شارشى تاقتا شىندىعى: قازاقستان شاحمات دەرجاۆاسىنا اينالا ما؟
استانا. KAZINFORM - كەيىنگى جىلدارى قازاقستاننىڭ شاحمات الەمىندەگى ابىروي- بەدەلى ارتىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ شاحماتشىلار الەم چەمپيوناتتارىندا بارلىق سانات بويىنشا ءساتتى ناتيجە كورسەتىپ، FIDE سايىستارىندا ۇزدىك شىعىپ ءجۇر. بۇل وڭ وزگەرىسكە نە سەبەپ؟
وتاندىق شاحمات مەكتەبى قالىپتاستى ما؟ Kazinform ءتىلشىسى شاحماتشىلاردىڭ پىكىرىن ساباقتاستىرا وتىرىپ ساۋالعا جاۋاپ ىزدەدى.
5 جىلدىق مەجە
قازاقستاندا شاحماتتىڭ جالپى حالىقتىق سيپات العانىنا عاسىر تولعان جوق. 1934 -جىلى I رەسپۋبليكالىق چەمپيونات ءوتىپ، بۇكىل قازاقستاندىق شاحمات تۋرنيرىنەن كەيىن عانا كوپشىلىكتىڭ قىزىعۋشىلىعى وياندى. سول ۋاقىتتان ءتىن تارتساق، قازاق جەرىندەگى شاحماتتىڭ دامۋىن شارتتى تۇردە ءۇش كەزەڭگە بولۋگە بولادى. العاشقىسى - ۇ و س جىلدارىنا دەيىنگى كەزەڭ، كەيىنگىسى - تاۋەلسىزدىك العان شاقپەن تۇيىندەلدى، سوڭعى ءۇردىس - 90-جىلداردان بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.
قىزىعى، گروسسمەيستەرلەر اراسىندا تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى بۋىننىڭ ۇلەسى باسىم. بۇعان مەملەكەتتىك ساياسات پەن سپورت ۇيىمدارىنىڭ شاحماتشىلاردى قارجىلاي قولداۋى اسەر ەتتى دەپ ايتۋعا نەگىز بار. سەبەبى، ۇكىمەت ءاربىر بۇقارالىق سپورتتى جەتىلدىرۋ باعدارلاماسى كەزىندە شاحماتتى قالىس قالدىرعان جوق. ءتىپتى 2023 -جىلى قازاقستاندا كلاسسيكالىق شاحماتتان الەم چەمپيونى اتاعىن الۋعا ارنالعان ماتچ ءوتىپ، پرەزيدەنت جاھاندىق دوداعا قاتىسقان دين ليجەن مەن يان نەپومنياشيدى اقوردادا قابىلداعانىن بىلەمىز.
ءدال وسى 2023 -جىلى قازاق شاحمات مەكتەبىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستاۋى بولدى. ولاي دەيتىنىمىز، كوپ وتپەي شاحماتتى دامىتۋدىڭ 2023-2027 -جىلدارعا ارنالعان كەشەندى جوسپارى بەكىتىلدى. كەيىنگى قولعا الىنعان جوبانىڭ باسىم دەنى وسى قۇجاتقا سۇيەنىپ جاسالعان- دى. قىسقاشا ايتساق، 5 جىلدا جەتى باعىتتا ناتيجە بايقالۋى ءتيىس:
• باستاۋىش سىنىپ بالالارىنىڭ ىن شاحمات وقىتۋمەن قامتۋ؛
• كوپپاتەرلى تۇرعىن ۇيلەردە كەمىندە 200 شاحمات كلۋبىن اشۋ؛
• شاحماتتان قازاقستان قۇراماسىن الەمنىڭ توپ-10 كومانداسى قاتارىنا قوسۋ؛
• 20 جاسقا دەيىنگى شاحماتشىلاردىڭ «حالىقارالىق گروسسمەيستەر» سپورتتىق اتاعىن الۋى؛
• الەم، ازيا چەمپيوناتتارى، شاحمات وليمپياداسى جانە FIDE ۇيىمىنىڭ رەسمي سايىستارىنداعى شاحماتشىلاردىڭ مەدال سانىن ۇلعايتۋ؛
• شاحمات بويىنشا كەمىندە 500 پەداگوگ دايارلاۋ؛
• كەمىندە 250 كادردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ مەجەلەنگەن.
8 مىڭنان استام شاحمات ۇيىرمەسى
ۇكىمەتتىڭ مالىمەتىنشە، ەلدە 200 مىڭنان استام ادام شاحماتپەن شۇعىلدانادى. الدا كورسەتكىشتى ەكى ەسە ۇلعايتۋ ماقساتى تۇر. ول ءۇشىن بالالارعا شاحمات ۇيرەتۋ ماقساتىنا باسىمدىق بەرىلمەك. جوعارىدا اتاپ وتكەن كەشەندى جوسپاردىڭ ءبىر تارماعى وسىعان باعىتتالعان.
قازىر باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا ارنالعان باعدارلاما قارقىندى: 2024 -جىلى - 5 پايىز - 350 مەكتەپ؛ 2025 -جىلى - 10 پايىز - 700 مەكتەپ؛ 2026 -جىلى - 15 پايىز - 1050 مەكتەپ؛ 2027 -جىلى - 20 پايىز - 1400 مەكتەپ قامتىلماق. جوباعا جاۋاپتى قازاقستان شاحمات فەدەراتسياسى (KazChess) 1-4 سىنىپ وقۋشىلارعا ارنالعان شاحمات ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىن ازىرلەپ، سول ارقىلى 550 مەكتەپتە بالا وقىتىپ وتىر. فەدەراتسيا دەرەگىنە سەنسەك، جوباعا 20 مىڭ وقۋشى قاتىسۋدا، 797 مۇعالىم ساباق بەرەدى.
جالپى مەكتەپ جانىنان ارنايى ۇيىرمە اشۋ - جاقسى ءۇردىس. وقۋشىعا عانا ەمەس، بالاباقشاداعى بۇلدىرشىنگە دە كومەگى كوپ. بۇگىندە حالىقارالىق جەتىستىككە جەتكەن شاحماتشىلاردىڭ باسىم دەنى - مەكتەپ جانىنداعى قوسىمشا ارقىلى داعدىسىن دامىتقاندار. مىسالى، جۋىردا شاحماتتان الەم چەمپيونى اتانعان 7 جاسار ابدۋل- مالىك قايرات جەڭىس جولىن مەكتەپ ۇيىرمەسىنەن باستاعان. 6 جاسقا دەيىنگى ۇلدار اراسىندا قازاقستان چەمپيونى,7 جاسقا دەيىنگى ۇلدار اراسىندا الەم چەمپيونى اتانىپ ۇلگەردى.
- 4 جاسىمدا اتىراۋ قالاسىنداعى مەكتەپ ۇيىرمەسىنە باردىم. باستاپقىدا شاحماتقا قوسىمشا ۇيىرمە رەتىندە قارادىم. العاشقىدا ۇيىرمەگە اپتاسىنا ەكى رەت بارىپ، ۇيدە دە اتا-اناممەن بىرگە دايىندالدىم. بىرنەشە ايدان كەيىن 4-رازرياد نورماتيۆىن ورىندادىم. استانا قالاسىنا كوشكەلى اپتاسىنا 5 رەت 2 ساعاتتان جاتتىعۋ ساباعىنا قاتىسامىن، كۇنىنە 1- 2 ساعاتتاي جەكە دايىندالامىن. ەسەپتەر شەشەمىن، ونلاين پارتيالار وينايمىن. دەمالىس كۇندەرى راپيد جانە بليتس تۋرنيرلەرگە قاتىسامىن. سۇيىكتى شاحماتشىلارىم - گارري كاسپاروۆ، ماگنۋس كارلسەن جانە دوممارادجۋ گۋكەش، - دەيدى جاس شاحماتشى.
بيىل ابدۋل- مالىك 1- سىنىپقا بارادى. قازىر «استانا» ورتالىق شاحمات كلۋبىندا دايىندالىپ ءجۇر. جاتتىقتىرۋشىسى ازامات اۋباكىروۆتىڭ ءتالىمىن الىپ، وقۋ مەن سپورتتى قاتار دامىتپاق. دەمەك، مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردى شاحماتقا باۋلۋ جۇيەلى ءجۇرىپ جاتىر دەگەن ءسوز. ەستە بولسا، بۇعان دەيىن تۋريزم جانە سپورت ءمينيسترى ەربول مىرزابوسىنوۆ ەلىمىزدە 8 مىڭنان استام شاحمات ۇيىرمەسى جۇمىس ىستەيتىنىن، 270 مىڭنان استام بالا شاحماتپەن اينالىساتىنىن ايتقان بولاتىن.
تۇسىنگەنىمىز، ەلدە بالالاردى شاحمات ۇيىرمەلەرىمەن قامتۋ بىرنەشە ساتىعا بولىنگەن. مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالارعا - ۆارياتيۆتى كومپونەنت ارقىلى ءبىلىم بەرۋ، 1-4 سىنىپتارعا - ەرىكتى ءپان رەتىندە ەنگىزۋ، قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا - مەملەكەتتىك تاپسىرىس ارقىلى ۇيىرمە اشۋ. سونداي- اق جاۋاپتى مينيسترلىك «شاحمات بويىنشا مۇعالىمدەردى دايارلاۋ» ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسىن ازىرلەپ وتىر. ونى ج و و ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ تىزىمىنە ەنگىزۋ جوسپارلانعان.
گرانت كولەمى 30 ميلليون تەڭگەگە دەيىن
حالىقارالىق تاجىريبەگە سۇيەنسەك، جاسوسپىرىمدەردىڭ الەم چەمپيوناتتارى ءۇش جاس ساناتى بويىنشا وتكىزىلەدى: 8، 10 جانە 12 جاسقا دەيىنگىلەر - كادەتتەر؛ 14، 16-18 جاسقا دەيىنگىلەر - بوزبالالار؛ 20 جاسقا دەيىنگى ويىنشىلار - جاستار دوداسى. اربىرىندە وتانداستارىمىزدىڭ جۇلدەسى مول. مىسالى، العاشقى ەكى ساناتتى الايىق، وتكەن جىلى برازيليا مەن يتالياداعى جارىستاردا 10 جاسار الاننا بەرىك قىزى جانە 12 جاسار مارك سميرنوۆ كوش باستادى. ال قازىبەك نوگەربەك 20 جاسقا دەيىنگىلەر اراسىنداعى الەم چەمپيوناتىندا جەڭىمپاز اتاندى.
KazChess اتقارۋشى ديرەكتورى گۇلميرا داۋلەتوۆانىڭ پىكىرىنشە، بالالار اراسىنداعى سپورتتىق جەتىستىكتىڭ كىلتى شاحماتشىلار مەن جاتتىقتىرۋشىلاردى قارجىلاي ىنتالاندىرۋدا جاتىر. بۇگىندە مەملەكەت پەن فەدەراتسيا تاراپىنان قولداۋ جەتەرلىك.
- قازىرگى تاڭدا بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر قۇراماسىنىڭ 45 مۇشەسىنە التىن، كۇمىس، قولا دەپ اتالاتىن ءۇش پاكەت بويىنشا تەگىن دەمەۋشىلىك قولداۋ كورسەتىلەدى. پاكەتتىڭ تۇرىنە قاراي جاس شاحماتشىلارعا اي سايىن اقشالاي تولەم جاسالىپ (100000 تەڭگە) ، قۋاتتى ويىن نوۋتبۋكتارى تابىس ەتىلەدى. سونداي-اق بۇعان ۆاۋچەرلىك جۇيە بويىنشا جاتتىقتىرۋشىلاردىڭ ساباقتارىنا (توپتىق جانە جەكە)، وقۋ- جاتتىعۋ جيىندارىنا، حالىقارالىق جانە رەسپۋبليكالىق تۋرنيرلەرگە قاتىسۋ، فيزيكالىق جانە پسيحولوگيالىق دايىندىق، شاحمات باعدارلامالارى مەن شاحمات ادەبيەتى، ياعني، جوعارى دەڭگەيدەگى اسا شەبەر شاحماتشىلاردى دايارلاۋعا قاجەتتىنىڭ ءبارى قامتىلعان.
جاس تالانتتاردى قولداۋ باعدارلاماسى شەڭبەرىندە دەمەۋشىلىك كومەك الاتىن بالالار ءار جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا انىقتالادى. ۇپاي سانى قازاقستان، الەم، ازيا جانە باتىس ازيا چەمپيوناتتارىندا ۋاقىت باقىلاۋدىڭ بارلىق نۇسقاسى - كلاسسيكا، راپيد جانە بليتس بويىنشا جارىسقا قاتىسقانى ءۇشىن، سونداي-اق بەلگىلى ءبىر رەيتينگكە قول جەتكىزگەنى ءۇشىن ەسەپتەلىپ بەرىلەدى، - دەيدى ول.
گۇلميرا داۋلەتوۆانىڭ ايتۋىنشا، KazChess بۇدان وزگە تانىمال شاحماتشىلارعا گرانت ءبولىپ كەلەدى. جىل سايىن ءار قۇراما مۇشەسىنە كاسىبي تۇرعىدا ءوسۋى ءۇشىن 5-30 ميلليون تەڭگە كولەمىندە گرانت بەرىلەدى. شاحماتشىلار بۇل قاراجاتتى حالىقارالىق جيىندارعا بارۋعا، كاسىپقوي جاتتىقتىرۋشىلاردان ساباق الۋعا، بەدەلدى تۋرنيرلەرگە قاتىسۋعا پايدالانۋىنا بولادى.
گروسسمەيستەر سانى قانشا؟
مەملەكەتتىڭ شاحماتتاعى الەۋەتى گروسسمەيستەر سانىمەن ولشەنەدى، ياعني قاي ەلدە حالىقارالىق اتاق العان سپورتشى كوپ بولسا، سول جۇرت ۇستەم. بۇل ورايدا قازاقستاننىڭ كورسەتكىشى جامان ەمەس. بىزدە حالىقارالىق دارەجەدەگى 20 گروسسمەيستەر بار، 15 ەر (GM)، 5 ايەلدەر گروسسمەيستەرى (WGM) شىققان. بۇل جوعارى اتاقتى حالىقارالىق شاحمات فەدەراتسياسى (FIDE) ۇمىتكەرلەردىڭ تۋرنيرلەردەگى ناتيجەسىنە قاراي بەرەدى. تالابى دا قاتاڭ. الدىمەن ءۇش تۋرنيردە ءتيىستى نورمانى ورىنداۋ قاجەت، كەيىن 2500 (GM) نەمەسە 2300 (WGM) رەيتينگىنە جەتۋ كەرەك. تالاپقا تۋرا كەلسە، ۇمىتكەر گروسسمەيستەر اتاعىن ءومىر بويىنا ەنشىلەيدى.
سوندىقتان قازاقستان حالىقارالىق شاحمات فەدەراتسياسى ۇيىمداستىراتىن دودادان قالىس قالماۋعا مۇددەلى. ءار جارىستان جۇلدەلى ورالۋ شاحماتشىلار ءۇشىن اتاق الۋعا دەگەن قادام سانالادى. مىسالى، 2024 -جىلى شاحماتشىلارىمىز FIDE اياسىنداعى رەسمي جارىستاردا 160 مەدال جەڭىپ الدى. بۇل ەلىمىزدىڭ سالاداعى كوشباسشىلىققا ۇمتىلىسىن بىلدىرسە كەرەك.
وتكەن جىلى قازاقستانعا ارنايى ساپارمەن كەلگەن حالىقارالىق شاحمات فەدەراتسياسىنىڭ (FIDE) پرەزيدەنتى اركادي دۆوركوۆيچ تە بۇل ىنتانى جوعارى باعالاعانىن بايقادىق.
- قازاقستان شاحمات دەرجاۆالارىنىڭ ىزىمەن كەلەدى، جۇيەلى دامۋ جوق ەمەس. باستىسى، مەكتەپتەگى شاحمات ۇيىرمەسىن دامىتۋ، بالالاردىڭ العاشقى قادامىن قولداۋ، كلۋبتار مەن اكادەميالاردى جەتىلدىرۋ، جاڭا ەسىمدەردى تانىتۋ، ۇلتتىق چەمپيوناتتاردى كوبەيتۋ قالىس قالماۋى شارت. مۇنىڭ بارلىعى ورىندالسا، حالىقارالىق دەڭگەيگە شىعۋ جەڭىل.
ارينە، بىلىكتى باپكەرلەر مەن قارجىلاي قولداۋسىز ناتيجە كۇتۋ قيسىنسىز بولار. بۇل رەتتە قازاقستان دۇرىس تاڭداۋ جاسادى. ۇزدىك تالىمگەرلەردى ەلگە شاقىرىپ، تالانتتى جاستاردىڭ ايگىلى تۋرنيرلەرگە قاتىسۋىنا جاعداي جاساپ كەلەدى. باپكەرلەر جالاقىسى، شاكىرتاقى مەن جۇلدەلەر سانىن ارتتىرۋ - العا باستايتىن قادام، - دەيدى حالىقارالىق فەدەراتسيا پرەزيدەنتى.
قازىر ۇلتتىق قۇرامادا ەل نامىسىن 12 ەر، 12 ايەل شاحماتشى قورعاپ ءجۇر. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالىپ، مىقتى قارسىلاسقا اينالا ءبىلدى. 2023 -جىلى FIDE مەن ACF وتكىزگەن رەسمي جارىستاردا شاحماتشىلار 116 مەدال جەڭىپ العان ەدى. وتكەن جىلى ولجالاعان 160 مەدالدىڭ 55 ءى - «التىن» ، 54 ءى - «كۇمىس»، 51 ءى - «قولا».
كەيىنگى جىلدارى قازاق شاحمات مەكتەبىندە قىزىق ءۇردىس بايقالادى. ول - ايەلدەر قۇراماسىنىڭ ەرەكشە جەتىستىگى. بايقاساق، 4-5 جىل توڭىرەگىندە حالىقارالىق جارىستا توپ جارىپ، گروسسمەيستەر اتاعىن العانداردىڭ كوپشىلىگى نازىك جاندىلار. بۇگىندە ءبيبىسارا اساۋبايەۆا، جانسايا ابدىمالىك، دينارا ءسادۋاقاسوۆا، مەرۋەرت كاماليدەنوۆا، ليا قۇرمانعاليەۆا، كسەنيا بالابايەۆا، الۋا نۇرمانوۆا، امينا قايىربەكوۆا، اسەل سەرىكباي سىندى قىزدارىمىز الەمدى مويىنداتىپ ۇلگەرگەن. حالىقارالىق تۋرنيردەن جۇلدەسىز قايتقانى جوق. ءتىپتى، 2024 -جىلعى دۇنيەجۇزىلىك شاحمات وليمپياداسىندا قازاقستاننىڭ ايەلدەر قۇراماسى Ⅱ ورىننان كورىندى. جارىستا ءبىزدىڭ قىزدار 8 جەڭىسكە قول جەتكىزىپ، ەكى ويىندى تەڭ اياقتادى، تەك ءبىر ويىندا عانا جەڭىلىس تاپتى. وسىلايشا تاريحي كۇمىس جۇلدە قىزداردىڭ كاسىبي دەڭگەيىن تاعى ءبىر پاش ەتتى.
جاسوسپىرىمدەر اراسىندا شاحماتتان الەم چەمپيونى اسەل سەرىكبايدىڭ سوزىنشە، ايەلدەر قۇراماسىنىڭ الەۋەتى بۇرىننان جوعارى، الايدا جاڭا عاسىردا تىڭ تىنىس اشىلا باستاعان.
قازاقستان شاحمات دەرجاۆاسىنا اينالۋدىڭ الدىندا تۇر. 2027 -جىلعا باعىت العان شارشى تاقتا جوسپارى جار جولدا بىتپەسە، حالىقارالىق دودالارداعى جۇلدەنىڭ جەمىسىن كورەتىن كۇن جاقىن. وعان الەۋەت تە، ءال دە جەتەدى. ماڭىزدىسى، ءبىلىم جۇيەسى، شاحماتشىلار ىنتاسى، مەملەكەتتىك قولداۋ.. .
ەرسىن شامشادين