردىڭ نوبەل سىيلىعىن الۋى زاڭدىلىق ءارى كورەي مادەنيەتى مەن جاسامپازدىعىنا بەرىلگەن شىنايى باعا دەپ ويلاساق قاتەلەسپەيمىز.
ازيا ادەبيەتىندە ورنىمىز بار ما؟
دەگەنمەن ءبىز ءۇشىن، بەرىسى قازاق، ارىسى ورتالىق ازيا وقىرماندارى مەن ادەبيەتشىلەرى ءۇشىن ويلاناتىن ءبىر سۇراق بار.
لاتىن امەريكاسىنىڭ ادەبيەتتەگى توڭكەرىسى سەكىلدى، بولاشاقتا ازيا ادەبيەتىنىڭ بۇكىل الەم وقىرماندارىن وزىنە باۋراپ الار شاعى تۋا ما؟ ەگەر سولاي بولىپ جاتسا، ءبىزدىڭ ادەبيەت سول كوشكە ىلەسە الا ما؟ جالپى، الەم ادەبيەتىن ايتپايىق، ازيا ادەبيەتىندە ءبىزدىڭ وزىندىك ورنىمىز بار ما؟
م. استۋرياس، ح. بورحەس، گ. ماركەس، ا. كارپەنتەر، م. لوسالار باستاعان ۇزىن- ىرعاسى جيىرمادان استام قالامگەر لاتىن امەريكاسىنان ىركەس- تىركەس شىعىپ، كۇللى الەم ادەبيەتىن باسقا ارناعا بۇرعانى كۇنى كەشە ەدى. سونداي بۋلكاندار ازيا ادەبيەتىنەن شىعا باستاعالى دا ءبىراز ۋاقىت بولدى. جاپون ادەبيەتى دەسە، ويلانباستان ونشاقتى قالامگەردىڭ اتىن ايتامىز. ول كوشكە قىتاي دا ىلەسىپ ۇلگەردى. بىرنەشە جىلدان بەرى قىتايلىق جازۋشى سان شۋە نوبەل سىيلىعىن الاتىنداردىڭ نەگىزگى تىزىمىنە كىرىپ ءجۇر. ودان بولەك، قىتايدان شەتەلگە ەرتە كەتكەن اقىن بي داۋ بار. قىتايدىڭ وزىندە ونداعان جازۋشى «الەم ادەبيەتى بىزدەن ۇيرەنسىن» دەپ كەزەكتە تۇر دەپ ەستيمىز. ءۇندى اقىنى تاگور، مىسىرلىق ماحفۋز، تۇركيالىق پامۋك نوبەل سىيلىعىن يەلەندى.
ءمان بەرىپ قاراساڭىز، جاڭا عاسىردا ازيالىق ءتورت جازۋشى - گاو سينتسزيان (2000)، ورحان پامۋ (2006)، مو يان (2012)، حان گاڭ (2024) داڭسالى سىيلىققا يە بولعانىن كورىپ وتىرمىز. ءبىز ارعى تەگى ازيالىق جازۋشىلاردى قوسىپ وتىرعامىز جوق. شيرەك عاسىردا ازيادان ءتورت لاۋرەات شىعۋى ۇلكەن جەتىستىك ءارى ءمان بەرۋگە تۇراتىن ايتۋلى وقيعا. وسىدان-اق ەندى الەم جۇرتشىلىعىنىڭ، سانالى وقىرماندارىنىڭ نازارى ازياعا اۋاتىنىن باجايلاۋعا بولاتىنداي. ويتكەنى ازيا قۇرلىعى - ماڭگىلىك شىعىستىڭ ءتۇپ مەكەنى. سونداي-اق جىل وتكەن سايىن الەمدىك ەكونوميكا مەن ساياساتتا ازيا ەلدەرىنىڭ ىقپالى ارتىپ كەلەدى. بۇرىن بارلىق سالادا تۇتىنۋشى بولسا، ەندى ءوندىرۋشى بولا باستادى.
الەمدىك ساياساتتا جاھاندىق وڭتۇستىك (رەسمي وسىلاي اۋدارىلىپ ءجۇر، مەنىڭشە، وڭتۇستىك جاھان دەگەن دۇرىس سەكىلدى) ۇعىمى ەنىپ، الەمدىك ساۋدا مەن ەكونوميكادا نەگىزگى تەندەنتسيالاردى قالىپتاستىرا باستاعانىن كورىپ وتىرمىز. جاپونيا، قىتاي، وڭتۇستىك كورەيا ۇشتىگىنىڭ دامۋىنا وڭتۇستىك شىعىس ازيا ەلدەرى دە ىلەسۋگە تالپىنىپ جاتىر. ولار قازىرشە وندىرىستىك تاۋارىن ەكسپورتتاسا، كۇنى ەرتەڭ مادەنيەتىن ەكسپورتتايتىن ەلگە اينالادى. دەمەك، جاپونيا، قىتاي، وڭتۇستىك كورەيا ادەبيەتىنىڭ بۇگىنگى ماۋەلى شاعىن وڭتۇستىك شىعىس ازياداعى مالايزيا، يندونەزيا، تايلاند، سينگاپۋر سەكىلدى ەلدەر جالعاۋى بەك مۇمكىن.
ال ءبىز شە؟
2018 -جىلى استانادا «ازيا جازۋشىلارىنىڭ 1- فورۋمى» ءوتتى. ءساتتى ءوتتى دەپ قاۋقىلداستىق. دەلەگاتتاردان سۇحبات الىپ، ولاردىڭ سوزدەرىنە تامسانىپ، «كۇنى ەرتەڭ ازيانىڭ وزگە تىلدەرىنە ءبىزدىڭ ادەبيەت اۋدارىلادى» دەپ مارقايىستىق. قىزدى- قىزدىمەن، نوبەلمەن باسەكەلەسەتىن «ازيا الىبى» دەگەن سىيلىق تاعايىندايمىز دەستىك... ول يدەيانى ۇسىنعان دا، قولداعان دا ءوزىمىز. باسقالار دا «بۇلارىڭ ءجون ەكەن...» دەپ كەتكەندەي بولدى. مىنە، ارادا التى جىل ءوتتى. «ازيا جازۋشىلارىنىڭ تۇڭعىش فورۋمىن قازاقستان وتكىزدى» دەگەننەن وزگە، قازىر ەشقانداي يگىلىك، ناتيجە كورمەي وتىرمىز.
فورۋمنىڭ وتكەنى جاقسى، ونى ۇيىمداستىرۋ بارىسىنداعى ابجىلدىككە، توككەن تەرگە داۋ جوق، تەك قىنجىلاتىنىمىز، وسى فورۋمنان كەيىن قانداي سەڭ قوزعالدى، ارى قاراي نە ىستەيمىز دەپ ويلانباعانىمىز بولىپ تۇر. سول كەزدە فورۋم ءۇشىن ارنايى اشىلعان جاپ-جاقسى سايتتىڭ ءوزى قازىر جوق. دەمەك، وعان جۇكتەلگەن ءبىراز ماتەريال عايىپ بولدى دەگەن ءسوز. تىم قۇرىسا، سول سايت ءالى جۇمىس ىستەپ تۇرسا، الەم ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى مەن اۆتورلار جايلى اقپاراتتى ءبىر ارناعا توعىستىرۋعا ازداپ قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن بولسا دا، «تۇيە اۋناعان جەردە قالعان تۇككە» دە ريزا-قوش بولىپ، ءوزىمىزدى جۇباتار ما ەدىك؟!. قازىر اندا ساندا اقپاراتتاردى اقتارعاندا، سول كەزدە ءبىراز شەتەلدىك قالامگەردىڭ سۇحباتىن جاريالاعانىمىز ەسكە تۇسەدى. بولدى.
بىزگە فورۋم ەمەس، ىزدەنىس كەرەك ەدى. جاس ادەبيەتشىلەردى مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولداپ، شەتەلدەن وقىتۋ مەحانيزمىن جاساساق، سونىڭ پايداسى اناعۇرلىم زور ەدى. بۇل تۋرالى كەزىندە «جاس ادەبيەتشىلەردى ەميگراتسياعا جىبەرۋ كەرەك» دەپ ماقالا دا جازعانبىز. ءبىر جىلدارى «ب ۇ ۇ- نىڭ التى تىلىنە» «جاۋھارىمىزدى تۇگەل» اۋدارىپ، «الەم ەندى تانىپ قالار» دەپ ۇمىتتەنگەن ەدىك. ودان بەرى دە ون جىلدىڭ بەدەرىنەن استى. تىم-تىرىس. سىبىس جوق!
وڭتۇستىك شىعىس ادەبيەتىنە كەزەك كەلگەن سوڭ، كۇندەردىڭ كۇنىندە ورتالىق ازياعا دا وسى الەمدەگى ەڭ ايگىلى سىيلىق بۇيىرادى. وعان داۋ جوق. ال ءبىز سوعان ىشكى دايىندىق جاساي الدىق پا؟ وزبەكتىڭ شەتەلدە تۇراتىن بىرنەشە قالامگەرى بار، ولار الەمدىك دەڭگەيدەگى سىيلىقتاردى دا الىپ ءجۇر. قىرعىز دەسە، شىڭعىس ايتماتوۆتى بىلمەيتىن ەل از. شەتەل ادەبيەتشىلەرى بىزدەن كىمدى تانيدى؟ ازداپ ورىسشاعا، تۇرىكشەگە، قىرعىز بەن وزبەككە اۋدارىلعانىمىزعا ءماز بولىپ جۇرە بەرەمىز بە؟ سول ما ەدى كەرەگى؟ بىزدە شەتەلدەن ايتۋعا تۇرارلىق سىيلىق العان بىردە-ءبىر قالامگەر جوق ەكەنىن اشىق مويىنداۋىمىز كەرەك. بەلگىلى ادەبيەت سىنشىسى امانگەلدى كەڭشىلىكتىڭ شەتەلدىك مەدالداردى كەۋدەمىزگە تاعىپ، سىيلىق الدىق دەپ داۋرىعۋىمىزدى سىنايتىنى سول...
جوعارىدا «ازيا ادەبيەتىندە ورنىمىز بار ما؟» دەپ سۇراق قويدىق قوي. مەنىڭشە، ورنىمىز بار. ول تەك وسىعان دەيىنگى ادەبيەتىمىزدىڭ، باي فولكلورىمىز بەن اڭىز- ميفتەرىمىزدىڭ، ياعني، ءوزىمىزدىڭ ساندىعىمىزدا جاتقان مۇرامىزدىڭ ارقاسىندا ايتىلاتىن، تەك وزىمىزگە ارنالعان ءسوز. ءبىز ادەبيەتىمىزدى ەكسپورتتاۋشى ەلگە اينالا العان جوقپىز، مىنا سىقپىتىمىزبەن ءال-ءازىر اينالا الۋىمىز دا قيىن. جەكەلەگەن اۆتورلاردىڭ تالپىنىسى مەن جاستاردىڭ الەمگە قۇشتارلىعىنا ءارقاشان قۇرمەتپەن قارايمىز.. .
ءتۇيىن:
حان گاڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارۋ كەرەك. سەبەبى ودان ۇيرەنەرىمىز كوپ. جالپى، نوبەل سىيلىعىن العان جازۋشىلاردى ۋاقتىلى اۋدارۋ ءوزىمىز ءۇشىن ماڭىزدى. حان گاڭ سىيلىق العاندا، قازاق وقىرماندارى ورىسشا اۋدارمالارىن ىزدەپ سابىلدى. قازاقشا قاشان شىعار ەكەن دەپ كۇتىپ جۇرگەندەردىڭ قاتارى مول. بۇل - ارىسى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە كەسىرىن تيگىزسە، بەرىسى وزگەنىڭ «ۇستەمدىگىنە، ىقپالىنا» مويىنسۇنۋعا يتەرمەلەيدى. بۇل دا تالاي جىلدان بەرى ايتىلىپ كەلەدى.. .
توقتارالى تاڭجارىق