شوقان ءۋاليحانوۆ بارلاۋشى بولعان با؟

استانا. قازاقپارات - ساياحاتشى، اعارتۋشى جانە ەتنوگراف شوقان ءۋاليحانوۆ ورىس پاتشاسىنىڭ بارلاۋداعى وفيسەرى بولعان. ايتسە دە ونىڭ ءبىز بىلمەيتىن تىڭشىلىق ارەكەتى قۇپيا ساقتالىپ كەلەدى.

ول سان قىرلى جاقتارىمەن قاتار بارلاۋ سالاسىن دا تەرەڭ مەڭگەرىپ، رەسەيدىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا قول جەتكىزۋگە ۇلەس قوسقان تاماشا بارلاۋشى رەتىندە تانىلدى.

شوقاننىڭ بويىنداعى ەرەكشە قابىلەتتى بايقاي بىلگەن ورىستار وعان قولىنان كەلەتىن ءىستى سەنىپ تاپسىرۋى دا تەگىن ەمەس. ХІХ عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق جەرى مەن شىعىس تۇركىستان جانە ورتا ازيا، قىتاي، ۇلى بريتانيا جانە رەسەي اراسىندا ۇلكەن ويىن باستالدى. ءۇش دەرجاۆا بۇل ايماقتى وزدەرىنە قاراتۋعا بەلسەنە كىرىسىپ، وتارلاۋدى ماقسات ەتتى. ءتىپتى كەيبىر ەلدەر ولاردىڭ وتارىنا اينالىپ، ەندى بىرلەرىن وزدەرىنە قاراتقان بولاتىن.

رەسەي قازاق دالاسىنا بيلىك جۇرگىزە باستاسا، ۇلى بريتانيا ءۇندىستاندى جاۋلاپ العان ەدى. رەسەي مەن انگليانىڭ ىقىلاستارى قاشقارعا دا اۋعان.

شىنجاڭداعى التى قالا (قاشقارياعا قارايتىن) كوپ عاسىردان بەرى ەۋروپالىقتار ءۇشىن ەسىكتەرى جابىق بولىپ كەلدى. بۇل جىلدارى شىعىس تۇركىستاندا ەل ىشىندە ءوزارا بيلىككە ۇمتىلعانداردىڭ اراسىندا باقتالاستىق پەن سوعىس ءجيى بولدى. قاشقاردا قىتايلارعا قارسى باس كوتەرۋ ەتەك الىپ، تىنىشتىق ورناماعان كەز ەدى.

1854-جىلى بريتانيالىق وست-يندسكايا كومپانيانىڭ قارجىسىمەن شىققان اعايىندى شلانگينتۆەيتتەر ەكسپەديسياسى ءۇش جىلدان سوڭ دەككانعا جاقىن كەلىپ، بۇدان سوڭ گيمالاي، كاراكورۋم مەن كۋنلۋندى ارالاپ كورگەن. اعايىندىلاردىڭ بۇدان كەيىنگى تاڭداۋى جەكە قىزىعۋشىلىقپەن كەتكەن. گەرمانن مەن روبەرت ەلىنە قايتسا، افولف ساياحاتىن قاشقارعا جالعاستىرعان. ساياحاتشى ارنايى زەرتتەۋ جۇمىستارىنان باسقا ەرەكشە تاپسىرمالارى دا ورىنداعان. سونىڭ ءبىرى - قوقان حاندىعىنىڭ حاتىن قاشقارعا جەتكىزۋى.

قاشقار ساپارىنا بارعان ادامدار: ءالىمباي ابدىللابايەۆ (شوقانءۋاليحانوۆ)، كەرۋەن باسشى مۇساباي توقتابايەۆ (تاشكەنتتىك). كوشتى باستاۋشىلار - تاشماحامەد ميرقۋربانوۆ، مۋحامەدرازىق بەرنازاروۆ (ەكەۋى دە تاشكەنتتىك)، ابدىكارىم شارىپبايەۆ، مۋرزاحمۋحسين مۋرساگيتوۆ (ەكەۋى دە بۋحارالىق)، كەنجە سارىحودجين، قوجەكە قويگەلدين (ەكەۋى دە تاشكەنتتىك). بۇيرىقشىلار: جولاي ماتايەۆ (كوكپەكتلىك)، ءجۇسىپ اعىسوۆ (سەمەيلىك)، حۋسانالى ميرازيزولين ( تاشكەنتتىك).

بۇلاردان باسقا 32 ادام ءوز قىزمەتتەرىن كەرۋەندە اتقارعان. ولاردىڭ 9-ى تاشكەنتتىك بولسا، قالعاندارى قارقارالى، اياگوزدىڭ جانە كوكپەكتىنىڭ قازاقتارى بولىپتى. شوقانمەن ساپارلاس بولعانداردىڭ ىشىندە ءۋاليحانوۆ پەن مۇسابايدان باسقا دا كەنجە سارىحودجين مەن قوجەكە قويگەلدين ەكەۋى قۇرمەتتى شاپانمەن ماراپاتتالعان. ابدىكارىم شارىپبايەۆ، مۋرزاحمۋحسين مۋرساگيتوۆ جانە ءجۇسىپ اعىسوۆتار كۇمىس مەدالعا يە بولىپ، ورىس پاتشاسى سىي-قۇرمەت كورسەتكەن.

افولف شلانگينتۆەيتتى ورىستاردىڭ ازياعا تەرەڭ بويلاپ كەتپەۋىنە قارسى دا قولدانعان. ونىڭ قاشقارعا بارىپ، ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتۋى كوپكە جۇمباق كۇيىندە قالعان ەدى. بۇل جاعدايدى رەسەيلىك باس شتاب وزدەرىنىڭ اگەنتتەرى ارقىلى افولف شلانگينتۆەيتتىڭ رولىن ورىنداعان وعان ۇقساس ادام ەكەنىن بىلگەن. ال قوقان حانىنىڭ حاتى قاشقارعا جەتكەنىن جانە حاننىڭ قانداي جاۋاپ بەرگەنى جۇمباق كۇيىندە قالۋى ورىستاردى كۇمانداندىرعان.

وسى جاعدايعا بايلانىستى رەسەي شۇعىل تۇردە قاشقارعا ءوزىنىڭ وتە اقىلدى، ول جاقتىڭ سەنىمىنە كىرەتىن ادامىن جىبەرۋدى قاراستىرعان. بارلاۋعا باراتىن ادامنىڭ ازيالىق بولۋى كەرەك ەكەندىگىن ۇعىنعان. سەبەبى قاشقار ەۋروپالىقتار ءۇشىن مۇلدەم جابىق ەكەنىن بىلە تۇرا، 1827 - جىلى بارلاۋ سالاسىندا تاجىريبەسى بار سەنىمدى ادامنىڭ ءبىرى بۋبەنوۆتى جىبەرگەن. ول شەكارادان وتە الماي، ساۋدا كەرۋەنىمەن كەرى قايتقان. سودان كەيىن ورىستار بۇل جاعدايدى جاقسى ءتۇسىنىپ، قاشقارعا اتتاندىراتىن ادامدارعا تاڭداۋ دا جاساعان.

بۇل ىسكە باتىس ءسىبىر گۋبەرناتورى، گەنەرال گاسفورتتىڭ اديۋتانتى، پورۋچيك شوقانءۋاليحانوۆ لايىق دەگەن شەشىمدى - اۋەلى شوقانىڭ كانديداتۋراسىن باس شتابتىڭ پولكوۆنيگى كارل گۋتكوۆسكي ۇسىنادى. ول شوقان ءۋاليحانوۆتى جاقسى بىلەتىن، قىزمەتتە بىرگە ءجۇرىپ، جاس وفيسەر بويىنداعى العىرلىق، ءبىلىمپازدىق قىرلارىن تانىعان. شىڭعىستىڭ تۇقىمى، اتاقتى ابىلاي حاننىڭ شوبەرەسى جانە ءۋالي حان سۇلتاننىڭ نەمەرەسى ەكەندىگى دە تاڭداۋعا جول اشادى. سونداي-اق ەڭ نەگىزگىسى ونىڭ وفيسەرلىك شەندىگى مەن تاماشا جاۋىنگەرلىگى، جاقسى شاباندوزدىعى، سەمسەرلەسۋ ونەرىن جەتە مەڭگەرگەندىگى، مەرگەندىگى مەن كوزگە تۇسكەنى دە شوقاندى ەرەكشەلەندىرەدى.

شوقان سۋرەت سالۋدى دا جاقسى مەڭگەرگەن، اسا زەرەكتىك قابىلەتتىلىگى، اسكەري كارتوگرافيا مەن توپوگرافيادان مول حابارى، بىرنەشە ءتىل بىلەتىندىگى دە ونى ەرەكشەلەندىرەدى. جەرگىلىكتى ەلدىڭ ادەپ-عۇرپى مەن سالت-ءداستۇرىن دە جاقسى بىلگەن.

جاس وفيسەردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - كەز كەلگەن اداممەن ءتىل تابىساتىندىعى، بويىندا ديپلوماتيالىق تالانتى بارىن دا تانىتىپ ۇلگەرگەن. ونىڭ بايقامپازدىعىمەن، ءوز بەتىنشە تالداۋ جاساۋداعى ۇستانىمى، كەي جاعدايدا ارتيستىك اركەتىمەن دە كوپكە ۇنايتىن. شوقان نەبار 22 جاستا عانا ەدى. ءبىراق تا گاسفورت شوقاننىڭ تىم جاستىعىنا ازىلمەن جاۋاپ بەرىپ، «جاستىق شوقانعا اسەر ەتپەيدى، ول تەز شىنىعادى» دەۋى، مەملەكەتتىك قۇپيا ىسكە تاۋەكەل دەۋمەن بىردەي بولادى.

1858 - جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ءۋاليحانوۆ باس شتابتان وتە قۇپيا قۇجاتتار الىپ، ۇلكەن كولەمدەگى اقشامەن اسكەري بارلاۋ جۇمىسىن ورىنداۋ ماقساتىندا تاپسىرما الادى. بۇل تۋرالى شوقان ءوزىنىڭ قاشقار ساپارىندا بىلاي دەپ جازعان: «ساپارىمىزدىڭ قۇرامى مىنانداي: 1 كەرۋەن باسشى، 7 بۇيرىقشى مەن 34 قىزمەت كورسەتۋشى. كەرۋەندە 6 كيىز ءۇي، 101 تۇيە، 65 جىلقى جانە 18545 كۇمىس رۋبل تاۋارى» دەي وتىرىپ، شوقان ءالىمباي اتتى ەسىممەن قاشقارعا بەلگىلى قوقاندىق ساۋداگەردىڭ ۇلى بولىپ، ساپارعا اتتانعانىن جازادى.

جارىم ايدا كەرۋەن وزدەرىنىڭ كوزدەگەن ماقساتتارىمەن جوعارعى ىلەگە ءىلىنىپ، قىتاي شەكاراسىنا جەتەدى. ولاردىڭ بۇدان كەيىنگى ساپارى تيان-شاننىڭ قيامەت اسۋلارى ارقىلى جالعاسادى. كەرۋەندەگى 100 تۇيەنىڭ 65-ى ءولىپ، 8 اتتان دا ايىرىلادى. جول-جونەكەي كەرۋەنگە جەرگىلىكتى قاراقشىلار شابۋىل جاسايدى. اقىرى كەرۋەن 1858 -جىلدىڭ قازانىندا قاشقارعا جەتەدى.

كەرۋەندى جول-جونەكەي تەكسەرۋ بەكەتتەرى ءتىنتۋ جۇرگىزگەننەن كەيىن عانا قالاعا كىرەدى. قاشقاردىڭ زاڭى بويىنشا سىرتتان كەلگەن شەتەلدىك ساۋداگەرلەر مىندەتتى تۇردە ۋاقىتشا ۇيلەنىپ، نەكەگە وتىرۋ سالتى دا بولعان. مۇنداي سالت قاشقاردان باسقا التى قالادا قولدانىلعان.

ءالىمباي مۇندا كەلگەن سوڭ، ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن ۇيلەنىپ، ۋاقىتشا نەكەگە وتىرادى. بۇل جونىندە شوقان: «مۇنداي نەكەگە تۇرعانداردا از دا بولسا قيىندىق كەزدەسكەن: ەرى ايەلىن تاماقتاندىرۋمەن بىرگە كيىندىرۋگە مىندەتتى بولدى. قوتانعا اپارۋ ءۇشىن ونىڭ شىعىنىنا ءبىزدىڭ اقشامەن 1 رۋبل 50 تيىن كۇمىس تەڭگە تولەۋگە ءتيىس» دەپ جازادى كۇندەلىگىندە.

شوقان ءۋاليحانوۆ شىعىس تۇركىستاندا ۇزاق ايلار بولىپ، «قوقانداعى ساياسي جاعدايدىڭ اقىرى وزدەرىنىڭ حاندارىن قۋسا، قاشقارداعى تىنىشسىزدىق مەنى جاركەنتتى جانە قىتايدىڭ تۇركىستانىنداعى كوپ قالالاردى كورۋىمە مۇمكىندىك ەتپەدى» دەيدى. جاس وفيسەر وسى ساپارىندا باس شتابتىڭ بەرگەن تاپسىرماسىن ورىنداپ، شلاگينۆەيتتىڭ تاعدىرىنان دا حاباردار بولادى.

افدولف قاشقار ۇكىمەتىنىڭ سارايىندا ءۋاليحان تورەنىڭ قابىلداۋىندا بولعاندىعىن بىلەدى. ءۋاليحان تورە ودان قوقان حانىنىڭ نە ءۇشىن اعىلشىنداردى جىبەرگەنىن سۇراپ، تەرگەۋگە العان. ءبىراق ول بار شىندىقتى ايتپاعان سوڭ، باسىن الىپ، ءۋاليحان تورە باستى سارايىنا ءىلىپ قويعانىن بىلگەن.

شوقان ءۋاليحانوۆ بۇل ساپارىندا قاشقار تۋرالى ماڭىزدى مالىمەت جينايدى. جەرگىلىكتى حالىقتى، قاشقارعا كىرەتىن جولدار مەن قالا ماڭىنداعى قىستاقتاردى دا انىقتاعان. جەردىڭ كليماتى مەن تابيعاتى، ەكونوميكاسىنا دا زەر سالىپ، ماڭىزدى ىستەردى اتقارىپ جۇرگەندە «قاشقارعا كىرگەن مۇسابايدىڭ كەرۋەنىندە ورىس تىڭشىسى بار ەكەن» دەگەن ءسوز قالاعا تەز تاراپ كەتەدى. ونى قۇلجالىق ساۋداگەر تاراتىپ، ەلگە جاريا ەتەدى.

بۇل راسىندا شىندىق بولعان. شوقان بالا كەزىندە قۇرت اۋرۋىمەن اۋىرىپ، جەرگە جاتۋعا داعدىلانباي، جينالمالى تەمىر توسەكتە ۇيىقتايتىن بولعان. وسى اڭگىمەدەن كەيىن كەرۋەن تەزىرەك جينالىپ، قاۋىپتى جاعدايدان قۇتىلۋ ءۇشىن قاشقاردان كەتەدى. ولار قايتارىندا قىرعىز تايپالارى ورنالاسقان جەرلەرمەن ءجۇرىپ، كوپ قيىنشىلىقپەن ەلگە بەت الادى. جولدارىنداعى ەڭ ازاپتى جەرگىلىكتى قىرعىزدىڭ سارىباعىش تايپالارىنان كورەدى.

سارىباعىش مانابى تورەگەلدى ساۋداگەر ءالىمبايدى تانىپ، ول ورىس وفيسەرى ەكەنىن ءبىلىپ، الدىمەن ودان سالىققا 356 رۋبل السا، سودان سوڭ كەپىلدىككە ۇستاپ، قاشقار ۇكىمەتىنە بەرىپ، ساتۋعا دەيىن بارادى. بۇل ىسكە گەنارال كولپاكوۆسكي ارالاسىپ، ءۋاليحانوۆقا كومەكتەسۋ ءۇشىن ۆەرنيدان كازاكتار وتريادىن اتتاندىرىپ، ءىستىڭ الدىن الۋى وڭ ناتيجە بەرەدى. سانتاش اسۋىنا كەلگەن كەرۋەندى وترياد قارسى الىپ، قىرعىزدار تۇتقىنىنا تۇسكەن شوقاندى امان-ەسەن بوساتىپ الادى. 1859-جىلدىڭ 12-كوكەگىندە شوقان ءۋاليحانوۆ ۆەرنيعا قاشقار تۋرالى اسا ماڭىزدى دەرەكتەرمەن ورالادى.

1860-جىلدىڭ قاڭتارىندا اسكەري مينيستر نيكولاي سۋحوزانەت ءۋاليحانوۆتى سانكت-پەتەربورعا شاقىرادى. استانادا يمپەراتوردىڭ ءوزى شوقان ۋاليحانوۆتى اۋليە ۆلاديمير وردەنىمەن ماراپاتتاپ، كەزەكتەن تىس شتابس-روتميستر شەنىن بەرەدى.

قاشقارعا قۇپيا ساپاردى ويداعىداي ورىنداۋعا اتسالىسقان ساۋداگەر مۇساباي مەن بۇقاش تا التىن مەدالمەن ماراپاتتالادى. ءۋاليحانوۆ بۇدان كەيىن استانادا از ۋاقىت ايالداپ، العاشىندا باس شتابتا، سودان كەيىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ازيالىق بولىمىندە قىزمەت ىستەيدى. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قاشقارداعى قۇپيا ەسەبى باس شتابتا 35 جىل بويى قۇپيا ساقتالادى. تەك 1904 - جىلى رەسەي گەوگرافيالىق قوعامى ونى باسىپ شىعارادى.

شوقاننىڭ قاشقاردى تانىستىرۋ ماتەريالى عىلىمدا ۇلكەن جاڭالىق بولىپ تانىلادى. ماتەريالداعى قۇندىلىق رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق ساياساتىنىڭ دامىتۋىنا جانە انگليانىڭ ەلدەردى وتارلاۋ ارەكەتىنىڭ الدىن الادى.

شوقاننىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا رەسەي ءوزىنىڭ ەكونوميكاسى مەن ساۋداسىن وركەندەتۋگە جول اشادى. سونىمەن، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قاشقار ساپارى 1858 - جىلدىڭ 28 - ماۋسىمىندا قاپالدان باستاپ، 1859 - جىلدىڭ 12 - كوكەگىندە اياقتالادى. ونىڭ 10 اي، 14 كۇنگە سوزىلعانىن جانە شوقان قاشقاردا 1-قازاننان 13-ناۋرىزعا دەيىن 5 اي تۇرعانىن كۇندەلىگىندە جازعان. كەرۋەننىڭ ساۋدالارى ويداعىداي ءوتىپ، تاپسىرما دا تىڭعىلىقتى ورىندالادى.

جەكسەن الپارتەگى

aikyn.kz