ءتىلدى نەگە «ۇلتتىڭ جانى» دەيمىز؟

استانا. قازاقپارات - ادامزات بالاسى - جەردىڭ پەرزەنتى. جەر - ءبىزدىڭ ورتاق انامىز. ءبىر قىزىعى، ءبىز بۇل ءسوزدى قازاقى تۇسىنىكتە ايتامىز. سەبەبى بىزدە جەر انالىق بەينەدە قابىلدانادى. «جەر- انا»، «قاسيەتتى توپىراق» دەگەن تىركەستەر ارقىلى جەر قامقورشى، تىرشىلىكتىڭ باستاۋى رەتىندە سۋرەتتەلەدى. بۇل - كوشپەندىلەردىڭ تابيعاتپەن ۇيلەسىمدە ءومىر سۇرگەن دۇنيەتانىمىنا ساي. «كۇن - اتام، انىق جەر - انام»، دەپ جىرلاعان شاكارىم دە وسىلاي دەيدى. ەگەر بۇل ماقالانى الدەبىر جاپون جۋرناليسى جازىپ وتىرسا: «ادامزات جەر- اكەنىڭ پەرزەنتى» دەپ باستار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟! سەبەبى جاپون ميفولوگياسىندا يدزاناگي مەن يدزانامي دەپ اتالاتىن العاشقى قۇدايلار بار. يدزاناگي - ەر قۇداي، ول ارالداردى (جەردى) جاراتادى.

بۇل - جەردىڭ اكەلىك باستاۋعا جاتقىزىلعانىنىڭ ءبىر مىسالى. ال نەمىستەر ءۇشىن كۇن - ايەل زاتى، ال اي - ەركەك. بىزدە - كەرىسىنشە. دەمەك، ءبىر اسپاننىڭ استىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمەن، ءار ۇلت دۇنيەگە ءوز كوزىمەن قارايدى. ءبىر زاتقا قاراسا دا، ءارقايسىسى ونى وزىنشە تۇسىنەدى، وزىنشە باعالايدى. بۇل - ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ عاجاپ قۇپياسى. ءيا، ادامزات بالاسى ءتىل ارقىلى دۇنيەنى تانيدى، قورشاعان الەمدى بەينەلەيدى، تۇسىندىرەدى.

ءبىراق ءار ۇلتتىڭ ءتىلى بىردەي مە؟ ءتىلدى مەڭگەرۋ - تەك قارىم-قاتىناس قۇرالى ما، الدە ادامنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە، دۇنيەتانىمىنا اسەر ەتەتىن تەرەڭ فەنومەن بە؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەن عالىمدار ⅩⅩ عاسىردا لينگۆيستيكالىق سالىستىرمالىلىق تەورياسىن ۇسىندى. بۇل قانداي تەوريا؟

ساپير - ۋورف گيپوتەزاسى

ادامزات تاريحىندا تىلگە دەگەن كوزقاراس بىرتىندەپ وزگەرىپ وتىردى. ەجەلگى داۋىرلەردەن باستاپ، جاڭا زامانعا دەيىنگى ارالىقتا ءتىل كوبىنە اقىل-وي مەن سانانىڭ قۇرالى رەتىندە عانا قاراستىرىلىپ، ونىڭ تەرەڭ بولمىستىق مانىنە جەتكىلىكتى ءمان بەرىلمەدى. ءتىل - تەك ويدى جەتكىزۋشى، رۋح پەن لوگيكانىڭ قىزمەتشىسى سانالدى. دەگەنمەن بۇل كوزقاراس ۋاقىت وتە كەلە تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىرادى. XIX عاسىردىڭ باسىنان باستاپ تىلگە دەگەن عىلىمي جانە فيلوسوفيالىق قىزىعۋشىلىق ارتا ءتۇستى.

بۇل كەزەڭدە ءتىل - ادام بولمىسىنىڭ نەگىزى، رۋحاني الەمنىڭ ىرگەتاسى رەتىندە قاراستىرىلا باستادى. نەمىس فيلوسوفى ۆيلگەلم فون گۋمبولدت ءتىلدى ۇلتتىڭ رۋحاني جانى رەتىندە سيپاتتاسا، ا. پوتەبنيا ونى ويلاۋدىڭ تىكەلەي شارتى دەپ باعالادى. فەرديناند دە سوسسيۋر ءتىلدى قۇرىلىمدىق جۇيە رەتىندە تالداپ، قازىرگى لينگۆيستيكاعا نەگىز قالادى، ال مارتين حايدەگگەر ءتىلدى «بولمىستىڭ ءۇيى» دەپ اتاپ، ونىڭ فيلوسوفيالىق مازمۇنىن تەرەڭدەتە ءتۇستى.

XX عاسىردا ءتىل تەك كوممۋنيكاتسيا مەن تانىم قۇرالى دەگەن قاراپايىم تۇسىنىكتەن الىستاپ، ۇلتتىڭ مادەني كودى، ەتنوستىڭ بەينەسى، دۇنيەتانىمىنىڭ كورىنىسى رەتىندە قاراستىرىلا باستادى. بۇل يدەيانىڭ نەگىزىن قالاعان جانە عىلىمدا «ەتنولينگۆيستيكا» ۇعىمىن العا تارتقان تۇلعالاردىڭ ءبىرى - بەندجامين لي ۋورف.

ۋورفتىڭ ۇستازى ەدۆارد ساپيرمەن بىرلەسىپ ۇسىنعان سەپير - ۋورف گيپوتەزاسى بويىنشا، ءار ۇلتتىڭ ءتىلى - سول ۇلتتىڭ دۇنيەنى قابىلداۋ ءتاسىلىن انىقتايتىن باستى فاكتور. ياعني، ءتىل تەك سويلەسۋ نەمەسە وي جەتكىزۋ قۇرالى ەمەس، ول - الەمدى تانۋ مەن ءتۇسىنۋدىڭ ىرگەتاسى. ءتىل ارقىلى ادام بەلگىلى ءبىر مادەني نورمالاردى سىڭىرەدى، وزىندىك كوزقاراس قالىپتاستىرادى. بۇل تۇجىرىم ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ، ءتىل مەن بولمىستىڭ بولىنبەس بىرلىگىن پاش ەتەدى.

سونىمەن ءتىل مەن ويلاۋ اراسىنداعى ءوزارا بايلانىس - لينگۆيستيكا مەن فيلوسوفياداعى ەڭ كۇردەلى جانە قىزىقتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.

ەدۆارد ساپير 1921 -جىلى جارىق كورگەن «Language: An Introduction to the Study of Speech» ياعني «ءتىل: سويلەۋ تۋرالى عىلىمعا كىرىسپە» اتتى ەڭبەگىندە ءتىلدى تەك كوممۋنيكاتيۆتىك قۇرال رەتىندە عانا ەمەس، ادامنىڭ ويلاۋ جۇيەسى مەن مادەنيەتىنىڭ كورىنىسى رەتىندە قاراستىرادى. ساپير ءتىلدىڭ قۇرىلىمىن زەرتتەي وتىرىپ، ءاربىر ۇلتتىڭ ءتىلى سول ۇلتتىڭ دۇنيەنى تانۋ ەرەكشەلىگىن بەينەلەيتىنىن دالەلدەيدى.

وسىلايشا، ول «ءتىل - بۇل ءبىزدىڭ سانامىزدىڭ تۋىندىسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونى قالىپتاستىراتىن فاكتور» دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، ءتىل ويلاۋدى بەينەلەيتىن اينا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار سول ويلاۋدىڭ ءوزى.

ماسەلەن، ءتۇرلى تىلدەردە ءبىر ۇعىمدى جەتكىزۋ جولدارى ءارتۇرلى، بۇل حالىقتاردىڭ شىندىقتى قابىلداۋىنا اسەر ەتەدى. ساپير ءتىل مەن مادەنيەتتىڭ اجىراماس بايلانىستا ەكەنىن العا تارتا وتىرىپ، ءتىلدى الەۋمەتتىك فەنومەن رەتىندە قاراستىرىپ، قوعام مەن ءتىل ءبىر-ءبىرىن ءوزارا قالىپتاستىرادى دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.

بۇل كىتاپ - لينگۆيستيكالىق سالىستىرمالىلىق تەورياسىنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان ماڭىزدى ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى رەتىندە ءتىلدىڭ ادام ساناسىنا، مادەنيەتىنە جانە تانىمىنا ىقپالىن تەرەڭ پايىمداۋعا مۇمكىندىك بەردى. ونىڭ بۇل ەڭبەگى كوپتەگەن عالىمعا قىزىق بولىپ كورىندى. اسىرەسە، شاكىرتى، امەريكالىق لينگۆيست جانە ينجەنەر بەندجامين لي ۋورف وسى ەڭبەكتەن قاناتتانىپ، شابىت الىپ 1956 -جىلى «Language، Thought and Reality» ياعني «ءتىل، ويلاۋ جانە اقيقات» اتتى كىتاپ جازىپ شىعادى.

بۇل جيناق «ساپير - ۋورف گيپوتەزاسىنىڭ» نەگىزىن قالاپ، لينگۆيستيكالىق سالىستىرمالىلىق تەورياسىن الەمدىك دەڭگەيگە شىعاردى. ۋورفتىڭ باستى كوزقاراسى - ءتىل ادامنىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە، دۇنيەنى قابىلداۋىنا جانە ارەكەت ەتۋىنە ىقپال ەتەدى دەگەن تۇجىرىم. ول ء «بىز دۇنيەنى بەيتاراپ تۇردە قابىلدامايمىز، ءوز ءتىلىمىزدىڭ قۇرىلىمىنا ساي كورەمىز» دەپ، ء تىل تەك ويدى جەتكىزۋ قۇرالى ەمەس، ويلاۋدىڭ باعىتىن انىقتايتىن فاكتور ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىستى.

ۋورفتىڭ تەورياسى كوپتەگەن سىنعا ۇشىراسا دا، ونىڭ يدەيالارى كوگنيتيۆتىك لينگۆيستيكا مەن پسيحولينگۆيستيكادا كەڭىنەن تالقىلانىپ كەلەدى.

كوگنيتيۆتى پسيحولوگ ستيۆەن پينكەر ۋورف تەورياسىن اسىرەلەۋ دەپ ساناپ، ءتىل - تەك ويدى جەتكىزۋدىڭ قۇرالى عانا دەسە، لەرا بوروديتسكي سىندى قازىرگى عالىمدار ۋورف يدەيالارىن تاجىريبەلىك زەرتتەۋلەرمەن قولداپ كەلەدى.

قازىرگى عالىمدار دەمەكشى، XXI عاسىرداعى كوگنيتيۆتىك لينگۆيستيكا سالاسىندا ءتىلدىڭ ويلاۋعا اسەرىن زەرتتەۋ كەڭ قانات جايدى.

بۇل باعىتتىڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى - جوعارىدا ايتقان لەرا بوروديتسكي. ونىڭ 2011 -جىلى Scientific american جۋرنالىندا جاريالانعان «How Language Shapes Thought» (ءتىل ويلاۋعا قالاي اسەر ەتەدى) اتتى ماقالاسى ءتىل مەن ويدىڭ اراسىنداعى بايلانىستى ناقتى عىلىمي تاجىريبەلەر ارقىلى دالەلدەۋگە باعىتتالعان. بۇل ەڭبەك بەندجامين لي ۋورف پەن ەدۆارد ساپير باستاعان لينگۆيستيكالىق سالىستىرمالىلىق تەورياسىن زاماناۋي دەڭگەيدە جالعاستىردى. بوروديتسكي ءتىل تەك ويدى جەتكىزۋدىڭ قۇرالى ەمەس، سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ قالاي ويلايتىنىمىزعا اسەر ەتەتىن نەگىزگى فاكتور ەكەنىن ايتىپ، «ءتىل بىزگە نە تۋرالى ويلانۋ كەرەكتىگىن ەمەس، نەگە كوڭىل ءبولۋ كەرەكتىگىن كورسەتەدى» دەپ تۇجىرىمدايدى. ونىڭ تەورياسى بويىنشا، ءارتۇرلى تىلدە سويلەيتىن ادامدار ءبىر وقيعانى، ءتۇسى-

نىكتى نەمەسە نىساندى ءارتۇرلى قابىلدايدى. بۇل قابىلداۋ تەك سوزدىك قور ەمەس، گرامماتيكالىق قۇرىلىمدار مەن تىلدىك ەرەكشەلىكتەرگە دە تاۋەلدى. بوروديتسكي ءوز ماقالاسىندا ءارتۇرلى حالىقتارمەن جۇرگىزىلگەن ناقتى تاجىريبەلەرگە سۇيەنەدى. ماسەلەن، اعىلشىن تىلىندە ۋاقىت سولدان وڭعا قاراي ەلەستەتىلەدى، ال اراب نەمەسە يۆريت تىلدەرىندە كەرىسىنشە - وڭنان سولعا. بۇل تىلدەردىڭ جازىلۋ باعىتىنا بايلانىستى جانە ادامداردىڭ ۋاقىتتى بەينەلەۋ تاسىلدەرىنە اسەر ەتەتىنىن بايقاتادى.

ءار ۇلت ءوز تىلىنىڭشەڭبەرىندە ويلايدى

سونىمەن، ءبىز ايتىپ وتىرعان لينگۆيستيكالىق سالىستىرمالىلىق تەورياسىنىڭ ايتپاعى - ءاربىر ءتىل دۇنيەنى وزىنشە سيپاتتايدى، سوندىقتان ءارتۇرلى تىلدە سويلەيتىن ادامدار ءبىر قۇبىلىستى ءارتۇرلى تۇسىنەدى. مىسالى، ۋورف حوپي تىلىندە ۋاقىتتىڭ اعىلشىن تىلىندەگىدەي ناقتى «وتكەن - وسى - كەلەر شاق» دەپ بولىنبەيتىنىن اتاپ وتەدى. بۇل ولاردىڭ ۋاقىتتى قابىلداۋىنا اسەر ەتەدى. تاعى ءبىر مىسال، اعىلشىن تىلىندە «He broke the vase» (ول قۇمىرانى سىندىردى) دەگەن ءسوز - ارەكەتتى جاساۋشىنى ناقتىلايدى، ال باسقا تىلدەر «قۇمىرا سىندى» دەپ بەيتاراپ تۇردە جەتكىزەدى. وزگە دە مىسالدار كەلتىرەلىك.

ماسەلەن، اۋسترالياداعى كۋڭگ تىلىندە سويلەيتىن ادامدار ۋاقىتتى وڭنان سولعا ەمەس، ءاردايىم شىعىستان باتىسقا قاراي ەلەستەتەدى، ياعني گەوگرافيالىق باعدارعا سۇيەنەدى. ساعات نەمەسە كۇنتىزبە بويىنشا ەمەس، تابيعي باعدارمەن ولشەيدى. ال ەۋروپالىق تىلدەردە - سولدان وڭعا، ياعني ساعات تىلىمەن قابىلدايدى. امازون ورماندارىنداعى پيراحا حالقىنىڭ تىلىندە ناقتى ساندار جوق. ولار «از»، «كوپ» دەگەن سوزدەرمەن شەكتەلەدى. بۇل ولاردىڭ اريفمەتيكالىق ويلاۋ قابىلەتىنە اسەر ەتەدى. ولار ناقتى ساناۋعا ۇيرەنە المايدى.

وسى رەتتە قازاق حالقىنىڭ دا وزىندىك ولشەۋ، ەكشەۋ، سيپاتتاۋ ەرەكشەلىكتەرى بارىن ايتا كەتەيىك. ەرتەدە دالدىك ءولشەم اسپاپتارى جوق كەزدە قورشاعان ورتا كورىنىستەرى، توڭىرەكتەگى تابيعي زاتتاردىڭ ءبۇتىنى نەمەسە بولىگى ساندىق ءجانە سالىستىرمالى ءتۇردە، سونداي-اق ادامنىڭ دەنە تۇرقى دا الىنعان.

سونداي-اق ۋاقىت ءمولشەرىن بولجاۋعا كۇننىڭ، ايدىڭ نەمەسە باسقا دا اسپان شىراقتارىنىڭ كوكجيەكپەن سالىستىرعانداعى ورنى الىنعان. ءاربىر ءولشەم ءجۇيەسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بولعان، ولار سول كەزەڭمەن، ۇلتتىق ءداستۇرمەن ءجانە ۇلتتىڭ كاسىبي ماماندىقتارىمەن بايلانىستى بولعان. ىرگەلەس جاتقان حالىقتاردىڭ ءولشەم بىرلىكتەرى اراسىندا ءوزارا بايلانىستىلىق بولۋى دا زاڭدىلىق.

مىسالى: حالقىمىزدىڭ ءبىر «تۇيەنىڭ جۇگى» ولشەم بىرلىگىنە تاياۋ شىعىس مەملەكەتتەرىندە سالماق ءولشەم بىرلىگى 1 ۆاسك؛ مىسقال بىرلىگى - ورتا عاسىرلىق بۇحارا ءۇشىن ەكى ميسكالدىق تۇردە انىقتالعان، ءبىرى 4,8 ميسكال قىمبات باعالى مەتالدار، اسىل تاستار، بۇيىمدار ءۇشىن ءجانە ەكىنشىسى 5,0 گ جالپى قاراپايىم بۇيىمدار ءۇشىن پايدالانىلعان. قازىرگى زامانعى ولشەمدەردىڭ نەگىزى XVIII عاسىردا ساۋدا قارىم-قاتىناستارىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى ەۋروپادان رەسەي، ورتا ازياعا ءبىرتىندەپ ەنگەن دەسەدى. قازاق ۇزىندىق ولشەمدەرىن - ءبىر ەلى، ءبىر سۇيەم، سىنىق سۇيەم، ءبىر قارىس (كەرە قارىس)، ءبىر قادام، ءبىر قۇلاش، اۋدەم جەر، ايعاي جەتەر جەر، كوز كورىم جەر، ءبىر شاقىرىم جەر، قوزىكوش جەر، كوش جەر، تاي شاپتىرىم، قۇنان شاپتىرىم، اتشاپتىرىم جەر ت. ب. دەپ اتايدى. بۇدان سىرت بيىكتىك ولشەمدەرىن «كىسى بويى»، «ارقان بويى»، «قۇرىق بويى» دەپ اتايتىنى دا بار.

شامالىق ولشەم - ءبىر شىمشىم، ءبىر اتىم، ءبىر شوكىم، ءبىر ءتۇيىر، ءبىر شىنى، ءبىر قاسىق، ءبىر ءشومىش، ءبىر تاباق، ءبىر استاۋ، ءبىر شەلەك، ءبىر قازان، ءبىر تۇلىپ، ءبىر اسىم، ءبىر كۇرەك، ءبىر تابا، ءبىر شارا، ءبىر جۇتىم، ءبىر ۇرتتام، ءبىر تىستەم، ءبىر كەسەك، ءبىر جاپىراق دەپ كەتە بەرەدى.

حالىق اراسىنداعى كولەمدىك، اۋماقتىق ولشەمگە جاتاتىن سوزدەردەن - وت ورنىنداي، ءۇي ورنىنداي، ءبىر قورا قويدىڭ ورنىنداي، تىشقان ءىنىنىڭ اۋزىنداي، شىنىنىڭ اۋزىنداي، شەلەكتىڭ اۋزىنداي، جەروشاقتاي، دالاداي، ەسىكتەي، ويماقتاي، ينەنىڭ جاسۋىنداي، تۇيمەدەي، تۋلاقتاي، سىرماقتاي دەپ سيپاتتالادى. ال ۋاقىت ولشەمىنە - قاس-قاعىم، كوزدى اشىپ جۇمعانشا، اۋىزدى جيىپ العانشا، بيە ساۋىم، ءسۇتپىسىرىم، شاي قايناتىم، ەت ءپىسىرىم، ساسكە كوتەرىلگەن ۋاقىت، تالتۇس، اقشام، ەكىنتى، ەل ورىنعا وتىرا، ەل جاتا، جۇلدىز شىعا، ۇركەر جامباسقا ءتۇسە دەپ كەتە بەرەدى. بۇلاردىڭ ءىشىندە «قاس- قاعىم»، «كوزدى اشىپ جۇمعانشا» دەگەن ءسوزدەر جارتى سەكۋندتىك، ءتىپتى ودان دا قىسقا ۋاقىتتى ءمەڭزەيدى. ال بيە ساۋىم ۋاقىت جارتى ساعاتتىق ۋاقىت ەكەنىن قازىرگى جىلقىشىلاردىڭ اۋزىنان ەستىپ ءجۇرمىز.

ءبىز ماقالا باسىندا نەمىستەر ءۇشىن كۇن - ايەل زاتى، ال اي - ەركەك ەكەنىن، كوپتەگەن حالىقتا سونىڭ ىشىندە بىزدە - كەرىسىنشە ەكەنىن مىسال ەتكەن بولاتىنبىز. بۇل مىسال تەك كۇن مەن ايعا عانا قاتىستى ەمەس. وزگە دە زاتتار مەن قۇبىلىستاردى ءبىر حالىق ايەل رەتىندە، ءبىر حالىق ەر رەتىندە قاراستىرادى. مۇنى عالىمدار گەندىك گرامماتيكا دەيدى.

مىسالى، ورىس، نەمىس، يسپان تىلدەرىندە سوزدەردىڭ جازىلۋى مەن ايتىلۋىندا ەركەكتىك نەمەسە ايەلدىك جىنىستارعا بولىنەدى (مۋجسكوي رود، جەنسكي رود). ماسەلەن، نەمىس تىلىندە كوپىر (die Brücke) ءسوزى گرامماتيكالىق جازىلۋ بويىنشا ايەل رودىندا (جەنسكي رود)، ال يسپان تىلىندە كوپىر ءسوزى «El puentу» - ەر رودىندا (مۋجسكوي رود). ءبىر ەكسپەريمەنتتە قاتىسۋشىلاردان كوپىردى سيپاتتاۋ سۇرالعاندا، نەمىس تىلدىلەر ونى «ادەمى، نازىك» دەسە، يسپان تىلدىلەر «بەرىك، مىقتى» دەپ باعالاعان.

تۇستەر تۋرالى ءتۇرلى تۇسىنىك بار

ادامزات ءتىلدى دۇنيەنى تانۋ مەن سيپاتتاۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانادى. ءتىلدىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى قىرى - تۇستەردى اتاۋ جانە اجىراتۋ ءتاسىلى. بۇل سالادا ۇلكەن سەرپىلىس اكەلگەن زەرتتەۋ - برەنت بەرلين مەن پول كەيدىڭ 1969 -جىلى جاريالاعان «Basic Color Terms: Their Universality and Evolution» اتتى ەڭبەگى. بۇل جۇمىس تىلدەردەگى نەگىزگى ءتۇس اتاۋلارى مادەنيەت پەن تانىمعا قالاي اسەر ەتەتىنىن زەرتتەدى. بەرلين مەن كەي دۇنيە جۇزىندەگى 100 دەن اسا ءتىلدى سالىستىرىپ، ولاردىڭ تۇستەردى اتاۋ جۇيەسىن تالدادى. ولار ءار تىلدە «نەگىزگى ءتۇس اتاۋلارى» (bاsic color terms) بولاتىنىن انىقتاپ، بۇل اتاۋلار امبەباپ زاڭدىلىقپەن داميتىنىن ۇسىندى. ءار تىلدە 2 دەن 11 گە دەيىن نەگىزگى ءتۇس اتاۋى بولادى.

بەرلين مەن كەي زەرتتەۋى مادەنيەتتىڭ تۇستەرگە دەگەن قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى جاڭا اتاۋلار پايدا بولاتىنىن كورسەتتى. مىسالى، اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن حالىقتاردا جاسىل مەن قوڭىر تۇستەر ناقتى اجىراتىلسا، قالالىق، يندۋستريالدى قوعامداردا سۇر، كۇلگىن، قىزعىلت سارى سياقتى تۇستەرگە ەرەكشە ءمان بەرىلەدى.

وسىلايشا، بەرلين مەن كەي 1969 -جىلعى زەرتتەۋىندە تۇستەردى اتاۋ تىلگە بايلانىستى وزگەرەتىنىن كورسەتتى. ەندى مىسال كەلتىرەلىك. كەيبىر تىلدەردە كوك پەن جاسىلعا ءبىر عانا ءسوز بار (مىسالى، ۆەتنام تىلىندە)، سوندىقتان بۇل تۇستەردى اجىراتۋ دەڭگەيى دە تومەن بولادى. MIT مەن ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ بىرىككەن زەرتتەۋىندە رەسەيلىكتەر كوك ءتۇستىڭ ەكى ءتۇرىن (سيني - كوك، گولۋبوي - اشىق كوك) تەز اجىراتاتىنى دالەلدەنگەن. اعىلشىن تىلىندە «blue» ءسوزى - كوك تۇسكە قاتىستى ءبىر عانا ءسوز.

مىسالى، «كوك» ءتۇسى قازاق ءۇشىن اسپاندى دا، ءتۇستى دە بىلدىرەدى. «كوك اسپان»، «كوك ءشوپ»، «كوك كوز» - ءبارى ۇيلەسىمدى ەستىلەدى. جاستار دەمالىسقا شىعار كەزدە «كوككە شىعىپ قايتايىق» دەيدى.

ەكى ءتۇس، ەكى سەزىم. ءبىر تۇسكە دەگەن ەكى ءتۇرلى كوزقاراس.

بريتاندىق لينگۆيست گاي دويچەردىڭ «Through the Language Glass» اتتى كىتابىندا تۇستەردى قابىلداۋ تۋرالى ايتادى. دويچەر ءارتۇرلى تىلدەردەگى تۇستەر اتاۋىنىڭ دامۋ تاريحىن زەرتتەي وتىرىپ، تىلدە ءتۇس اتاۋىنىڭ بولماۋى سول ءتۇستى مۇلدە كورمەيدى دەگەندى بىلدىرمەيتىنىن دالەلدەيدى. مىسالى، گومەردىڭ «يلياداسىندا» اسپان «كۇمىس»، «قولا» دەپ سيپاتتالادى، ءبىراق «كوك» ءسوزى جوق. بۇل ەجەلگى گرەك تىلىندە كوك ءتۇس اتاۋىنىڭ بولماعانىن، ياعني ءتۇس قابىلداۋى تىلمەن بىرگە داميتىنىن كورسەتەدى.

جازۋشى- ەتنوگراف تورەحان مايباس «جاپون جۇرتى قىرىق ءتۇستى ايىرادى دەيدى. ولارىن داڭعازا قىلادى. ال قازاق بالاسى نەگىزگى ءتورت ءتۇستىڭ قىرىق رەڭكىن جازباي تانيدى. ودان سىرت وتپەلى تۇستەر قانشاما؟! قازاق ءبىر ءتۇستىڭ ءوزىن ءارتۇرلى اتايدى.

ماسەلەن، بۋرىل بايتال، تارعىل سيىر، بورتە ەشكى» دەپ ءبىزدىڭ تۇستەرگە قاتىستى تۇسىنىگىمىزدى اتاپ ايتادى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، قازاق تىلىندە تۇستەردىڭ 70 تەن استام ءتۇرلى اتاۋلارى بار ەكەن. نەگىزگىلەرى 30، ال باسقالارى 40 تان اسادى. ءتىپتى، زەرتتەۋشىلەر تەك قانا جىلقىنىڭ تۇسىنە قاتىستى 300 گە جۋىق ءسوز بار ەكەنىن ايتادى.

ءتىل ءبىلىمىنىڭ قىر-سىرىن جان-جاقتى قاراستىرعان عالىم ا. قايداروۆ قازاق تىلىندە ءتۇر-ءتۇس سيمۆوليكاسىنا بايلانىستى سوزدەردىڭ سانى مىڭنان اسىپ جىعىلادى، ءبىراق ولاردىڭ تەك ون ءبىرى عانا نەگىزگى ءتۇر-تۇستەر قاتارىنا كىرەدى دەگەن پىكىردى ۇسىنادى.

عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، زاتتىڭ ءتۇسىن ناقتى كورسەتىپ، ءتۇر-ءتۇس اتاۋىن جاساۋ ءۇشىن سول زات ۇلتتىڭ مادەنيەتىندە بار بولۋى قاجەت. مىسالى، قازاقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىندە بار بولعاندىقتان، قازاق ءتىلىن بىلەتىن كەز كەلگەن ادام بيداي ءوڭدى، سەلەۋ تۇستەس، ەكى بەتى الماداي قىپ- قىزىل، كۇل تۇستەس، سۇتتەي جارىق، قاراقاتتاي كوزدەرى، بوتا كوز دەگەن سيپاتتامالاردى ەستىگەندە ءتۇس تۋرالى ناقتى ءبىر اسسوتسياتسيا تۋدىرا الادى. سونىمەن قاتار قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىندا تۇستەردىڭ وزىندىك سيمۆوليكالىق ءمانى بار. ول تۋرالى ءا. مارعۇلان: «كوك ءتۇس - كوككە تابىنۋدىڭ، اسپاننىڭ سيمۆولى، قىزىل - وتتىڭ، كۇننىڭ، اق -شىندىقتىڭ قۋانىشتىڭ، باقىتتىڭ، سارى - اقىل-ويدىڭ، قارا - جەردىڭ، جاسىل - كوكتەمنىڭ، جاستىقتىڭ سيمۆولى»، - دەپ جازادى.

ال ەتنومادەني دۇنيەتانىم بويىنشا، اتا-بابامىز دۇنيەنى ءتورت بۇرىش دەپ ءتۇسىنىپ، شىعىس - كوك ءتۇس، وڭتۇستىك - قىزىل ءتۇس، سولتۇستىك - قارا ءتۇس، باتىس - اق ءتۇس دەگەن كۇن اينالىمىنا نەگىزدەلگەن بۇرىشتارعا اتاۋ بەرگەن.

ءتۇيىن: فيلوسوف ۋيتگەنشتەيننىڭ «ءتىلىمنىڭ شەكاراسى - الەمىمنىڭ شەكاراسى» دەگەن تۇجىرىمى وسى تەوريامەن ۇندەسەدى. ءتىل - جاي عانا سوزدەر جيىنتىعى ەمەس، ول - ۇلتتىڭ تاريحي جادىسى، مەنتاليتەتى مەن مادەنيەتىنىڭ كودتالعان كورىنىسى. ح ق ت ۋ-دىڭ اعا وقىتۋشىسى روزا ەسپالايەۆا «جاپونيا ۇزدىكسىز كۇرىش ەگەدى. بۇكىل جاپون ءتىلىنىڭ قۇندى سوزدەرىنىڭ بارلىعى وسى كۇرىشپەن بايلانىستى ايتىلادى ەكەن. ال شىندىعىندا ولارعا كۇرىش ەگۋ ءتيىمسىز. ونىڭ ورنىنا ساتىپ الاتىن بولسا، سودان كوپ پايدا الادى»، - دەيدى.

ءيا، راس، ويتكەنى جاپونداردىڭ 70-80 پايىز ءسوزى كۇرىشپەن بايلانىستى بولىپ شىققان. دەمەك، ءتىلدى ساقتاۋ ارقىلى مەملەكەتتى ساقتاۋ مىندەتى تۇر. سونىمەن قاتار لينگۆوەكونوميكا دەگەن تەرمين بار.

بۇل ءتىلدى دامىتۋ ارقىلى ەكونوميكانى دامىتۋ دەگەن ءسوز. بۇل تۋرالى ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى انار مۇرات قىزى بىلاي دەيدى: «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن نەمىستەر وزدەرىن نەمىس دەۋگە ۇيالعان. نەمىس ءسوزى فاشيست دەپ ەستىلەتىندەي قابىلدانعان دا، وزدەرىن جەك كورىپ كەتكەن. سوندا ولاردىڭ وقىمىستىلارى «شەتەلدەن كەلىپ جاتقان ۇعىم-تۇسىنىك اتاۋلىنى نەمىسشە اتاماي، اعىلشىنشا اتاي بەرىڭدەر» دەگەن. اعىلشىنشا جازا باستاعان. ناتيجەسىندە، نەمىس تەرمينولوگياسىنىڭ باسىم كوپشىلىگى اعىلشىن سوزىمەن تولىققان.

سويتسە، نەمىس ەكونوميكاسى قۇلدىراعان ۇستىنە قۇلدىراي بەرگەن. بەرەكەسىزدىك بەلەڭ العان ەلدە. ويلانا كەلە، نەمىستىڭ ءتىلتانۋشى عالىمدارى «تەرمينولوگيامىزدى قايتادان ۇلتتىق تىلىمىزگە اۋدارىپ، بارلىعىن نەمىس تىلىندە جاساۋ كەرەك» دەگەن ماسەلە كوتەرگەن. اقىرىندا، نەمىستەر وسىنداي ارەكەتكە بارعاندا، تۇرالاعان ەكونوميكاسى اياعىنان تىك تۇرىپ، وركەندەپ شىعا كەلەدى. سول كەزدەن باستاپ الەمدىك ەكونوميكادا «لينگۆا ەكونوميكا» دەگەن سالا ورنىققان. ونى قالىپتاستىرعان دا نەمىستەر.

«لينگۆا ەكونوميكا» تەورياسىنىڭ فورمۋلاسى بىلاي: «ءتىلى دامىعان ۇلتتىڭ ەكونوميكاسى داميدى. دامىعان ەكونوميكا ءتىلدى كۇشەيتەدى»، دەيدى ءتىل جاناشىرى. ءبىز لينگۆيستيكالىق سالىستىرمالىلىق تەورياسى ارقىلى ءتىلدىڭ ۇلت ءۇشىن قانداي باعا جەتپەس بايلىق، دۇنيەنى تانۋ كىلتى ەكەنىن ايتپاق بولدىق. ءار ءتىل - بىرەگەي بولمىس.

ءار ۇلت ءوز ءتىلىنىڭ شەڭبەرىندە ويلايدى، سوندىقتان دۇنيەنى ءارقالاي قابىلدايدى. جوعارىدا نەمىس فيلوسوفى ۆيلگەلم فون گۋمبولدت ءتىلدى ۇلتتىڭ رۋحاني جانى رەتىندە قاراستىرعانىن ايتتىق. مىنا ۇقساستىقتى قاراڭىزشى، مۇحتار اۋەزوۆ: «ۇلتتىڭ ءتىلى - سول ۇلتتىڭ جانى، جان - دۇنيەسى. ول جۇرەكتى سوقتىرتىپ تۇرعان قان تامىرى سياقتى. ەگەردە قان تامىرى جابىلىپ قالسا، جۇرەك تە سوعۋىن توقتاتپاي ما؟» دەسە، حالەل دوسمۇحامەد ۇلى «ءتىل - جۇرتتىڭ جانى. تىلىنەن ايىرىلعان جۇرت - جويىلعان جۇرت» دەيدى، ال ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلى «ءتىل - اقىلدىڭ ولشەمى، ۇلتتىڭ جانى»، دەي كەلە «ۇلتتىڭ ساقتالۋى مەن جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن - حالىقتىڭ ءوزى. ءتىلى جوعالعان ۇلتتىڭ ءوزى دە جوعالادى»، - دەپتى.

نەمىس فيلوسوفىنان باستاپ، وسىناۋ قازاقتىڭ ءۇش بىردەي ارىسىنىڭ دا ءتىل تۋرالى ايتار ءتۇيىنى ءبىر عانا - «ءتىل - ۇلتتىڭ جانى» دەگەن ءسوز. دەمەك، «جانىمىزدىڭ» اماندىعى - ەلىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا بايلانىستى ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ابزال.

ناۋرىزبەك سارشا

turkystan.kz