شي جينپيڭنىڭ قازاقستانعا ساپارى: قازاق-قىتاي دوستىعى جانە «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسى
استانا. KAZINFORM - ەرتەڭ قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتوراعاسى شي جينپيڭ قازاقستانعا مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلىپ، استانادا وتەتىن ەكىنشى «قىتاي - ورتالىق ازيا» سامميتىنە قاتىسادى.
بۇل ساپار قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى جان- جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتىڭ ودان ءارى تەرەڭدەۋىن ءبىلدىرىپ قانا قويماي، قىتاي مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ايماقتىق ىنتىماقتاستىق اياسىنداعى ورتاق دامۋعا ۇمتىلىسىنىڭ ماڭىزدى كەزەڭى بولماق. «قىتاي - ورتالىق ازيا» ءسامميتى مەحانيزمىنىڭ جالعاسى رەتىندە بۇل سامميت 2023 -جىلدىڭ مامىرىندا سيان قالاسىندا وتكەن العاشقى ءسامميتتىڭ ناتيجەلەرىن ساباقتاستىرىپ، ايماقتىق ءوزارا بايلانىستى، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى جانە گۋمانيتارلىق الماسۋدى ىلگەرىلەتۋدى جالعاستىرادى.
شيان سامميتى: «قىتاي - ورتالىق ازيا» ىنتىماقتاستىعىنىڭ جاڭا تاراۋى
2023 -جىلدىڭ 18-19-مامىرىندا قىتايدىڭ شيان قالاسىندا العاشقى «قىتاي - ورتالىق ازيا» ءسامميتى ءساتتى ءوتتى.
ءسامميتتى قىتاي ءتوراعاسى شي جينپيڭ باسقاردى، وعان قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆباستاعان بەس ورتالىق ازيا ەلىنىڭ باسشىلارىقاتىستى.
سامميتتە 54 ماڭىزدى ىنتىماقتاستىق كەلىسىمىنەقول جەتكىزىلىپ، «شيان دەكلاراتسياسى» سياقتى توعىز كوپجاقتى ىنتىماقتاستىق قۇجاتىنا قولقويىلدى.
وسىمەن «قىتاي - ورتالىق ازيا» سامميتىمەحانيزمى رەسمي تۇردە قۇرىلىپ، ەكى جىلدا ءبىر رەتكەزەكپەن وتكىزىلەتىنى بەلگىلەندى، ال كەلەسى سامميتتى2025 -جىلى قازاقستان قابىلدايدى.
سامميت بارىسىندا قىتاي تاراپى ورتالىق ازيا ەلدەرىنە 260 ميلليارد يۋان كولەمىندە قارجىلىققولداۋ جانە تەگىن كومەك ۇسىنىپ، ساۋداجەڭىلدىكتەرىن، ينۆەستيتسيالىق كەلىسىمدەردى جاڭارتۋ جانە ورتالىق ازيا گاز قۇبىرىنىڭ قۇرىلىسى سياقتى جوبالاردى قامتىدى.
سونىمەن قاتار، تاراپتار ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك ءدالىزىن (ياعني «ورتا ءدالىزدى») دامىتۋ جونىندە ىنتىماقتاستىقتى باستادى، سيفرلىق شەشىمدەر مەن ينفراقۇرىلىمدىجاڭعىرتۋ ارقىلى كولىك قابىلەتىن ارتتىرۋعا باسا نازار اۋداردى.
بۇل ناتيجەلەر قازاق- قىتاي جانە ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ ءوزارا بايلانىسى مەن ورتاق وركەندەۋىۇشىن بەرىك نەگىز قالادى.
قىتاي كوشباسشىسىنىڭ ءوسۋ جولى
شي جينپيڭ 1953 -جىلى بەيجىڭدە دۇنيەگە كەلگەن، اتا- تەگى شەنسي پروۆينتسياسىنىڭ فۋپين اۋدانىنان. ول كوممۋنيستىك وتباسىندا وسكەن. قىتايدىڭ ەرەكشە تاريحي كەزەڭىندە، 17 جاسىندا ول شەنسيدەگى يانان وڭىرىندەگى شاعىن اۋىلعا ءوز ەركىمەن بارىپ، جەتى جىل اۋىلدىق ءومىر سۇرگەن. ءدال وسى قيىن كەزەڭدە ول حالىقتىڭ جاعدايىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ەرىك- جىگەرىن شىڭداپ، «سارى توپىراقپەن» تەرەڭ بايلانىس ورناتتى.
1975 -جىلى شي جينپيڭ شينحۋا ۋنيۆەرسيتەتىنە ءتۇسىپ، حيميا ماماندىعىن وقىدى، كەيىن زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورلىق دارەجەسىن قاشىقتان الدى. ونىڭ ساياسي مانسابى تومەننەن باستالدى، ول حەبەي، فۋتسزيان، چجەتسزيان جانە شانحاي سياقتى ايماقتاردا ۇزاق ۋاقىت تاجىريبە جينادى، اۋىلدىق بريگادانىڭ حاتشىسىنان باستاپ جوعارى لاۋازىمدارعا دەيىن كوتەرىلدى. ءاربىر قىزمەت ورنىندا ول ناقتى ىستەر مەن زەرتتەۋلەرگە ءمان بەرىپ، «حالىققا جاقىن» باسقارۋ ستيلىمەن ەستە قالدى.
2012 -جىلى شي جينپيڭ قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باس حاتشىسى بولىپ سايلاندى، كەيىن مەملەكەت ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقاردى. ونىڭ باسشىلىعىمەن قىتاي «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» سياقتى ءبىرقاتار ۇلتتىق ستراتەگيالاردى ۇسىنىپ، ادامزاتتىڭ ورتاق تاعدىرى قاۋىمداستىعىن قۇرۋدى قولداپ، جاھاندىق ىنتىماقتاستىق پەن ءوزارا تيىمدىلىكتى دامىتتى. شي جينپيڭ ءجيى: «حالىقتىڭ ادەمى ومىرگە دەگەن ۇمتىلىسى - ءبىزدىڭ كۇرەسىمىزدىڭ ماقساتى»، - دەيدى. بۇل شىنايى ۇستانىم ونىڭ باسقا ەلدەردىڭ باسشىلارىمەن قارىم- قاتىناسىندا دا كورىنىس تاۋىپ، سەنىم مەن سىيلاستىققا نەگىزدەلگەن حالىقارالىق بايلانىستار ورناتتى.
قازاقستانمەن قارىم-قاتىناس شي جينپيڭ ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزعا يە. «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنىڭ باستاۋىنان باستاپ ءاربىر ماڭىزدى ساپارعا دەيىن، قىتاي-قازاقستان ىنتىماقتاستىعى ونىڭ جەكە ديپلوماتيالىق ۇستانىمدارىنىڭ تەرەڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن كورسەتەدى جانە كورشى ەلدەرمەن دوستىق، ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىققا دەگەن ماڭىزدىلىعىن ايعاقتايدى.
شي جينپيڭ مەن قازاقستان - «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنىڭ باستاۋى
شي جينپيڭ قازاقستانمەن بايلانىسى تەرەڭ، اسىرەسە «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنىڭ ۇسىنىلۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
2013 -جىلدىڭ قىركۇيەگىندە شي جينپيڭ Nazarbayev University-دە ءسوز سويلەپ، «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىن» بىرلەسىپ قۇرۋ باستاماسىن العاش رەت ۇسىندى. بۇل باستاما كەيىننەن «21 عاسىرداعى تەڭىز جىبەك جولىمەن» بىرگە «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىن قۇرادى، ول الەمدەگى ەڭ ءىرى ينفراقۇرىلىم جانە ەكونوميكالىق دامۋ ستراتەگياسىنا اينالدى.
قازاقستان باستامانىڭ باستاۋ نۇكتەسى رەتىندە تەز جاۋاپ بەرىپ، ونى العاش قولداعان ەلدەردىڭ ءبىرى بولدى. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن بىرنەشە رەت اتاپ ءوتىپ، ونى ەلىمىزدىڭ «نۇرلى جول» باعدارلاماسى جانە «ورتا ءدالىز» ستراتەگياسىمەن ۇشتاستىردى.
ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك ءدالىزى («ورتا ءدالىز») قىتايدان باستالىپ، قازاقستان، تۇرىكمەنستان ارقىلى كاسپي تەڭىزىنەن ءوتىپ، ءازىربايجان، گرۋزيا جانە تۇركيا ارقىلى ەۋروپاعا جەتەدى.
توقايەۆ شيان سامميتىندە قازاقستاننىڭ سيفرلاندىرۋ جانە ينفراقۇرىلىمدى جاڭعىرتۋ ارقىلى وسى باعىتتىڭ كولىك قابىلەتىن جۇيەلى تۇردە ارتتىرۋعا نيەتتى ەكەنىن جانە نەگىزگى جۇك جونەلتۋشى رەتىندە قىتايدان ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋدى سۇراعانىن اتاپ ءوتتى.
2023 -جىلى قازاق-قىتاي جۇك اينالىمى 2300 ميلليون تونناعا جەتىپ، «ورتا ءدالىزدىڭ» ەۋرازيا قۇرلىعىن بايلانىستىرۋداعى زور الەۋەتىن كورسەتتى.
قازاقستاننىڭ بەلسەندى قولداۋى تەك ساياسي ۇشتاستىرۋمەن شەكتەلمەي، ناقتى جوبالاردا دا كورىنىس تاپتى.
مىسالى، قىتاي-قازاقستان ليانيۋنگان لوگيستيكالىق ورتالىعى، قورعاستاعى قۇرعاق پورت جانە «باتىس ەۋروپا - باتىس قىتاي» تاس جولى سياقتى جوبالار ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا تيىمدىلىگىن ەداۋىر ارتتىردى.
قاسىم-جومارت توقايەۆ 2023 -جىلى شيان سامميتىندە قازاقستاننىڭ شيانداعى قۇرعاق پورت لوگيستيكالىق ورتالىعىنىڭ قۇرىلىسى باستالۋ راسىمىنە قاتىسىپ، «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» اياسىنداعى قازاق- قىتاي ىنتىماقتاستىعىن ودان ءارى تەرەڭدەتتى.
2024 -جىلعى ساپار: ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدى قادامى
2024 -جىلعى 2-4 -شىلدە ارالىعىندا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتوراعاسى شي جينپيڭ قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ شاقىرۋىمەن قازاقستانعا مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلىپ، استانادا وتكەن شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ 24- مەملەكەت باسشىلارى كەڭەسىنىڭ وتىرىسىنا قاتىستى.
قازاق تاراپى شي جينپيڭ جوعارى دەڭگەيدە قارسى الدى: قازاقستان اسكەري-اۋە كۇشتەرىنىڭ ۇشاقتارى شي جينپيڭنىڭ ۇشاعىنا ىلەسە ۇشتى، ال پرەزيدەنت توقايەۆ اۋەجايدا جەكە قارسى الدى. اۋەجايدا وتكەن سالتاناتتى قارسى الۋ ءراسىمى وتە جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرىلىپ، قازاق بالالارى قىتاي تىلىندە «وتانعا ماداق» ءانىن ورىندادى، بۇل كورىنىس جىلى ءارى اسەرلى بولدى.
اقوردادا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆپەن كەڭەيتىلگەن قۇرامداعى كەلىسسوز بارىسىندا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءتوراعاسى شي جينپيڭ ءوز سوزىندە بەيجىڭنىڭ قازاقستانعا قاتىستى ساياساتى وزگەرىسسىز قالاتىندىعىن ايتتى.
«حالىقارالىق جاعداي قالاي وزگەرسە دە قازاقستانمەن دوستىقتى ساقتاۋعا دەگەن ۇمتىلىسىمىز جانە كوپقىرلى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا دەگەن شەشىمىمىز جانە نەگىزگى ماسەلەلەر بويىنشا ءبىر-ءبىرىمىزدى قولداۋعا دەگەن ۇمتىلىسىمىز وزگەرىسسىز قالاتىنىن تاعى دا اتاپ وتكىم كەلەدى. ۇلتتىق دامۋ مىندەتتەرىن ورىنداۋعا دەگەن سەنىمىمىز دە وزگەرىسسىز قالا بەرەدى»، - دەدى قىتاي باسشىسى.
ساپار بارىسىندا ەكى ەل باسشىلارى «قىتاي- قازاقستان بىرلەسكەن مالىمدەمەسىنە» قول قويىپ، ساۋدا- ەكونوميكالىق، ءوزارا بايلانىس، اۆياتسيا جانە عارىش، ءبىلىم سالالارىنداعى ءبىرقاتار ىنتىماقتاستىق قۇجاتتارىنىڭ الماسۋىن كۋالاندىردى.
تاراپتار ەكىجاقتى ساۋدا كولەمىن ەكى ەسە ارتتىرۋعا، مۇناي- گاز، جاڭا ەنەرگەتيكا جانە تسيفرلىق ەكونوميكا سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتۋگە، سونداي-اق قىتاي- قازاقستان مۇناي قۇبىرى مەن قىتاي-ورتالىق ازيا گاز قۇبىرىنىڭ تۇراقتى جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋگە كەلىستى.
سونىمەن قاتار، ەكى ەل قىتاي- قازاقستان مادەني ورتالىقتارىن ءوزارا اشۋ جانە بەيجىڭ ءتىل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاقستانداعى فيليالىن اشۋ ءراسىمىن باستادى، 2024 -جىلدى «قازاقستانداعى قىتاي تۋريزم جىلى» دەپ جاريالاپ، ۆيزاسىز رەجيم تۋرالى كەلىسىمگە قول قويدى، بۇل گۋمانيتارلىق الماسۋدى نىعايتتى.
ەكى تاراپ سونداي- اق ەۋروپا-قىتاي ترانس- كاسپي جەدەل جەلىسىنىڭ اشىلۋ راسىمىنە بەينەبايلانىس ارقىلى قاتىسىپ، «ورتا ءدالىزدىڭ» تاسىمالداۋ الەۋەتىن ودان ءارى ارتتىردى.
بۇل ساپار قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى ماڭگىلىك جان-جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى نىعايتتى جانە «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسى مەن «نۇرلى جول» جوسپارىنىڭ تەرەڭ بايلانىسىنا جاڭا سەرپىن بەردى. توقايەۆ شي جينپيڭنىڭ ساپارى ەكى ەل قاتىناستارى ءۇشىن تاريحي ماڭىزى بار ەكەنىن اتاپ ءوتىپ، ەكى ەلدىڭ ىنتىماقتاستىعىن مەملەكەتتەر اراسىنداعى قارىم- قاتىناستىڭ ۇلگىسى دەپ باعالادى.
كوشباسشىلار دوستىعىنىڭ جىلى ساتتەرى
شي جينپيڭ مەن قاسىم-جومارت توقايەۆ اراسىنداعى ءوزارا ءىس- قيمىل تەرەڭ جەكە دوستىق پەن جوعارى ستراتەگيالىق سەنىمدى كورسەتەدى.
ەكى ەل 1992-جىلى ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتقاننان بەرى قارىم- قاتىناس تۇراقتى دامىپ، 2019 -جىلى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قىتايعا ساپارى كەزىندە تۇراقتى جان- جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك ورناتىلدى.
2022 -جىلى قاسىم-جومارت توقايەۆ شي جينپيڭگە قازاقستاننىڭ ەڭ جوعارى «التىن قىران» وردەنىن تابىستاپ، ونى «ناعىز ۇلى كوشباسشى» دەپ اتاپ، ەكى ەل دوستىعىن نىعايتۋداعى تاريحي ءرولىن جوعارى باعالادى.
2023 -جىلدىڭ مامىرىندا قاسىم-جومارت توقايەۆ شيانداعى العاشقى «قىتاي - ورتالىق ازيا» سامميتىنە قاتىسقان كەزدە، ونىڭ 70 جاسقا تولعان تۋعان كۇنىنە تۋرا كەلدى. شي جينپيڭ ءوزىنىڭ تۋعان جەرىندە (شەنسي) قاسىم-جومارت توقايەۆقا جىلى لەبىز ءبىلدىرىپ، تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتادى.
«بۇگىن ءسىزدىڭ 70 جاسقا تولعان تۋعان كۇنىڭىز، ءسىزدى تاعى دا قۇتتىقتايمىن. وسى ەرەكشە كۇنى ءسىزدىڭ قىتايعا مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلۋىڭىز ەكى ەل قاتىناستارىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن جانە ءسىزدىڭ قىتايمەن ەرەكشە بايلانىسىڭىزدى راستايدى»، - دەدى شي جينپيڭ.
بۇل جىلى ءسات ەكى ەل كوشباسشىلارىنىڭ جەكە دوستىعىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قازاق-قىتاي قاتىناستارى تاريحىنداعى ەرەكشە وقيعاعا اينالدى.
2024 -جىلدىڭ شىلدەسىندە شي جينپيڭ قازاقستانعا تاعى ءبىر رەت ساپارمەن كەلىپ، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ سامميتىنە قاتىسىپ، مەملەكەتتىك ساپار جاسادى. استانادا ەكى تاراپ بىرلەسكەن مالىمدەمەگە قول قويىپ، ەكىجاقتى ساۋدانى ەكى ەسە ارتتىرۋ ماقساتىن بەلگىلەپ، ەكونوميكا، ەنەرگەتيكا جانە تسيفرلىق ەكونوميكا سالالارىنداعى ىنتىماقتاستىقتى تەرەڭدەتتى.
شي جينپيڭ مەن قاسىم-جومارت توقايەۆ قىتاي-قازاقستان مادەني ورتالىقتارىنىڭ ءوزارا اشىلۋى جانە پەكين تىلدەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاقستانداعى فيليالىنىڭ اشىلۋ راسىمىنە قاتىستى، بۇل ەكى ەلدىڭ گۋمانيتارلىق الماسۋىنىڭ ودان ءارى نىعايۋىن ءبىلدىردى.
شي جينپيڭ قازاقستاندىق بالالاردىڭ قىتاي تىلىندە «وتانعا ماداق» ءانىن ەركىن ورىنداعانى ونى تەرەڭ تولقىتقانىن ايتىپ، جاستاردىڭ قازاق- قىتاي دوستىعىنىڭ ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاساتىن ءۇمىتى ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
بولاشاققا كوزقاراس: قازاق- قىتاي قاتىناستارى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلەدى
شي جينپيڭ 2025 -جىلعى ماۋسىمداعى قازاقستانعا ساپارى ەكى ەل قاتىناستارىنا جاڭا سەرپىن بەرەدى.
«قىتاي -ورتالىق ازيا» ءسامميتىنىڭ ۇيمداستىرۋشى ەلى رەتىندە قازاقستان استانادا ايماقتىق ىنتىماقتاستىقتاعى ماڭىزدى ءرولىن كورسەتەدى.
شي جينپيڭ مەن قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ كەزدەسۋى «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» مەن «ورتا ءدالىزدىڭ» ۇشتاسۋىن، اسىرەسە ترانسكاسپي حالىقارالىق كولىك ءدالىزىن دامىتۋ، ءۇشىنشى ترانسشەكارالىق تەمىرجولدى جانە تسيفرلىق جىبەك جولىن قۇرۋداعى ىنتىماقتاستىقتى ناقتىلاي تۇسەدى. سونىمەن قاتار، ەكى تاراپ مادەنيەت، ءبىلىم جانە تۋريزم سالالارىنداعى الماسۋدى ىلگەرىلەتەدى.
2025 -جىلى قازاقستانداعى قىتاي ءتۋريزمى جىلى جانە ەكىنشى ليۋبان شەبەرحاناسىنىڭ اشىلۋى ەكى ەل حالىقتارى، اسىرەسە جاستار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك ءۇشىن جاڭا كوپىرلەر ورناتادى.
قازاق- قىتاي قاتىناستارىنىڭ جاندانۋى تەك ەكى ەل كوشباسشىلارىنىڭ ستراتەگيالىق كورەگەندىگى مەن تەرەڭ دوستىعىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ورتاق دامۋ مەن ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىققا دەگەن مىزعىماس مىندەتتەمەگە نەگىزدەلگەن.
شي جينپيڭ 2013 -جىلى نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە ايتقان سوزىندە ەجەلگى جىبەك جولى ادامزات پروگرەسىنە جارقىن تاراۋلار قوسقانىن اتاپ ءوتتى. بۇگىندە «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن قازاق- قىتاي ىنتىماقتاستىعى «التىن قىران» سياقتى قانات جايىپ، جاڭا «التىن وتىز جىلدىققا» قاراي بەت الۋدا.
شي جينپيڭنىڭ بۇل ساپارى تەك قازاق- قىتاي تۇراقتى جان- جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگىن بەكىتىپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ايماقتىق بەيبىتشىلىك، تۇراقتىلىق جانە وركەندەۋگە جاڭا سەرپىن بەرىپ، قازاق- قىتاي تاعدىرلاس قوعامداستىعىن قۇرۋعا جاڭا تاراۋ جازادى.
مۇقتار مۇرات