شاعاتاي شىعىس تۇركىلەرىنىڭ ءتىلى بولعان

استانا. قازاقپارات- ءبىزدىڭ تاريح شاعاتاي تىلىندە جازىلعان. ون عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بويى قازاق حالقى اراب-پارسى گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ءالىپبي جۇيەسىن پايدالاندى. ول گرافيكا «شاعاتاي جازۋى»، «شاعاتاي ءتىلى» دەپ اتالىپ كەلگەن.

شاعاتاي ءتىلىن شىڭعىس حاننىڭ ۇلى شاعاتايمەن بايلانىستىرادى. زامانىندا شىعىس تۇركىلەرىنىڭ ورتاق ءتىلى بولعان. عالىمدار قازىر شاعاتاي تىلىندە جازىلعان دۇنيەلەردى زەرتتەپ، اۋدارىپ جاتىر. «دين بيراۋاگىز شيكاش وگوۋزدان ديگاش دين شىنگيسحانعا ديگاش» اۋەزى بولەك، بۇل ءتىل - شاعاتاي ءتىلى. ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ازياداعى شىعىس تۇركىلەرىنىڭ جازبا جانە سويلەۋ ءتىلى بولدى. ءبىزدىڭ بابا-تاريح وسى تىلدە جازىلعان.

مۇحامەدقالي بايمۇقانوۆ، تۇركى-شاعاتاي ەملەلەرىن زەرتتەۋشى:

- ءبىزدىڭ التىن وردانىڭ ءتىلى بۇكىلى وسى شاعاتاي تىلىندە جاتىر قىسقاسى. ياعني 1203-جىلدارى باستاپ دەۋگە بولادى شىڭعىسحاننان كەيىنگى ۇرپاقتان باستالعان بۇكىل التىن وردانىڭ ءتىلى، جازىلعان تاريح ايتالىق اناۋ ماحمۇت قاشقاري، قادىرعالي جالايىر، ساراي وسىلاردىڭ بارلىعى شاعاتاي تىلىندە جازىلعان.

ⅩⅣ عاسىردىڭ اياعىندا ورتا ازيادا ءامىر تەمىر تۇركىلەردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن سوڭ دا، ورتاق ءبىر ءتىل، ياعني شاعاتاي ءتىلى ۇستەمدىك قۇردى. ءوز زامانىندا مادەني-عىلىمي وشاقتاردا كەڭىنەن تارالعان شاعاتاي ءتىلى، جان-جاققا شاشىراپ كەتكەن تۇركى تىلدەرىنىڭ باسىن بىرىكتىردى. ءسويتىپ، ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنا دەيىن قولدانىستا بولدى.

المات ابساليكوۆ، قولجازبالار جانە سيرەك كىتاپتار ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ باس ساراپشىسى:

- شاعاتاي ءتىلى نە ءۇشىن كەرەك؟ ءبىزدىڭ تاريحي ەڭبەكتەر نەمەسە جازبا ادەبيەت شاعاتاي تىلىندە جازىلعان كوبىنەسە. سونى جاقسى ءبىلۋ ءۇشىن شاعاتاي ءتىلى ماماندارى كەرەك. جالپى قازىر رەسمي تۇردە ونىڭ قاجەتى جوق.

مۇحامەدقالي بايمۇقانوۆ، تۇركى-شاعاتاي ەملەلەرىن زەرتتەۋشى:

- كەڭەس ۇكىمەتىنە مۇنىڭ جوقتىعى جاقسى بولعان. ويتكەنى ءبىزدىڭ تاريحىمىز سوندا جاتىر بۇكىل جازىلعان. سوندىقتان ونى ولار قۇرتىپ جىبەرگەندىكتەن شاعاتاي ءتىلى كۇنى بۇگىنگە دەيىن كوتەرىلە الماي وتىر. ياعني بۇل قازىر زەرتتەۋدىڭ ءتىلى. كەڭەس وكىمەتى الدىمەن مولدالاردى قۋدالاپ، ەسكى كىتاپتاردى ورتەگەنى بەلگىلى. سول كونە كىتاپتارمەن بىرگە شاعاتاي ءتىلى دە كەتتى. 1929 -جىلدان باستاپ ون جىل لاتىن ءالفاۆيتىن، ودان كۇنى بۇگىنگە دەيىن كيريلليتسانى قولدانىپ كەلەمىز. ال شاعاتاي تىلىندە جازىلىپ، الماعايىپ زامانداردان اۋپىرىمدەپ امان قالعان ءبىرلى جارىم دۇنيەلەر قازاقتىڭ ءتول تاريحىن ايگىلەيدى. كونە جازۋلار تام-تۇمداپ جارىققا شىعىپ جاتىر.

اسانتەمىر قارشىعا ۇلى، باعدات قايىركەن

www.24.kz