شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا - 190 جىل
وسكەمەن. KAZINFORM - بيىل قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش عالىمى، ەتنوگراف جانە ساياحاتشى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 190 جىل تولىپ وتىر. ونىڭ عىلىمي جانە اعارتۋشىلىق قىزمەتى قازاق حالقىنىڭ رۋحاني دامۋىنا زور اسەر ەتتى.
شوقان ءۋاليحانوۆ كوكشەتاۋ وڭىرىندەگى سىرىمبەت تاۋىنىڭ باۋرايىندا، شىڭعىس سۇلتان مەن زەينەپ شورمان قىزىنىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بولاشاق عالىمنىڭ قالىپتاسۋىنا ونىڭ شىققان تەگى مەن ورتاسى ىقپال ەتتى.
اجەسى ايعانىم - ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق، بىرنەشە ءتىل مەڭگەرگەن، ورىس مادەنيەتىنىڭ ۇلگىسىندە قونىس سالدىرعان ساۋاتتى جان بولعان. سىرىمبەتتەگى بۇل قونىس ونەر مەن ءبىلىم ورداسىنا اينالىپ، قازاق دالاسىنداعى زيالى ورتانىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپ بولدى.
وسىنداي مادەني ورتادا وسكەن شوقان جاستايىنان زەرەكتىگىمەن كوزگە ءتۇستى. العاشقى ساۋاتىن اۋىل مولداسىنان اشىپ، كەيىن ومبى كادەت كورپۋسىندا ءبىلىم نارىمەن سۋسىندادى.
بۇل وقۋ ورنىندا ول ورىس جانە باتىس ادەبيەتىمەن، عىلىمي جەتىستىكتەرىمەن تانىسىپ، بىرنەشە شەت ءتىلىن مەڭگەردى. زامانداستارى ونىڭ بىلىمگە دەگەن ەرەكشە قۇشتارلىعىن جانە زەرەكتىگىن اتاپ وتكەن.
سول جىلدارى شوقاننىڭ بويىندا زەرتتەۋشىلىك قابىلەت پەن تالداۋ داعدىسى قالىپتاستى.
وقۋ ورنىن اياقتاعاننان كەيىن ول اسكەري قىزمەت اتقارا ءجۇرىپ، عىلىمي ىزدەنىسىن جالعاستىردى.
شوقان گەنەرال-گۋبەرناتور گاسفورد باستاعان ەكسپەديتسيا قۇرامىندا قازاق دالاسى مەن جەتىسۋ ءوڭىرىن ارالاپ، حالىقتىڭ تاريحى مەن ادەت-عۇرپى تۋرالى قۇندى ماتەريالدار جينادى.
كەيىن قىرعىز جەرىندە بولىپ، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى سانالاتىن «ماناس» جىرىن العاش حاتقا ءتۇسىرىپ، الەمگە تانىتتى. بۇل ەڭبەك تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني مۇراسىن عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەۋدىڭ باستاۋىنا اينالدى.
ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى قوستاناي وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ايبەك شالعىمبەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، شوقان ءۋاليحانوۆ اعارتۋشىلىقتىڭ جانە عىلىمي ەركىن ويدىڭ سيمۆولىنا اينالىپ، بۇگىنگە دەيىن ءوز قۇندىلىعىن جوعالتپاعان مول عىلىمي مۇرا قالدىرعان.
- شوقان ءۋاليحانوۆ قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ورتالىق ازيا تاريحىندا ويىپ تۇرىپ ورىن العان ەنتسيكلوپەديست- عالىم. تاريح، ەتنوگرافيا، گەوگرافيا، لينگۆيستيكا، شىعىستانۋ، اسكەري ءىس جانە ەكولوگيا سالالارىندا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى مەن ءداستۇرى جايلى قۇندى ەڭبەكتەر قالدىرعان. ورىس، اراب، شاعاتاي جانە باسقا دا تىلدەردى جەتىك مەڭگەرگەن. شىعىس پەن باتىسقا قازاق مادەنيەتىنىڭ ءتۇپ نەگىزىن تانىتىپ، اراداعى رۋحاني كوپىر بولا بىلگەن عالىم. زامانداستارى ونىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالاعان، - دەدى ايبەك شالعىمبەكوۆ.
شوقاننىڭ عىلىمي جولىنداعى ەڭ ءىرى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى - قاشقارياعا جاساعان ساپارى. ول ساۋداگەر رەتىندە ءجۇرىپ، سول ايماقتىڭ تاريحى مەن ەتنوگرافياسىنا قاتىستى بۇرىن بەيمالىم بولعان دەرەكتەردى جينادى.
قاۋىپ-قاتەرگە تولى بۇل ساپار ناتيجەسىندە عالىمنىڭ اتى رەسەي مەن ەۋروپا ەلدەرىندە كەڭىنەن تانىلدى. ونىڭ ەڭبەگى جوعارى باعالانىپ، مەملەكەتتىك ماراپاتتارعا يە بولدى.
شوقان ءۋاليحانوۆ تەك ساياحاتشى جانە ەتنوگراف قانا ەمەس، تەرەڭ ويلى اعارتۋشى بولدى. ول قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن سالت-ءداستۇرىن، قۇقىقتىق جۇيەسىن، اۋىز ادەبيەتىن عىلىمي تۇرعىدان تالداپ، ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ بايلىعىن دالەلدەدى.
قازاق ولەڭىن قۇرىلىمى مەن مازمۇنىنا قاراي جىكتەپ، ادەبيەتتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالادى. عالىم ءوز ەڭبەكتەرىندە حالىقتىڭ دامۋى ءۇشىن ونىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋى مەن سوت جۇرگىزۋ جۇيەسىن ساقتاۋ قاجەتتىگىن اتاپ كورسەتتى.
شوقان ءوز زامانىنىڭ الەۋمەتتىك وزگەرىستەرىن تەرەڭ ءتۇسىندى. حالىقتىڭ ءبىلىم مەن عىلىم ارقىلى وركەنيەتكە ۇمتىلۋى - ونىڭ نەگىزگى ارمانى بولدى. پەتەربۋرگتە بولعان كەزىندە ول ورىس زيالىلارىمەن، سونىڭ ىشىندە جازۋشى فەدور دوستويەۆسكيمەن جاقىن بايلانىس ورناتتى.
ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن جەتىسۋ وڭىرىندە وتكىزگەن عالىم التىنەمەل باۋرايىندا دۇنيەدەن ءوتتى.
شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ مۇراسى - ۇلتتىق عىلىم مەن رۋحانياتتىڭ بايلىعى. ونىڭ ەڭبەكتەرى مەن كوزقاراستارى قازاق حالقىنىڭ ءبىلىم مەن وركەنيەتكە ۇمتىلۋىنىڭ سيمۆولىنا اينالدى.
ەسكە سالساق، وسىعان دەيىن شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى مونوگرافيا العاش رەت يتاليان تىلىندە جارىق كورگەنىن جازعانبىز.