حالىق ءوزىنىڭ مەملەكەتتىلىگى بار ۇلت ەكەنىن سەزىنە باستادى - مامبەت قويگەلدى

قازاق حالقىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن قول جەتكىزگەن ەڭ قۇندى بايلىعى - تاۋەلسىزدىك. ءبىر عانا ۇعىمنىڭ ارتىندا توككەن تەر مەن ەتكەن ەڭبەكتىڭ ولشەۋسىز ۇلەسى جاتىر. تالاي زۇلمات كەزەڭدى باسىنان وتكەرگەن قازاق ەلى - بۇگىندە تەرەزەسى تەڭەسكەن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى قالىپتاسقان جەكە مەملەكەت.

وسىناۋ ەركىندىككە قول جەتكىزۋدە الاش زيالىلارىنىڭ تانىتقان ەرلىگىن استە ۇمىتۋعا بولمايدى. رەسپۋبليكا كۇنىنىڭ قارساڭىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، الاشتانۋشى مامبەت قويگەلدى اعامىزبەن سۇحبات قۇرعان ەدىك. ول الاش قوزعالىسىنا قاتىستى ءبىرشاما ماسەلەنىڭ باسىن قايىرىپ، قوعامدا بولىپ جاتقان پروتسەستەردى تاپتىشتەپ بايانداپ بەردى. سونداي- اق زامان اعىمىنا ىلەسكەن جاڭا كوزقاراستى قالىپتاستىرۋدا ءوز ۇسىنىستارىن تىزبەلەپ ءوتتى.

- بيىل ەلىمىزدە رەسپۋبليكا كۇنىن ۇلتتىق مەرەكە رەتىندە ەكىنشى رەت اتاپ وتپەكپىز. كەرەگەمىزدى بەكەمدەپ، وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭەسكەن تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرعانىمىزعا 30 جىلدان اسا ۋاقىت ءوتتى. وسى ۋاقىتتا نەنى ەڭسەردىك؟ قازاقستاننىڭ جاڭا تاريحي كەزەڭىن قالىپتاستىرا الدىق پا؟

- قازىرگى عىلىمداعى ەسەپ بويىنشا 30 جىل دەگەن - ءبىر بۋىننىڭ ءومىرى. ول ەندى از ۋاقىت ەمەس. ومىرگە كەلگەن ءبىر بۋىن اتقا قوندى دەگەن ءسوز. قازاقتا «قۋ شوپپەن اۋزىڭدى سۇرتپە» دەگەن ءسوز بار. بايقاپ وتىرساق، 30 جىلدا ءبىراز جۇمىس اتقارىلدى. مەملەكەتتىك جۇيەمىز قالىپتاستى، ونىڭ ءوزى از جۇمىس ەمەس. ودان كەيىن سول جۇيەنىڭ بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ۇستانىمى قالىپتاستى. مەملەكەتتىك جۇيە ەلدىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەۋدە. مەملەكەت دەگەن - قورعانىش، سۇيەنىش. حالىق ءوزىنىڭ مەملەكەتتىلىگى بار ۇلت ەكەنىن سەزىنە باستادى. الەمدە مەملەكەتتىلىگى جوق ۇلتتار دا بار. شۇكىر، ءبىز مەملەكەتتى ۇلت قاتارىنا قوسىلدىق.

ەڭ الدىمەن 30 جىلدىڭ ىشىندە حالىق ساناسىندا ۇلكەن وزگەرىستەر بولىپ ءوتتى. ۇلكەن وزگەرىستەر ءوز تاريحىنا تەرەڭىنەن بويلاپ ەنۋ ارقىلى جۇرمەك. حالىقتىڭ تاريحي تانىمى، ساناسى، تاريحي جادى وزگەرە باستادى. تاريحتىڭ تانىم قۇرالى رەتىندە نەگىزگى كوزدەگەن مۇددەسى - ادامدارعا ءوز وتانى بار ەكەنىن سەزىندىرۋ. وسى تۇرعىدا مەنىڭشە وزگەرىس بار. ونى ۇلكەن دە، كىشى دە سەزىنەدى دەپ ويلايمىن. سونداي- اق ءبىلىم جۇيەسىندە وقۋ باعدارلامالارى وزگەردى. بىزدە قازىر تاريحتى وقىتۋ پروتسەسى ماركستىك- لەنيندىك كوزقاراسقا نەگىزدەلمەيدى. تاريحتى وقىتۋدا ۇلتتىق، ادامي، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار باسىمدىق الۋدا. ابايدىڭ: «اتاڭنىڭ بالاسى بولما، ادامنىڭ بالاسى بول» دەگەن ۇلى ءسوزى بار. ابايدىڭ وسى ءبىر پىكىرى تاريحتى وقىتۋدا نەگىزگە الۋعا لايىق. بۇدان ارينە، ماقسات - الەم ازاماتىن تاربيەلەۋ دەگەن ۇعىم شىقپايدى. الەم ازاماتى - ابستراكتىلى ۇعىم. ءاربىر اعاشتىڭ تامىرى بولعان سياقتى، ءاربىر ازاماتتىڭ دا تامىرى بولۋعا ءتيىس. تامىر ول - ادامنىڭ وتانى، جەرى، كوك اسپانى. سوندا عانا ادام ءوزىن تولىققاندى ازامات رەتىندە سەزىنەدى. بۇرىن سوۆەتتىك كەزەڭدە ءبىزدى وقىتقاندا: «سەنىڭ تاريحىڭ 1917 -جىلعى قازان رەۆوليۋتسياسىنان باستالادى»، - دەپ ۇيرەتەتىن.

ودان ارعى تاريحىڭ - كۇنكورىس قامى عانا. قازىر مۇنداي ۇستانىمنان ارىلدىق. كۇرە تاريحى بار ەلمىز. ءتۇبىمىز سوناۋ كونە تۇركى زامانىنان، بىلگە قاعان، تونىكوك، كۇلتەگىن جازۋلارى ومىرگە كەلگەن كەزەڭدەردەن باستاۋ الادى. ءبىز سول تاسقا بەدەرلەنگەن رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ مۇراگەرىمىز.

قوعام ءۇشىن كۇرەس الاڭى - پارلامەنت

- مەن aiqyn, turkistan «الماتى اقشامى» گازەتتەرىن وقيمىن. بۇل باسىلىمدار مازمۇندىق، ساپالىق تۇرعىدا وزگەرىپ كەلە جاتىر. بۇل - جاقسى نىشان. گازەتتەر ومىرگە جاقىنداپ كەلەدى. حالىقتىڭ كۇتكەنى - وسى. گازەت حالىققا جاقىن بولۋعا ءتيىس. بۇگىنگى زامان سۇرانىسىنا لايىق، ومىرلىك ماسەلەلەردى كوتەرگەنى ءجون. سوندا عانا گازەت پايدالى بولادى. وسى گازەتتەردى وقىپ وتىرىپ بايقاعانىم - پارلامەنتتىڭ اتقارعان قىزمەتتەرى جايلى اقپارات بەرە باستادى. بۇل مەن سياقتى قاراپايىم وقىرمانعا پايدالى. پارلامەنتتىك قىزمەتتى قاداعالاپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. پارلامەنتكە جاڭا بۋىن، تىڭ داۋىستى ادامدار كەلە باستادى. ماسەلەن، رينات زايىتوۆ جايلى سان ءتۇرلى پىكىر ايتىلۋى مۇمكىن. بىرەۋ ماقتايدى، بىرەۋ داتتايدى. كەيدە ونىڭ سوزىندە اسىرا سىلتەۋ بولۋى دا مۇمكىن. ءبىراق وقىرمان رەتىندە رينات زايىتوۆ ارقىلى نەنى بايقادىم؟ پارلامەنتتە حالىقتىڭ بۇگىنگى ماسەلەلەرى قوزعالىپ جاتىر. بيلىك مۇنداي ديالوگتىڭ ناتيجەسىندە حالىقتىڭ ومىرىمەن، اعىمداعى ماسەلەلەرىمەن بەتپە- بەت كەلۋدە. ءتىپتى، مۇنى وتان ءۇشىن، قوعامدى وزگەرتۋ ءۇشىن كۇرەس دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىز ءبارى جاقسى، كەرەمەت دەپ وتىرساق ەشقانداي وزگەرىس كورمەيمىز. كۇرەس بولعان جەردە ءوسۋ، دامۋ بار. ال قوعام ءۇشىن كۇرەس الاڭى - پارلامەنت. كەزىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «جىل كەلگەندەي جاڭالىق سەزىنەمىز» دەگەن ءسوزى بار ەدى. پارلامەنتكە تىڭ داۋىستىڭ كەلۋىمەن بويىمىزدا جاڭا جىل كەلگەندەي سەزىم پايدا بولدى.

«وتان» دەگەن ۇعىمدى ءتۇسىنىپ، ءتۇيسىنۋ دەگەن دۇنيە بار. اسىرەسە، بۇل جاستار ءۇشىن ماڭىزدى. ماسەلەن، وتكەن ⅩⅩ عاسىرداعى الاشتىق بۋىندا «وتان» دەگەن ۇعىم ولاردىڭ قىزمەتىندە، ارەكەتىندە كورىنىس تاپتى. ءبۇتىن ءبىر بۋىن تۇگەلدەي وتان ءۇشىن كۇرەستە قۇربان بولدى. الاشتىق بۋىن زيالىلاردان عانا تۇرمايدى. ول - قاتە تۇسىنىك. الاشتىقتار - ۇلتتىڭ ءبۇتىن ءبىر بۋىنى. ونىڭ ىشىندە زيالىلار دا، بايى دا، كەدەيى دە، جاسى مەن كارىسى دە بار. الاش دەگەن - كەڭ ۇعىم. بۇل ءسوز قازاق ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسى دەگەن ماعىنانى بەرەدى. قازاق ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسىنا زيالى قاۋىم وكىلدەرى عانا ەمەس، ۇلتتىق ساناسى بار، ۇرپاق الدىندا جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەن ازاماتتار اتسالىستى. ونىڭ ىشىنە بارلىق الەۋمەتتىك توپتىڭ وكىلدەرى كىرەدى. «الاش» اسكەرى قۇرىلدى. ساپقا قوسىلعان جىگىتتەر وكىمەتتىڭ جارلىعىمەن ەمەس، ازاماتتىق بورىشىن وتەۋگە، وتانىن قورعاۋعا باردى. ولار مايدان دالاسىندا وسى ماقسات جولىندا قۇربان بولدى. قۇپيا پوليتسيا الاش پولكىندە بولعان ازاماتتاردى تىركەۋگە الدى. كەيىن 1929-1931 -جىلدارى قازاقستاندا سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ رەفورماسىنا قارسى حالىق كوتەرىلىسى بولدى. سوندا الاش اسكەرىنىڭ قۇرامىندا ءجۇرىپ سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى شىققان جىگىتتەردىڭ ءبىرازى ۇستالدى. مىسالى، شىعىس قازاقستانداعى تارباعاتاي اۋدانىندا الاش اسكەرىنىڭ قۇرامىندا بولعان 110-عا جۋىق ازامات ۇستالىپ، سوتتالىپ، ءبىرازى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ءبىزدىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىمىز بەن ازاتتىعىمىز ءۇشىن كۇرەسكەن ازاماتتاردى وسىنداي ماڭىزدى كۇندەرى ەسكە الىپ، ەسىمدەرىنە قۇرمەت كورسەتۋىمىز پارىز.

وتان ءۇشىن قۇربان بولعان بىردە- ءبىر جان ۇمىتىلماۋعا ءتيىس. ءبىز سوندا عانا ادىلەتتى قوعامعا اينالامىز. «جاڭا قازاقستاننىڭ» دەڭگەيىنە وتەمىز. ەرلىك تانىتقان ءاربىر ازامات جادىمىزدا ساقتالسا، شىن مانىندە ءبىز تاۋەلسىز، ەركىن ويلايتىن ەلگە اينالامىز. وسىعان بايلانىستى تاعى ءبىر ماسەلە تۋىندايدى. سوۆەتتىك كەزەڭدە سانامىزعا مەكتەپ پەن جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى ارقىلى وتان تۋرالى باسقا تۇسىنىك قالىپتاستىرىلدى. «موي ادرەس نە دوم ي نە ۋليتسا. موي ادرەس - سوۆەتسكي سويۋز» ، - دەيتىن ەدى. ول زامان تاريحقا كەتتى. ءبىزدىڭ وتانىمىز - قازاقستان. ءبىر اقىننىڭ ايتقان ءسوزى بار: «جوعارىعا قاراسام - وتانىمنىڭ كوك اسپانىن، تومەنگە قاراسام - تۋعان جەرىمدى كورەمىن!» دەگەن. ءار ازاماتتىڭ ءوز جەرىندە وسىنداي كۇيدى سەزىنۋى عاجاپ ەمەس پە؟!

- ال جاڭا كوزقاراستى جاس بۋىننىڭ ساناسىنا قالاي قالىپتاستىرامىز؟ نەدەن باستاۋىمىز كەرەك؟

- ەڭ الدىمەن مەكتەپ وقۋلىقتارىنان باستاعان ءجون. جاڭا كوزقاراستى بالاباقشادان، مەكتەپ وقۋلىقتارىنان قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى. وسى سۇرانىسقا جاۋاپ بەرەتىن ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمدار بولعانى ابزال. وقۋ پروتسەسىندە قولدانىسقا تۇسەتىن ەنتسيكلوپەديالاردا وتان، ەل، جۇرت، اتامەكەن، مەملەكەت دەگەن ىرگەلى ۇعىمدار تۋرالى جاڭا تۇسىنىكتەگى انىقتامالار بەرىلۋى ءتيىس. بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ازاماتى وتانى، مەملەكەتتىلىگى، تۋعان جەرى، اتامەكەنى تۋرالى نەنى بىلۋگە ءتيىس؟ «اتامەكەن» دەگەن ءسوز قانداي ەلەمەنتتەردەن تۇرادى؟ مىنە، وسىنى جاس ازاماتتىڭ ساناسىنا قۇيۋ قاجەت. ال قازىرگى قولدانىستاعى كوپتومدىق ەنتسيكلوپەديالاردا وتان، اتامەكەن، تۋعان جەر تۋرالى تاپتاۋرىن بولعان ەسكى تۇسىنىكتەر ءجۇر.

ءبىز قازىر الاش يدەياسىمەن قايتا تابىسىپ جاتىرمىز

- الاش ارىستارى جونىندە جەتىك حابارى بار تاريحشىلاردىڭ ءبىرىسىز. قازىر قوعامدا الاش وكىلدەرىنە قاتىستى تاقىرىپتار ءجيى قاۋزالىپ ءجۇر. اعا، الاش قوزعالىسى نەدەن باستاۋ الدى؟ كەڭەستىك جۇيەنىڭ الاش وكىلدەرىنە كوزقاراسىنا قالاي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

- «الاش» ءسوزىنىڭ باستاپقى ۇعىمى «قازاق» دەگەندى بىلدىرەدى. قازاقتىڭ ەكى اتى بولعان. XIV- XV عاسىردا قازاق ءوزىن «الاش» دەپ اتادى. كەيىن وزبەك ۇلىسىنان ءبولىنىپ شىققان تۇستا «قازاق» دەگەن اتاۋ قوسىلدى. «قازاق» دەگەن كورشىلەردەن تاڭىلعان ات. «الاش» - قازاقتىڭ ءوز- وزىنە بەرگەن اتى. سوندىقتان الاش قوزعالىسى - قازاق قوزعالىسى دەگەن ءسوز. قازاق حالقىنىڭ ءوز ازاتتىعى، مەملەكەتتىلىگى، تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جۇرگىزگەن كۇرەسى. ال سوۆەتتىك تاريحنامادا، سوڭعى جىلدارعا دەيىن جازىلعان ەڭبەكتەردە الاش - قازاقتىڭ وقىعاندارىنىڭ، كوزى اشىق زيالىلارىنىڭ قوزعالىسى دەگەن تۇسىنىك بەرىلەتىن. شىن مانىندە، ولاي ەمەس. الاش - قازاق حالقىنىڭ بارلىق الەۋمەتتىك توبى اتسالىسقان ۇلت- ازاتتىق قوزعالىس. كەڭەستىك يدەولوگيا ونى تەرىسكە شىعاردى. ەكى تاراپتىڭ ۇستانىمى ءبىر- بىرىنە سايكەس كەلمەدى. سوۆەت ۇكىمەتى يمپەريالىق ۇستانىمدا بولسا، الاش زيالىلارى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى قۇرۋدى كوزدەدى. ەكەۋىنىڭ ايىرماشىلىعى بار. سوۆەت ۇكىمەتى داۋلەتتى الەۋمەتتىك توپتاردى جويۋدى ماقسات تۇتتى. ال الاشتىقتار بۇل ۇستانىمعا قارسى شىقتى. ولار: «ءبىز تۇتاس ۇلتپىز. تۇتاس ەلمىز. بىزگە ەڭ الدىمەن كەرەگى - بايلارعا قارسى كۇرەس ەمەس، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ»، - دەدى. ءيا، بىزگە كەرەگى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدى جاڭعىرتۋ، زامان سۇرانىسىنا لايىق جاڭا تۇرپاتتاعى، جاڭا مازمۇنداعى مەملەكەت قۇرۋ. ۋاقىت بولشيەۆيكتەردىڭ ۇستانىمىندا ۇلكەن قاتەلىك بولعانىن كورسەتتى. بولشيەۆيكتەر قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن مويىنداماعانىن، تۇپكىلىكتى ماسەلەلەردى تۋرا شەشە الماعانىن دالەلدەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە سوۆەت ۇكىمەتى تاريح قوقىسىنا كەتتى. ءبىز قازىر الاش يدەياسىمەن قايتا تابىسىپ جاتىرمىز.

- وسىدان بىرەر جىل بۇرىن كەيبىر تاريحشىلار «ەگەر قازان توڭكەرىسى بولماسا، كەڭەس بيلىگى بولماسا، قازاقستان اۋعانستان دەڭگەيىندە قالار ەدى» دەگەن پىكىر بىلدىرگەن ەدى. بۇل ايتىلعان دەرەكتەر شىندىققا قايشى كەلمەي مە؟ ۇلتتىڭ جوعىن جوقتاعان الاش ارىستارىنىڭ ىسىمەن قانداي ساباقتاستىعى بار؟

- الماتىدا الاش قوزعالىسىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي كونفەرەنسيا بولىپ وتكەن ەدى. كونفەرەنسيادا ءسوز العان كەيبىر ازاماتتار جوعارىدا ايتقان پىكىردى ءبىلدىردى. ەلدە سوۆەت ۇكىمەتى ورناماعاندا قازاق حالقىنىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك، مادەني دەڭگەيى اۋعانستاننىڭ دارەجەسىندە قالار ەدى دەگەن ءۋاج ايتتى. مەن ايتىلعان پىكىرگە ورىس تىلىندەگى كولەمدى ماقالاممەن جاۋاپ بەردىم. بۇل - قازاق تاريحىن بىلمەگەندىكتىڭ، الاش مۇراسىنىڭ تاريحىمەن تانىس ەمەس ەكەنىنىڭ كورىنىسى. الاش باعدارلاماسىنان جەتىك حابارى جوق، دەرەككوزدەردى وقىماعان كىسىنىڭ جاساعان تۇجىرىمى. ايتپەسە، ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، حالەل دوسمۇحامەد ۇلى سياقتى الاش ازاماتتارىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقىعان كىسى ولاردىڭ قانداي ۇستانىمدا بولعانىن، كوزدەگەن تۇپكى ماقساتىن تۇسىنەر ەدى. الاش بيلىگى - بالاما قۇبىلىس. الاشتىقتار سوۆەت ۇكىمەتىنە بالاما مەملەكەتتىلىكتى ۇسىندى. مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، سوۆەت ۇكىمەتى - ليگيتيمدى (زاڭدى) ۇكىمەت ەمەس. قازاقستانعا سوۆەت ۇكىمەتى رەفەرەندۋم وتكىزۋ ارقىلى ورناعان جوق. سوندىقتان سوۆەت ۇكىمەتى قوعام ءىسىن باسقارۋدا ۇلكەن اعاتتىقتارعا ۇرىندى. كەمشىلىكتەر كوزگە كورىنە باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقتاردىڭ جارتىسىنا جۋىعى 1928-1933 -جىلدارى قىرىلىپ قالدى. ءبىرىنشى بۋىن، ەكىنشى بۋىن ساياسي باسقارۋشى توپ رەپرەسسيا قۇرباندارىنا اينالدى. قازاق حالقى سول جىلدارى ساياسي باسقارۋشىسىز قالدى.

ۇلتتىڭ ساندىق جانە ساپالىق تۇرعىدان كەمىپ كەتۋى - سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ جاعىمسىز قىزمەتىنىڭ ناتيجەسى

- ەگەر الاش ۇكىمەتىنىڭ بيلىگى سالتانات قۇرعاندا جاعداي قالاي بولار ەدى؟

- الاشتىڭ ۇستانىمى ورناعان ۋاقىتتا مۇلدەم باسقا ارنادا داميتىن ەدىك. قازاق حالقى جاعىمدى وزگەرىستەردى باستان كەشىرەر ەدى. كەزىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى: «ۇلت زيالىلارى قاتەلەسۋى مۇمكىن. ءبىراق ولار ءوز حالقىنىڭ مۇددەسىن ەشقاشان ساتپايدى» دەگەن. مەنىڭشە، دۇرىس ايتىلعان تۇجىرىم. ال ەندى پراكتيكا نەنى كورسەتتى؟ سوۆەتتىك بيلىكتىڭ قازاق حالقىنا قانشاما قيانات جاساعانىن، ناتيجەسىندە قازاقتاردىڭ سان مەن ساپا جاعىنان كەمىپ كەتكەنىن كورسەتتى. سوۆەت ۇكىمەتى قۇرىلۋىنىڭ قارساڭىندا ءبىز 6 ميلليوننىڭ ۇستىندەگى حالىق بولدىق. كورشى وزبەك حالقى 3,5 ميلليوننان استى. قازىر وزبەكتەر شامامەن 35 ميلليون حالىق. قازاقتار ءوز ەلىندە شامامەن 14 ميلليون. بۇل - سان جاعىنان قارقىندى تۇردە وسپەگەنىمىزدىڭ كورسەتكىشى. بۇل - سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ جاعىمسىز قىزمەتىنىڭ ناتيجەسى. ساپا جاعىنان دا وسىعان ۇقساس جاعداي. قازاقستان قوعامى ەكونوميكالىق، تەحنولوگيالىق تۇرعىدا ەركىن دامىعاندا، الەۋەتى مەن تابيعي رەسۋرستارىن ءوز مۇددەسىنە پايدالانعاندا ەكونوميكالىق، مادەني، قۇقىقتىق دامۋ قارقىنىمىز مۇلدەم باسقاشا بولار ەدى. وڭ ناتيجەگە قول جەتكىزە الار ەدىك. سوندىقتان مەملەكەتتىلىك - وتە قىمبات. ونىڭ قادىرىنە جەتىپ، باعالاي ءبىلۋىمىز كەرەك.

قازىر جالعان تاريحشىسىماقتار پايدا بولدى

- تاريحشىلار اراسىندا الاش كوسەمدەرىنىڭ ءدىن ماسەلەسى ءجيى تالقىعا سالىنىپ ءجۇر. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ وسيەت سوزدەرىن ورەسكەل بۇرمالاپ، ۇلت كوسەمىن ءدىنشىل ەتىپ كورسەتكەندەر دە جوق ەمەس. بۇل ماسەلەنىڭ ارتىندا ءدىني سەكتا وكىلدەرىنىڭ ءىزى تۇرعان جوق پا؟ كوتەرىلگەن ماسەلەنىڭ ماقساتى - شىندىققا قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋ ما، الدە ۇيىپ وتىرعان حالىقتىڭ اراسىنا سالىنعان ارانداتۋشىلىقتىڭ كورىنىسى مە؟

- مىنا نارسەگە كوڭىل اۋدارعىم كەلەدى. قازىر جالعان تاريحشىلار پايدا بولدى. بۇل جاقسى ءۇردىس ەمەس. مەن كەيبىر ازاماتتاردىڭ قازاق تاريحىن ناسيحاتتاعانىنا، ءتىپتى زەرتتەۋىنە قارسى ەمەسپىن. ءبىراق تاريحتى بۇرمالاۋعا بولمايدى. وعان ەشكىمنىڭ حاقى جوق. قانداي بەلسەندى، كورىپكەل بولسىن، وعان ۇلتتىق تاريحتى بۇرمالاۋعا ەشكىم قۇقىق بەرگەن جوق. تاريحي تۇلعالاردى ءبىر- بىرىنە قارسى قويىپ جاتادى. ونىڭ قيسىنى بار ما، جوق پا، وعان قارامايدى. مۇنىڭ ارتىندا تازا رۋلىق، جۇزدىك مۇددە جاتىر. مىسالى، تۇرار رىسقۇلوۆ الاشتى، ۇلتتى ساتتى دەيتىن ازامات بار. بۇل تاريحي فاكتىنى بىلمەيتىن ادامنىڭ ءسوزى. بۇل دەگەن - تاعىلىق، ناداندىق قوي. الدىمەن تاريحي تۇلعانىڭ قىزمەتىن ەگجەي- تەگجەيلى ءتۇسىنىپ الۋ پارىز. وڭدى- سولدى جالا جابۋ - اعاتتىق. تۇرار رىسقۇلوۆ - ۇلتقا ەڭ جوعارى دەڭگەيدە قىزمەت جاساعان ادام. ت. رىسقۇلوۆ - وتاندى ءسۇيۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن تۇلعا. سول سەكىلدى بۇل ويدىڭ ساكەن سەيفۋللين تۇلعاسىنا دا قاتىسى بار. ونىڭ قىزمەتىندە قايشىلىقتار بولۋى مۇمكىن. مەنىكى عانا تۋرا دەۋ - قاتە. كەيىنگى ساۋاتتى ۇرپاق ءوزى- اق اجىراتىپ الادى. تاريحي تۇلعالارعا وڭدى- سولدى تاس لاقتىراتىن «تاريحشىسىماقتار» بار. ول بىلىمدىلىككە جاتپايدى.

عىلىمعا سۇيەنگەن فيلمدەردەن جاقسى ناتيجە شىعادى

- بۇگىندە الاش كوسەمدەرىنىڭ ءومىرى مەن ەل ازاتتىعى ءۇشىن قوسقان ۇلەسىن ەكران ارقىلى حالىققا ۇسىنۋ ءۇردىسى جاندانىپ كەلە جاتقان سياقتى. سولاردىڭ ءبىرى تاياۋدا عانا پروكاتتان تۇسكەن - «ويان، قازاق!» فيلمى. فيلمدە الاش كوسەمدەرىنىڭ بولمىسى اشىلىپ، سول زامانداعى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اقيقاتى قامتىلدى دەپ ويلايسىز با؟

- مەن تەلەديداردان فيلمنىڭ كەيبىر ءبولىمىن كوردىم. ءبىراق پروكاتقا شىققان نۇسقاسىن كورگەن جوقپىن. ەلدىڭ فيلم جايلى جاقسى پىكىردە ەكەنىن بىلەمىن. ءدال وسىنداي ساۋاتتى فيلمدەردىڭ ەكرانعا شىعۋىن قولدايمىن. كينويندۋستريادا الاش يدەياسىن، ونىڭ ىشكى سىرلارىن اشىپ كورسەتە الاتىن فيلمدەردىڭ بولعانى جاقسى. اسىرەسە، جاستار ءۇشىن. بۇل الاش تاريحىن ەكرانعا شىعارۋدىڭ العاشقى قادامدارى عوي. دەگەنمەن قويۋشى رەجيسسەرلەرگە، سسەناريستەرگە ءبىر نارسە جەتىسپەي جاتادى. ولار عىلىمعا، زەرتتەۋ جۇمىستارىندا جاسالعان تۇجىرىمدارعا سۇيەنۋگە ءتيىس. قاجەت بولسا، سول رەجيسسەرلەر مەن سسەناريستەر مۇراعاتقا بارسىن. تاريحي قۇجاتتارمەن تانىسىپ، زەرتتەسىن. عىلىمعا سۇيەنگەن، عىلىمي تۇجىرىمدارعا نەگىزدەلگەن كوركەم فيلمدەردەن جاقسى ناتيجە شىعادى دەپ ويلايمىن. مىسالى، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنا قاتىستى فيلمدى كوردىم. «ويان، قازاق» تا جاقسى دەڭگەيدە قويىلعان. ءبىراق ءبىز ءالى دە الاش يدەياسى مەن ولاردىڭ نەگىزگى ماقسات- مۇراتىن اشاتىن فيلمدەر، سپەكتاكلدەر قويۋعا قۇلشىنىس جاساۋىمىز كەرەك. كوپشىلىكتىڭ تالعامىنا ەرمەي، كەرىسىنشە حالىقتىڭ تالعامىن كوتەرۋگە دەن قويۋ ابزال.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان

التىناي باۋىرجان قىزى

«ايقىن» گازەتى. 2023