دارىگەر، جۋرناليست، پروفەسسور: امبەبەپ عالىم تۋرالى قىزىق

استانا. قازاقپارات - 24-ءساۋىر - الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، بيولوگيا، زوولوگيا، مەديتسينا عىلىمدارى بويىنشا كىتاپ جازعان امبەباپ عالىم، پروفەسسور، دارىگەر حالەل دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ تۋعان كۇنى. وسى ورايدا عالىم تۋرالى بىرنەشە اقپاراتتى ۇسىنادى.

- حالەل دوسمۇحامەد ۇلى 1883 -جىل 24-ساۋىردە اتىراۋ وبلىسى، قىزىلقوعا اۋدانىنداعى تايسويعان قۇمىندا دۇنيەگە كەلگەن.

- اعاسى داۋلەتۇمبەت ماشاق ۇلىنىڭ ىقپالىمەن اكەسى دوسمۇحامەد اۋىل مولداسىنان حات تانىعان حالەلدى جەرگىلىكتى ورىس قازاق مەكتەبىنە بەرەدى. مەكتەپتى ۇزدىك اياقتاعان حالەل 1894 -جىلى تەكە قالاسىنداعى ورال اسكەري-رەالدىق ۋچيليشەسىنىڭ دايارلىق كلاسىنا قابىلدانىپ، ونى ۇزدىك بىتىرەدى دە، تاعى ءبىر جىلعا قوسىمشا كلاستا وقۋعا قالدىرىلادى.

- سوسىن سانكت-پەتەربۋرگ يمپەراتورلىق اسكەري- مەديتسينا اكادەمياسىنا لاتىن تىلىنەن قوسىمشا ەمتيحان تاپسىرىپ تۇسكەن.

- ءتۇرلى ەكسپەديتسيالار مەن فورۋمدارعا مەديتسينا عىلىمىنىڭ مۇشەسى رەتىندە قاتىسىپ، تاجىريبە الماسادى. ءوز بىلگەندەرىمەن دە بولىسەدى. تۇركىستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى اتىنان ورىنبوردا وتكەن قازاق ءبىلىمپازدارىنىڭ، ماسكەۋدەگى بۇكىلرەسەيلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ سەزدەرىنە قاتىستى. ول تەك مەديتسينا سالاسى بويىنشا ەمەس، ءتۇرلى سالادا ەڭبەك جازىپ، قالدىرىپ كەتكەن امبەبەپ عالىم.

- ول «تابيعات تانۋ»، «جانۋارلار»، «ادامنىڭ ءتان تىرلىگى» (قازاقشا ورىسشا جاراتىلىستانۋ سوزدىگى)، «وقۋشىلاردىڭ دەنساۋلىعىن ساقتاۋ»، «دەنە ءبىتىمى جانە ونىڭ جۇمىسى تۋرالى اڭگىمەلەر»، «سۇيەكتىلەر تۋرالى» ت. ب. وقۋلىقتار مەن عىلىمي ەڭبەكتەر جازدى.

- ول قازاق حالقىنىڭ ءتىلى مەن ادەبيەتىنە، تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار جيناقتاپ، ءتىلدىڭ دىبىس جۇيەسىنىڭ وزەكتى ماسەلەسى - سينگارمونيزم زاڭىن زەرتتەدى، «قازاق- قىرعىز تىلدەرىندەگى سينگارمونيزم زاڭى»، «شەرنياز شەشەن»، «الاش نە ءسوز»، «بۇقاراداعى كوگىلتاش مەدرەسەسىن سالۋ تۋرالى ءاپسانا»، «ءتىللا-قارى مەن شيردور مەدرەسەلەرىن سالعىزعان جالاڭتوس باتىر شەجىرەسى»، «ديۋاني لۇعات ات-تۇرك»، «كەنەسارىنىڭ سوڭعى كۇندەرى»، «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» سياقتى، ت. ب. عىلىمي- تەوريالىق ەڭبەكتەر جازىپ قالدىردى. «مۇرات اقىن ءسوزى»، «يساتاي - ماحامبەت»، «الامان» جيناقتارىن شىعاردى.

- سونداي-اق ونىڭ قالامى جۇيرىك جۋرناليست بولعانىن قازاق تىلىندە شىعىپ تۇرعان «شولپان»، «اق جول»، «ەڭبەكشى قازاق»، «ساۋلە» سياقتى گازەت جۋرنال بەتتەرىندە جاريالانعان ماقالالارىنان ايقىن كورۋگە بولادى. ول سونىمەن بىرگە قازاق قىرعىز ءبىلىم كوميسسياسى جانىنان «سانا» جۋرنالىن شىعارىپ، ءوزى سونىڭ رەداكتورى بولعان.

- ءوزى پرورەكتور بولىپ ىستەيتىن، حالقىمىزدىڭ العاشقى جوعارى وقۋ ورنى قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ نەگىزىندە قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى، ونىڭ ءبىرىنشى پرورەكتورى بولىپ تاعايىندالادى. قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ دوتسەنتى، قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اكىمشىلىك- شارۋاشىلىق ءبولىمىنىڭ باسشىسى، وسى وقۋ ورنىنىڭ پروفەسسورى بولدى.

- الايدا، كەلەسى جىلى كەڭەس وكىمەتى ۇيىمداستىرعان قۋعىن-سۇرگىن ساياساتى كەزىندە تۇتقىندالىپ، ۆورونەج قالاسىنا 5 جىلعا جەر اۋدارىلدى. وندا ءجۇرىپ دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە گيگيەنا ينستيتۋتىندا ءبولىم مەڭگەرۋشىسى، بالالاردى ەمدەۋ-ساقتاندىرۋ امبۋلاتورياسى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى سەكىلدى قىزمەت ىستەدى. سوڭعى ءبىر جىل كەسىمدى مەرزىمى بىتسە دە ەلگە ورالمادى.

- 1938 -جىلى 26-شىلدەدە جالعان ساياسي ايىپپەن ەكىنشى رەت تۇتقىنعا الىنىپ اۋەلى ماسكەۋ، كەيىن الماتى تۇرمەسىندە وتىردى.

- 1939 -جىلى 24-ساۋىردە حالەل دوسمۇحامەد ۇلى اسكەري تريبۋنالدىڭ ۇكىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. الايدا كاسساتسيالىق شاعىم بەرگەندىكتەن ءىسى قايتا قارالادى. سودان كوپ ۇزاماي 1939 -جىلدىڭ 19-تامىزىندا وكپە اۋرۋىنان الماتى اباقتىسىنىڭ اۋرۋحاناسىندا قايتىس بولادى.

- ول قايتىس بولعاننان كەيىن 1958 -جىلى 28-اقپاندا اقتالدى.

- قازىر تۋعان جەرى اتىراۋ وبلىسى ميالى كەنتىندە وعان ەسكەرتكىش قويىلعان. اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتىنە، الماتى جانە اتىراۋ قالالارىنداعى ءبىر-ءبىر كوشەگە ەسىمى بەرىلگەن.

حالەل دوسمۇحامەد ۇلىنىڭ نەگىزگى مامانداعى دارىگەر بولعانمەن، قوعامنىڭ كەز كەلگەن سالاسىنا جاناشىرلىقپەن قاراعان جان. جۇمىس ىستەگەن جىلدارى مەن جەرلەرىندە جيناعان تاجىريبەسىن ورتاق الەۋمەتتىك دامۋ ءۇشىن جۇمسادى. ءوز عۇمىرىن عىلىم مەن بىلىمگە، مادەني جانە رۋحاني ادەبيتتەردى ناسيحاتتاۋعا ارنادى. تەك كىتاپ جازىپ قويماي، جۋرناليست رەتىندە دە گازەت بەتتەرىنە وتكىر ماقالالارىن ۇسىندى. وسىلايشا، ۇرپاققا ۇلگى بولارلىق مۇرا تاستاپ كەتتى.

دەرەككوز: e-history.kz