شاكەرىم ءوز فوتوسىن سىيلاعان ابۋساعيت كىم؟

استانا. قازاقپارات - 2023 -جىلعى 11-شىلدەدە قازاقتىڭ دارىندى اقىنى، جازۋشىسى، كومپوزيتورى، فيلوسوف-ويشىلى، عالىم-تاريحشى شاكەرىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ تۋعانىنا 165 جىل تولدى. شاكەرىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ اقتالعان ساتىنەن باستاپ ونىڭ شىعارماشىلىعى مەن قىزمەتىن زەرتتەۋ ماقساتىندا ايتارلىقتاي جۇمىستار جۇرگىزىلگەنىن اتاپ وتكەن ءجون.

عالىمدار وراسان زور ماتىندىك جۇمىس جاساعانىنا قاراماستان، ەرەكشە نازار اۋداراتىن، توقتالاتىن ساتتەر ءالى دە بار.

بۇل ماقالانى جازۋعا قازاق اقىنى شاكەرىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ ابۋساعيت ماحمۇدوۆقا تارتۋ ەتىلگەن تانىمال فوتوسۋرەتى سەبەپ بولدى.

شاكەرىم قۇدايبەردى ۇلى 1912 -جىلى سەمەي قالاسىندا بولعان كەزىندە ءوزىنىڭ سۋرەتىن بۇعان دەيىن بىزگە بەيمالىم بولعان ابۋ سايد حاليل وعلى ماحمۇدوۆ مىرزاعا سىيعا تارتادى. ابۋساعيت ماحمۇدوۆ قۇنانباي اۋلەتىنىڭ اينالاسىنداعىلارعا ابىرويلى دا بەدەلدى تۇلعا بولدى، بۇعان شاكەرىم قاجىنىڭ بولاشاق نەمەرە كۇيەۋبالاسىنا ەستەلىككە سىيعا تارتقان فوتوسۋرەتى دالەل. قۇنانباي اۋلەتىنىڭ اسكەردەن قاشىپ، قازان قالاسىنان قۇنانباي اۋىلىنا كەلگەن نوعاي (قازاقتار تاتارلاردى وسىلاي اتاعان) كوپەستەرى ىسقاق جانە ماحمۇتپەن تۋىستىق قارىم-قاتىناستا بولعانى بەلگىلى. قۇنانباي ولارعا شىڭعىستاۋ بوكتەرىندەگى ارقالىق ەلدى مەكەنىنەن جەر تەلىمىن ءبولىپ بەردى، كەيىن بۇل اۋىل «باكەڭ» جانە «باي» اۋىلى دەپ اتالىپ كەتتى.

ىسقاق ءوزىنىڭ ءىنىسى ماحمۇتتى قازاننان كوشىرىپ اكەلدى. بىرتە-بىرتە قۇنانباي اۋىلى مەن باي اۋىلى جاقىنداسىپ، قازاقتىڭ داستۇرىنە ساي مىڭ جىلدىق قۇدا بولدى.

سۋرەتتە - ەڭسەلى شاكەرىم قاجى قارا ءتۇستى تاقيا كيىپ تۇر. سول جاق جيەگىنەن قوس تۇيمەمەن قاپسىرىلعان شاپان اقىن وبرازىنىڭ اجىراماس بولىگى ىسپەتتەس. اقىننىڭ جانارىنان ونەگەلى ءومىرىنىڭ ايناسىنداي بولعان تۇڭعيىق كوزقاراسىن كورۋگە بولادى. بۇل اقىننىڭ قاسيەتتى مەكەنگە قاجىلىق ساپاردان ورالعان، ەكى ريەۆوليۋتسيانى باستان وتكەرگەن كەزى، قاجىنىڭ قالىڭ ساقالىنا اق تۇسكەن.

اقىن ءوز شىعارمالارىن ءتۇرلى ادەبي پسيەۆدونيمدەرمەن جاريالاعان، ماسەلەن، «ش. ح»، «شاكەرىم»، شاكەرىم قۇدايبەردى، قۇدايبەردى ۇلى، شاكەرىم قۇدايبەردين، شاكەرىم قۇدايبەردى وعلى، قۇدايبەرديەۆ ش. شەجىرە شاكەرىم، شەجىرە شاكەرىم حۇدايبەردين، شەجىرە شاكەرىم قۇدايبەردين، «مۇتىلعان». بارلىعى 11 اتاۋدى پايدالانعان. 1988 -جىلى شاكەرىم اقتالعان كەزەڭنەن باستاپ عىلىمدا ورىس تىلىندەگى «شاكارىم» دەپ ايتىلىپ ءجۇر. الايدا ول حالىق اراسىندا «شاكەرىم» دەگەن اتپەن تانىمال. ءوز زەرتتەۋىمىزدە ءبىز اقىننىڭ ءوزى قولدانعان «شاكەرىم» اتاۋىن قولدانعاندى ءجون كوردىك.

بۇگىنگە دەيىن شاكەرىمنىڭ كوپشىلىككە تانىمال ءۇش فوتوسۋرەتى بەلگىلى، ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشە تاريحى بار. زەرتتەۋ بارىسىندا ءبىز بۇل فوتوسۋرەت قاي جىلى ءتۇسىرىلدى جانە ول كىمگە تارتۋ ەتىلدى دەگەن ەكى نەگىزگى سۇراققا جاۋاپ ىزدەدىك.

وسى فوتوسۋرەتتىڭ بۇگىنگە قالاي جەتكەنى تۋرالى اڭگىمەدەن باستايىق. ەرلان سىدىقوۆتىڭ 2012 -جىلى «جيزن زامەچاتەلنىح ليۋدەي» سەرياسىندا شىققان «شاكارىم» اتتى كىتابىندا كەلەسى مالىمەتتەر كەلتىرىلگەن: «وگپۋ اۋداندىق بولىمىنە شاكارىمنىڭ سايات قوراداعى زاتتارى اكەلىندى. ءتارتىپ ساقشىلارى ونىڭ اۋىلىن، تۋىستارىنىڭ كيىز ءۇيىن ءتىنتىپ، اقىننىڭ قولجازبالارىن، كىتاپتارىن تارتىپ الادى. تاركىلەنگەن قاعازداردىڭ كەيبىرەۋىن ىرىكتەپ الىپ، قاراسارتوۆ قالعاندارىن ورتەپ جىبەرۋگە بۇيرىق بەرەدى. بۇل بۇيرىقتى قاراۋىلداعى وگپۋ كەڭسەسىنىڭ پەشىن جاعاتىن شاۋكەن ورىندايدى. ونىڭ شىن اتى - ورازعالي باقاشوۆ (1904-1977).

شاۋكەن تۋعانىنان ساقاۋ ەدى. بولعان جايتتاردى ەشكىمگە ايتا المايدى دەگەن ەسەپپەن، ونى كەڭسەگە جۇمىسقا الادى. ول قاعازداردىڭ اراسىنان شاكارىمنىڭ سۋرەتىن كورىپ قالادى دا، ونى قوينىنا تىعىپ، قالعانىن ورتەپ جىبەرۋگە ءماجبۇر بولادى. شاكارىمنىڭ سۋرەتىن ۇيىندەگى شەشەسىنە بەرەدى. ال ول ونى كيىمدەرىنىڭ اراسىنا تىعىپ قويادى. بۇل سۋرەت كوپ جىل بويى اقىننىڭ جالعىز بەينەسى رەتىندە تانىلىپ، 50-جىلدارى احاتتىڭ قولىنا تاپسىرىلادى».

فوتوسۋرەت قاي جىلى ءتۇسىرىلدى؟

احات شاكەرىم ۇلىنىڭ ەستەلىكتەرىندە ونىڭ اكەسى بۇل سۋرەتكە قاجىلىققا كەتپەس بۇرىن قۇجاتقا كەرەك بولعاندا تۇسكەن دەپ ايتىلعان. زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى اقىننىڭ ۇلى احاتتىڭ پىكىرىنە سۇيەنە وتىرىپ، سۋرەتتىڭ 1905 -جىلى تۇسىرىلگەنىن راستايدى. اسان وماروۆ، ءادىلعازى قايىربەكوۆ جانە باسقا دا زەرتتەۋشىلەر شاكەرىم بۇل سۋرەتكە 54 جاسىندا تۇسكەن دەپ مالىمدەيدى. دالەل رەتىندە ولار «1912 -جىل» دەگەن جازۋدى العا تارتادى.

بۇل فوتوسۋرەت 1912 -جىلى تۇسىرىلگەن دەگەن سەنىمدى تۇجىرىم قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ زەرتتەۋىنە نەگىزدەلگەن. عالىم ءوز ەڭبەكتەرىندە اكەسىنىڭ ەستەلىكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، اقىن باسىنان وتكەرگەن قىزىقتى ءساتتىڭ ءبىرىن سيپاتتايدى:  1912 -جىلى شاكارىم سەمەيدە سەيىتقۇلوۆتىڭ ۇيىندە بولدى. ەرەكشە اقىن، زيالى، بارلىق كاسىپتىڭ دومكراتى بولعان، وزىنە بىلعارى اياق كيىم تىگىپ قانا قويماي، قازاقتىڭ ءداستۇرلى دومبىراسىنان باستاپ، دالادا سيرەك كەزدەسەتىن سكريپكاعا دەيىنگى مۋزىكالىق اسپاپتاردى دا جاساعان. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ءشاي ءىشىپ بولعان سوڭ شاكارىم مۇحامەدحانعا تۇسكى اسقا دەيىن كەلەتىنىن ايتىپ، قالانى ارالاپ شىعۋدى ۇيعاردى. ۋاقىت ءوتتى، ءبىراق ول ءالى بولمادى. ۇيگە پوليتسيا قىزمەتكەرى كىرىپ، ءۇي يەسىن ۆوكزالعا شاقىرىپ جاتقانىن ايتقان كەزدە سەيىتقۇلوۆ قاتتى الاڭداي باستاعان. بەلگىلى بولعانداي، شاكارىمدى قازاققا ۇقسامايتىن ۇزىن بويلى، سىمباتتى جىگىتتى، سونداي-اق ادەتتەن تىس (ءوزى تىككەن) كيىنگەن ادامدى شپيون دەپ ساناعان ءتارتىپ ساقشىلارى ۇستاعان... ايتپاقشى، بۇل سەيىتقۇلوۆتىڭ ۇيىنە بارعان كەزدە شاكارىمنىڭ سۋرەتى تۇسىرىلگەن... 

فوتوسۋرەت ناقتى كىمگە ارنالعان؟

ەندى سۋرەتتىڭ ارتقى جاعىندا جازىلعان ءماتىندى قاراپ، وسى فوتوسۋرەتتىڭ كىمگە ارنالعانىنا نازار اۋدارايىق. عالىم ەرلان سىدىقوۆ بىلاي دەيدى:

«...شاكارىم 1905 -جىلدىڭ كۇزىندە مەككەگە بارار الدىندا سۋرەتكە تۇسكەن ەدى. اقىن وسىنداي بىرنەشە فوتوسۋرەتىن تۋىستارى مەن دوستارىنا سىيعا تارتتى. شاۋكەن امان الىپ قالعان فوتودا ارابشا جازۋ بار: «ابۋساعيت حالەل وعلى ماحمۇدوۆقا ەستەلىك. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، 11-قانتار 1912 ج.»، - دەگەن ءسوز ارنايدى. زەرتتەۋشى بۇل جىل فوتوسۋرەتتىڭ سىيعا تارتىلعان ۋاقىتىن كورسەتۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى.

2017 -جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە شاكەرىم فوتوسۋرەتتەرىنىڭ تاريحىنا ارنالعان «شاكارىم قاجى سۋرەتتەرىنىڭ تاريحى» دەگەن ماقالا جاريالاندى. ماقالانىڭ اۆتورى بەكەن قايرات ۇلى فوتوسۋرەتتىڭ ءتۇپنۇسقاسىن كەلتىرىپ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى يمانعازى نۇراحمەت ۇلىنىڭ تۇسىندىرمەسىنە سىلتەمە جاسايدى.

ءبىرىنشى جازبا ەسكى ۇلگىدە جازىلعان: «...حالەل ۇلى مۇحامەدين مىرزاعا، جاس بىلگىشتەن ءارقاشان ۇمىتىلماسقا شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنان. 1912 -جىلى 11 عيانۋار». ال «1858 -جىلى يۋلدە تۋىپ، 1931 -جىلى وكتيابر ايىندا قازا بولدى» دەگەن ەكىنشى بولىگى توتە جازۋمەن، ياعني جاڭاشا جازىلعان. وكىنىشكە قاراي، اۆتور ءماتىننىڭ كۇردەلىلىگىنە بايلانىستى بارلىق اقپاراتتى جەتكىزە الماعان بولۋى كەرەك، ناتيجەسىندە جازبا قاتە وقىلعان.

2023 -جىلى تۇركيانىڭ يزمير قالاسىنداعى ەگەي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇركى الەمىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا عىلىمي تاعىلىمدامادان ءوتىر جۇرگەندە پروفەسسور يبراحيم ءشاحيننىڭ كومەگىمەن ءبىز بۇل ءماتىندى تولىق وقي الدىق. فوتوسۋرەتتە ەكى جازبا بار. ءبىرىنشى جازۋ قادىمشا، ياعني ەسكى تاسىلمەن، ال ەكىنشىسى توتە جازۋمەن، ياعني جاڭا تاسىلمەن جازىلعان. ءبىرىنشى جازۋدى اقىننىڭ ءوزى جازعان جانە مازمۇنى كەلەسىدەي: «سۇيۇكلۇ ابۋ سايد حاليل وعلى ماحمۇدوف مىرزاعا ياحشى بەلگى ءيچۇن ھەر قاچان ۇنۇتماسقا شاكەرىم قۇدايبەردى وعلىندان 1912 نچي يىلى 11 ينچي جانۆاردا». ونىڭ استىنداعى كەيىنىرەكتە جازىلعان ءماتىن كەلەسىدەي: «54 جاسىندا تۇسكەن. 1858 -جىلى 11- يۋلدە تۋىب 1931-جىلى وكتابر ايىندا قازا بولدى». زەرتتەۋشى اسان وماروۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل قوسىمشا جازبانى اقىننىڭ ۇلى احات شاكەرىم ۇلى تۇسىرگەن. بۇل قوسىمشا جازبانىڭ اۆتورى اقىننىڭ ۇلى دەۋگە كەلمەيدى، ويتكەنى فوتوسۋرەتتە «54 جاسىندا تۇسكەن» دەگەن جازۋ بار، ال احات بۇل سۋرەتتى 1905 -جىلى تۇسىرىلگەن دەگەن نۇسقانى العا تارتىپ وتىر.

وسى فوتوسۋرەتتىڭ بۇگىندە ەكى داناسى ساقتالعان. ءدال وسىنداي فوتوسۋرەت الماتى قالاسىنداعى ءسابيت مۇقانوۆتىڭ مۋزەي-ۇيىندە تۇر. العاشقى جازبا كيريلل اليپبيىمەن جازىلعان: «ليۋبەزنومۋ براتۋ تۋگرۋلۋ يبراگيموۆيچۋ نا دوبرۋيۋ پاميات وت شاح- كاريما حۋدايبەردينا. 15 فەۆراليا 1912 گ. «، ال ەكىنشىسى ارابتىڭ ورمە جازۋىمەن جازىلعان، ماعىناسى: «سۇيۇكلى باۋرىم تۇعرۇل يبراھيم مارقۇم ۇعلىنا ۇمىتپاس بەلگى ءۇشىن. شاح-كاريم حۇدايبەردى ۇعلىنان. 15-فەۆرالدە 1912 -جىلى». بۇل فوتوسۋرەتتى ءوزىنىڭ سۇيىكتى باۋىرى تۇراعۇلعا تارتۋ ەتكەن. الدىڭعى فوتوسۋرەتتەن ەرەكشەلەنەتىن ءبىرىنشى نارسە - بۇل ءىلتيپات فورماسى. شاكەرىم تۇراعۇلعا «باۋىرىم» دەسە، ابۋساعيتكە «مىرزا» دەپ جۇگىنەدى. قازاق تىلىندە «مىرزا» ءسوزىنىڭ بىرنەشە ماعىناسى بار. العاشقىسى سىپايى قارىم-قاتىناس تۇرىندەگى مىرزا دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشىسى كونەرگەن ءسوز، وزىنە تاۋەلدى ادامدارعا بيلىك جۇرگىزەتىن ادام، بيلەۋشى ماعىناسىندا قولدانىلعان.

سۇيۇكلۇ ابۋ سايد حاليل وعلى ماحمۇدوف مىرزا، ءسىز كىمسىز؟

بۇل فوتوسۋرەتتى شاكەرىم كىمگە ارنادى؟ 1994 -جىلى «اباي» جۋرنالىنىڭ 9-سانىندا قۇنانباي مەن نوعاي اۋىلدارى اراسىنداعى تۋىستىق قاتىناس تۋرالى تاۋفيك دوسايەۆتىڭ ماقالاسى جارىق كوردى. سۇراقتىڭ ءمانىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءبىز تاقىرىپقا قاتىستى كەيبىر مالىمەتتەرگە توقتالساق.

عالىم تاۋفيك دوسايەۆ ءوز زەرتتەۋلەرىندە مىنانى اتاپ وتەدى: «مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىندا اسكەردەن قاشىپ، قازان قالاسىنان قۇنانباي اۋىلىنا كەلگەن نوعاي ىسقاقتىڭ وقيعاسى سيپاتتالعان. قۇنانباي وعان شىڭعىستاۋ بوكتەرىندەگى ارقالىق دەگەن ەلدى مەكەننەن جەر بەردى، كەيىن بۇل اۋىل «باكەڭ» جانە «باي» اۋىل دەپ اتالا باستالدى.

ىسقاق ءوزىنىڭ ءىنىسى ماحمۇتتى قازاننان كوشىرىپ الدى. بىرتە-بىرتە قۇنانباي اۋىلى مەن باي اۋىلى، اقىرى تۋىسىپ، قازاقتار ايتپاقشى، مىڭ جىلدىق قۇداعا اينالادى. قازاننان كەلگەن ىسقاقتىڭ جاقىپ، سۇلەيمەن، مۇسا، مۇساباي اتتى ءتورت ۇلى جانە ساقىپجامال (شاكەرىمنىڭ ۇلكەن اعاسى شاكەنىڭ (شاھمارداننىڭ) ايەلى. ەسكەرت. ب. و. ) دەگەن قىزى بولدى. ال كىشى ءىنىسى ماحمۇتتىڭ اباي (يبراھيم)، ايعانشا جانە قوجاش دەگەن ەكى ۇلى مەن ءبىر قىزى بولدى. قۇنانباي مەن باي اۋىلدارىنىڭ تۋىستىق بايلانىسى تۋرالى كوپتەگەن تاريحي فاكت كەلتىرۋگە بولادى.

وسى ورايدا ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇل اكەسى جايلى ەستەلىكتەرىن بولىسەدى: «ەرتەرەكتە ءبىزدىڭ ولكەگە ىسقاق ماحمۇدوۆ ەسىمدى نوعاي ساۋدا جاساۋ ءۇشىن كەلگەن ەدى. ول قازاق قىزىنا ۇيلەنىپ، قازاقتىڭ ادەت-عۇرپىن قابىلدادى، قازاقىلانىپ كەتتى، جەرگىلىكتى تۇرعىندار اراسىندا اۋقاتتى ادامعا اينالدى. وسىلايشا، ول اقىرى قۇنانباي اۋلەتىمەن تۋىستاس بولدى. ىسقاقتىڭ كىشكەنتاي نەمەرەلەرى سىدىق پەن قاجىبوللا اكەمنىڭ ۇيىنە كەلگەندە، اكەم ولارعا «قۋانباڭدار جاستىققا» دەگەن ولەڭىن ارناپ ەدى.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تۇراعۇلدىڭ ىسقاقتىڭ تەگىن ماحمۇدوۆ دەۋىنىڭ سەبەبى شاكەرىم وتباسىمەن ت ۋىستىق قاتىناستا بولعان ماحمۇدوۆ وتباسىندا جاتىر. ماقالادا شاكەرىمنىڭ ايعانشاعا قۇدا ءتۇسۋى جانە ۇيلەنۋى باياندالعان. بۇدان ءارى قاپىردىڭ (عافۋردىڭ) ۇلكەن ۇلىنىڭ قىزى، ياعني شاكەرىم مەن ايعانشانىڭ نەمەرەسى ءلابيباعا ۇيلەنگەن ابۋساعيت ەسىمدى ايعانشانىڭ جيەنىنىڭ اتى اتالادى. وسى جايتتاردى ەسكەرە وتىرىپ، فوتوسۋرەتتى شاكەرىم ءوزىنىڭ بولاشاق كۇيەۋ بالاسىنا سىيلاعان دەپ سەنىمدى تۇردە ايتا الامىز.

قوسىمشا دالەل رەتىندە تاعى ءبىر ارگۋمەنت كەلتىرۋگە بولادى. عافۋردىڭ قىزى كاميلا قاپىر قىزى شاكەرىم تۋىستارىنىڭ وسىنداي الاساپىران زاماندا قانداي بەينەت كورگەنىن بىلايشا ايتادى: «شاكارىم تۇقىمدارى قاراۋىلعا تەز جەتكىزىلسىن» دەگەن گ پ ۋ-دىڭ سۋىق حابارى بىزگە جەتتى. مەن سول ۋاقىتتا ارقالىقتاعى قوجاشتىڭ كەلىنى ءلابيبا تاتەمنىڭ قولىندا تۇرىپ ەكىنشى كلاستى ءتامامداعانمىن». شاماسى، قوجاش دەگەن تاتار ەسىمى قازاق ورتاسىندا حاليل ەسىمىمەن ءبىر ماعىنادا بولسا كەرەك، اراب تىلىنەن اۋدارعاندا «جاقىن دوس» نەمەسە «سۇيىكتى» دەگەندى بىلدىرەدى.

ابۋ سايد حاليل وعلى ماحمۇدوۆتىڭ تاعدىرى تۋرالى «شاكارىم» ەنسيكلوپەدياسىندا كەلەسى اقپارات بار: «ءلابيبا بوي جەتكەن كەزدە ايعانشانىڭ باۋىرى قوجاشتىڭ ۇلى اۋكەشكە تۇرمىسقا شىعادى. شاكارىم ۇرپاقتارىنىڭ باسىنا تۇسكەن جىلدارى جانۇياسىمەن قىرعىز جەرىنە اۋا قاشادى. ءبىراق سول جاقتا كۇيەۋى دە، اتاسى دا قايتىس بولىپ، كىشكەنە قىزىن ءبىر قىرعىز ايەلىنە بەرىپ ەلىنە قايتىپ كەلەدى. ارقالىق دەگەن ەلدى- مەكەندە تۇرعان ل. اشارشىلىق جىلدارى سەمەي قالاسىنا كەلەدى. 1933 -جىلدارى ءدۇزجاسار جاقىت ۇلىمەن (نەگىزگى اتى جاقىپ ەكەنى) سەمەي قالاسىندا جولىعىپ وتباسىن قۇرادى...».

شاكەرىم مەن ءابۋساعيتتىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس قانداي بولدى؟

تايعا تاڭبا باسقانداي! ايعانشىنىڭ تۋعان اعاسى ءابۋساعيتتى شاكەرىم قۇرمەتتەگەن. شاكەرىم مەن ايعانشانىڭ تۋعان نەمەرەسى، ۇلكەن ۇلى عافۋردىڭ قىزى ءلابيبا قازاق دالاسىنداعى بەدەلدى مىرزا ابۋساعيت حاليل وعلى ماحمۇدوۆقا تۇرمىسقا شىعادى. ابۋساعيت ماحمۋدوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى تۋرالى مالىمەتتەر بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتالماعاندىقتان، ونى ءبىز جاس بولسا دا، باس بولا بىلگەن، قۇنانباي اۋلەتىندە بەدەلگە يە بولعان ادام دەپ سانايمىز. ءبىزدىڭ شامالاۋىمىزشا شاكەرىم 1912 -جىلى كەمىندە ءبىر اي، ءتىپتى ودان دا كوپ ۋاقىت سەمەي قالاسىندا رۋحاني دوس جانە جانىنا ەڭ جاقىن ادامداردىڭ ورتاسىندا بولعان. بالكىم، سول كەزدە وزىق ويلى راحماتۋللا ەلكىبايەۆ باسقارعان كىتاپحاناعا دا ءجيى بارعان بولۋى كەرەك.

قازاق زيالىلارى ابۋساعيت ەسىمىن كىمنىڭ قۇرمەتىنە قويعان؟

قازاق مادەنيەتىندە كورنەكتى تۇلعالاردىڭ قۇرمەتىنە بالالارىن اتاۋ ءداستۇرى كەڭ تارالعان. ءبىز ابۋساعيت ماحمۇدوۆتىڭ قۇرمەتىنە ادەبيەتتانۋ جانە كىتاپتانۋ سالاسىنداعى بەلگىلى قازاقستاندىق عالىم ابۋساعيت (ءابىش) جيرەنشيندى اتادى دەپ بولجاپ وتىرمىز. مۇنداي مارتەبە جيرەنشيندەر اۋلەتى ءۇشىن بەدەلدى تۇلعا شاكەرىمگە بەرىلگەن.

جاقىن تۋىسى رەتىندە ابۋساعيت جيرەنشين اقىن-فيلوسوف شاكەرىمنىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋمەن كوپ اينالىستى. ونىڭ جەكە مۇراعاتىندا اقىننىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى تۋرالى ەستەلىك جازبالار ساقتالعان. 2023 -جىلى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا شاكەرىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ تۋعانىنا 165 -جىل تولۋىنا ارنالعان كىتاپتار كورمەسى ۇيىمداستىرىلدى، وندا باسقا كىتاپتارمەن قاتار 1912 -جىلى سەمەي قالاسىندا جارىق كورگەن اراب ورمە جازۋىمەن باسىلعان كىتاپ ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋداردى. كىتاپحانانىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى شىڭعىس بەگىمتايدىڭ ايتۋىنشا، بۇل باسىلىم ابۋساعيت جيرەنشين قورىن تۇگەندەۋ ناتيجەسىندە تابىلعان. كىتاپتا قازاقستان كىتاپ مۋزەيىنىڭ ءمورى بار، وندا مىنالار جازىلعان: «پوستۋپيل يز ل. ب- كي ا. جيرەنچينا. اكت №1 وت 11.5.78. سەنا 10 ر. فوند رك. ينۆ №».

2016 -جىلى الماتى قالاسىندا ورنالاسقان رەسپۋبليكالىق كىتاپ مۋزەيىنىڭ عيماراتىن قايتا قۇرۋ كەزىندە ەكسپوزيتسيانىڭ ءبىر بولىگى استانا قالاسىنىڭ ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىنىڭ ساقتاۋ قورىنا ءوتتى. ابۋساعيت جيرەنشيننىڭ كىتاپتار جيناعى ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى جانە بولاشاقتا ءوز زەرتتەۋشىسىن تاباتىنىنا سەنىمدىمىز.

فوتوسۋرەت قايدا تۇسىرىلگەن؟

ەگەر فوتوسۋرەت تۇسىرىلگەن جەر تۋرالى ايتاتىن بولساق، وندا سۋرەتتىڭ ارتقى بەتىنىڭ تومەنگى جاعىندا «فوتوگرافىيا ك. ن. «موگيليەۆتسيەۆا» دەگەن سيمۆول-ەمبلەما بەينەلەنگەن. ءىرى ارىپتەرمەن «سەميپالاتينسك» دەگەن ءسوز، ال ونىڭ استىندا كىشى ارىپتەرمەن «ۋگول وبلاستنوي ي كازناچەيسكوي ۋليتس پروتيۆ ۆولجسكو- كامسكاگو بانكا» دەپ كورسەتىلگەن. بۇل فوتوسۋرەتتىڭ سەمەي قالاسىندا ك. ن. موگيليەۆتسەۆتىڭ شەبەرحاناسىندا تۇسىرىلگەنىن راستايدى. قازىر بىزدە بۇل ادام تۋرالى اقپارات جوق. ءبىراق، بولاشاقتا فوتواتەلە يەسىن كوپشىلىككە تانىستىرا الامىز دەپ ۇمىتتەنەمىز.

وسىلايشا، وسى زەرتتەۋدە ءبىز بۇرىن عالىمدار اراسىندا پىكىرتالاس تۋدىرعان ەكى نەگىزگى سۇراققا جاۋاپ بەردىك. ءبىرىنشى سۇراق سۋرەت تۇسىرىلگەن جىلعا قاتىستى - 1912 -جىل. ەكىنشى سۇراق - فوتوسۋرەتتىڭ ادرەساتى. ول ابۋ سايد حاليل وعلى ماحمۇدوۆ مىرزا بولىپ شىقتى. تاتار ساۋداگەرلەرىنىڭ ۇرپاعى، قازاق اقىنى شاكەرىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ نەمەرە كۇيەۋ بالاسى.

باقتيار ورازعالي ۇلى، PhD دوكتور، تۇركىتانۋشى، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق

پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى

 

turkystan.kz