ءسابيت – ساتقىن با، ماعجان مەن ساكەندى مۇقانوۆتىڭ ۇستاپ بەرگەنى راس پا؟
سوڭعى جىلدارى ءسابيت مۇقانوۆ دەسە، ساكەن سەيفۋلين مەن ماعجان جۇمابايەۆ ويعا قاتار ورالادى. بەرمۋد ءۇشتاعانى سەكىلدى ويلار ادام ساناسىن «جۇتىپ» جىبەرەدى. ءسابيت شىن مانىندە ساتقىن بولعان با؟ بۇل سۇراققا جاۋاپتى Bugin.kz ءتىلشىسى سارالادى.
قازاقتىڭ تۇڭعىش انتروپولوگى ورازاق سماعۇلوۆ تيمۋر بالىمبەتوۆكە بەرگەن سۇحباتىندا:
«ساكەن سەيفۋليندى اتۋعا 25 مينۋت-اق ۋاقىت بەرگەن عوي. پارتيا كوميتەتى اتىپ تاستاۋ كەرەك دەپ شپورگالكا دايىنداپ، اتىپ تاستاعان. ماعجان جۇمابايەۆتى 13 مينۋتتىڭ ىشىندە اتىپ تاستاعان عوي. الەمدە ونداي سوتتاۋ پروتسەسى جوق. مەن ەكونوميست، زاڭگەر، عالىمدارعا رەنجيمىن. نەگە ولار قۇرساۋداعى 70 جىلدىڭ زارداپتارىنا عىلىمي، ءادىل، ناقتى باعا بەرمەيدى؟!» - دەگەن ەدى.
مۇنداي دەرەك كىمدى دە بولماسىن ەلەڭ ەتكىزبەي قويماسى انىق. ادام تاعدىرىن قالايشا ويىنشىققا اينالدىرۋعا بولاتىنى جونىندە وي قۇرساۋعا الادى. اتالعان ەكى تۇلعانىڭ ولىمىنە دە «ءسابيت مۇقانوۆتىڭ بايلانىسى بار» دەگەن پىكىر ەل اراسىندا كەڭىنەن تاراپ ءجۇر.
الاش تانۋشى سۇلتان حان اققۇلى ماعجان جۇمابايەۆقا ارنالعان «ناشا يستوريا» باعدارلاماسىندا ايگىلى جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ تۋرالى ءسوز قوزعايدى.
«1938 -جىلى قازاقتىڭ ءۇش ايگىلى ازاماتى، ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ اتىلعان كەزدە، ءسابيت مۇقانوۆ باستاعان بولاشاق قازاق-كەڭەس ادەبيەتى توبى ولار كوك توبەگە كوتەرىلىپ، ەندى قازاق- كەڭەس ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىنە اينالاتىندارىن اتاپ ءوتتى. ءدال سولاي بولدى دا»، - دەدى سۇلتان حان اققۇلى.
البەتتە، بۇل دەرەكتەرگە ءبىر جاقتى قاراۋعا بولمايدى. نەشە ءتۇرلى تارتىس، پىكىر ايتىلدى. ادامدى سەلت ەتكىزگەنىمەن، شىندىقتىڭ قۇنى - قىمبات. وسىنداي داقپىرتتاردان سوڭ، ءسابيت مۇقانوۆقا ەلدىڭ كوزقاراسى مەن ىقىلاسى وزگەردى. س. مۇقانوۆ پەن ع. مۇسىرەپوۆتىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي كەشەنىنىڭ قىزمەتكەرى شىنار جەڭىس قىزى مارفۋعا شاپيانعا بىلدىرگەن پىكىرىندە:
«وكىنىشتىسى سول، بىزدە وسىنداي كىتابى بار دەپ اتتارىن عانا اتايمىز. جاڭادان جاريالانباۋىنىڭ سەبەبى، سابەڭنىڭ ارتىنان كوپ ءسوز ەرگەنىمەن بايلانىستى بولسا كەرەك. ول كىسىگە وڭ كوزقاراس بولماي تۇرعانى سەبەپتى كىتاپتارىنا دا اقشا بولىنبەي وتىر»، - دەپ قىنجىلىسىن بىلدىرەدى.
ساكەندى ساتقان ءسابيت پە؟
بۇل سۇراققا قاتىستى ءتۇرلى دالەل-دايەكسىز، ناقتى قۇجاتسىز جازبالار كوپ-اق. سونداي سوزدەر ءسابيت مۇقانوۆ شىعارماشىلىعىنا وقىرمان كوزقاراسىن تۇرالاتىپ تاستادى. ءسابيت مۇقانوۆ پەن عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ادەبي-مەموريالدىق مۋزەي كەشەنىنىڭ باسشىسى ءادىلعازى قايىربەكوۆ مارفۋعا شاپيانعا ساكەن مەن ءسابيتتىڭ قارىم-قاتىناسى تۋرالى بىلايشا بايانداعان:
«...سابەڭ ساكەندى وزىنە ۇستاز تۇتتى، ءومىر باقي ساكەن دەپ ءوتتى. سابەڭ العاش ورىنبورعا بارعانىندا ساكەننىڭ ۇيىندە تۇرعانىن، كەيىنىرەك ءماريام اپايعا ۇيلەنگەن سوڭ، 1930 -جىلى الماتىعا كەلگەنىندە دە العاش ساكەننىڭ ۇيىندە تۇرعانىن ايتتى. ورىنبوردا ساكەننىڭ توسەگىندە ءسابيت پەن عابيت قۇشاقتاسىپ بىرگە جاتقان عوي. ساكەن ۇستالىپ كەتكەن سوڭ، جالعىز ۇلى ايانعا دا سۋىق ءتيىپ، شەتىنەپ كەتەدى. ءسويتىپ، گۇلباھرام اپاي جالعىز قالادى. سول گۇلباھرام اپاي ءومىر باقي سابەڭ مەن ءماريام اپايدىڭ قاسىندا بولدى، سىيلاسىپ وتكەن.
باسقاسىن بىلاي قويعاندا، قايتىس بولارىنىڭ الدىندا گۇلباھرام اپاي ءماريام اپايدى وزىنە شاقىرىپ الىپ: «ءماريام، مەنى ساكەننىڭ قاسىنا قويىڭدارشى دەپ ايتار ەدىم، ءبىراق ونىڭ سۇيەگىنىڭ قايدا قالعانىن ءوزىم دە بىلمەيمىن. سوندىقتان مەنى ءسابيتتىڭ قاسىنا قويعىز. سەندەردىڭ قاستارىڭدا جاتايىن»، - دەيدى. ءماريام اپاي ول كىسىنىڭ اماناتىن ورىندايدى.
بۇگىندە كەڭسايداعى زيراتتا سابەڭ، گۇلباھرام، ءماريام اپايلار - بارلىعى قاتار جاتىر. ەگەر ساكەننىڭ ۇستالۋىنا سابەڭنىڭ قاتىسى بولسا، گۇلباھرام اپاي وسىلاي جاسار ما ەدى؟ ول كىسى سابەڭنىڭ تازالىعىنا، ساكەننىڭ ۇستالۋىنا قاتىسى جوعىنا سەنگەن. ەشقانداي كۇمان، كۇدىك كەلتىرمەگەن. سوندىقتان «ماعجان مەن ساكەندى ءسابيت ۇستاتتى» دەگەن انشەيىن، دالەلسىز، بوستەكى اڭگىمە. ەندەشە دالەلدەنبەگەن بوس اڭگىمەلەردى ايتا بەرۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيمىن. 2000 -جىلى سابەڭنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي الماتىدا، استانادا، قىزىلجاردا، تاشكەنتتە، ماسكەۋدە ۇلكەن-ۇلكەن عىلىمي كونفەرەنسيالار ءوتتى. سونىڭ بارىندە دە، اسىرەسە، الماتىداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە وتكەن كونفەرەنتسيادا ۇ ق ك-نىڭ پولكوۆنيگى بايانداما جاسادى. ول كىسى ۇ ق ك مۇراعاتتارىن اقتارىپ، سابەڭە قاتىستى بىرەۋدى كورسەتكەن، نە بولماسا بىرەۋدى قارالاعان دۇنيە بار ما ەكەن دەپ قاراعان. ءبىراق مۇنداي دەرەك تاپپاعان»، - دەپ ءسوزىن تۇيىندەيدى.
ءسابيت پەن ساكەننىڭ قاتىناسى تۋرالى وسى دەرەك كوڭىلگە قونىمدىراق ءتۇيىلدى.
ماعجاندى ءسابيت ساتتى ما؟
الاش قايراتكەرلەرى اقتالعان ساتتەن باستاپ ولارعا كۇيەنى كىم جاققانى تۋرالى دەرەكتەر ەلدىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتتى. ماعجان تانۋشى باقىتكامال قاناربايەۆانىڭ altaynews.kz سايتىنىڭ ءتىلشىسى ەسىمجان ناقتىباي ۇلىنا بەرگەن سۇحباتى 2018 -جىلى كەڭ تارالىپ، كوپتەگەن ادام دەرەكتەردى لەزدە تاراتقان ەدى. وندا ماعجانتانۋشى:
«...1936 -جىلى ماعجان كەشىرىم الدى دەدىك قوي. سول كەزدە اقىننىڭ قازاقستانعا قايتقىسى كەلمەگەن. تۇرمەدە يۆان فەتيسوۆ دەگەن پاريجدەن وقىپ كەلگەن پروفەسسورمەن بىرگە وتىرادى. سول فەتيسوۆتان مەديتسينا ءىلىمىن ۇيرەنىپ، فەلدشەر دەگەن ماماندىق الىپ شىعادى. سول كىسى ماعجانعا قايتپا دەگەن اقىل ايتادى. «قازىر قازاقستاندا قانقاساپ ءجۇرىپ جاتىر، سەن قال» دەپ، ءوزىنىڭ لەنينگرادتاعى تايسيا اتتى قارىنداسىنىڭ تەلەفون ءنومىرىن بەرەدى. پروفەسسوردىڭ اقىلىن الىپ، ايەلى زىليحامەن لەنينگرادتا قالماقشى بولعان. ماعجان سوتتى بولعان جىلدارى ايەلى 14 رەت ىزدەپ بارعان عوي. ءسويتىپ تۇرعاندا ءسابيت مۇقانوۆتان حات كەلەدى.
«ءبىز ءسىزدى كەشىردىك. كوممۋنيستىك پارتيا ءبارىن كەشىرە دە بىلەدى. كەلىڭىز، ءسىزدى جازۋشىلار وداعىنا مۇشە قىلامىز»، - دەپ حات جازادى. ءسابيت مۇقانوۆ ك گ ب قىزمەتكەرى بولعان ەكەن. ءوزى ش و ن-نىڭ مۇشەسى بولعانىن ەڭبەكتەرىندە اشىق ايتادى. ونى «قارابورىك» دەپ اتاعان. قازاقستاندا بولعان 360 كوتەرىلىستىڭ كوكشەتاۋداعى بىرەۋىن وسى ءسابيت قانمەن باسقان. قولىنا قارۋ الىپ، جەرلەستەرىن ءوز قولىمەن اتقان. بۇل دا تاريحتا بار. ماعجان حاتقا الدانىپ، قازاقستانعا ورالعان. وسىلايشا الداپ اكەلىپ، قازاقستاندا اتقىزىپ وتىر عوي»، - دەگەن دەرەك ۇسىنادى.
ءبىراق ءسابيتتانۋشى كۇلاش احمەتوۆا:
«باقىتكامال قاناربايەۆانىڭ ءسابيت مۇقانوۆ پەن ماعجان جۇمابايەۆ قارىم-قاتىناسىنداعى ايتىپ جۇرگەندەرى 99,9 پروتسەنتكە قاتە»، - دەپ «ماسساگەت» سايتىنا پىكىر بىلدىرەدى.
كۇلاش احمەتوۆا كەي ادام ايتىپ جۇرگەن دەرەكتەردىڭ جىلى وقيعالارمەن سايكەس كەلمەيتىنىن ايتادى:
«ماعجان 1937 -جىلى 25-ناۋرىزدا الماتىعا جەتتى. ءساۋىر- مامىر ايلارىندا جازۋشىلار وداعىن باسقارىپ وتىرعان سابەڭ الماتىعا ماعجاننىڭ كەلۋىمەن بايلانىستى گۋ-گۋ اڭگىمە شىعا باستاعاندا، ەڭبەك دەمالىسىن الىپ، «جۇمباق جالاۋدى» جازۋعا ماسكەۋگە تارتىپ وتىرادى. ماۋسىمداعى اڭگىمە شىلدە ايىندا مەرزىمدى باسىلىمدارعا اۋىسىپ، سابەڭنىڭ سوڭىنا «شام» الىپ ءتۇستى. ساكەن مەن ءسابيت ماعجانعا كومەكتەستى، قارجىلاي قاراستى دەپ. سودان سەسكەنگەن سابەڭ قىركۇيەككە دەيىن ماسكەۋدە بوي تاسالاي تۇردى.
1937 -جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ جەتىسىندە الماتىداعى اقىن-جازۋشىلاردىڭ قالالىق جينالىسى ءوتىپ، ماسكەۋدەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ تەز ورالىپ، تالقىعا ءتۇسۋىن تالاپ ەتكەن قاۋلى الدى. وسىدان كەيىن ءسابيت مۇقانوۆتى فرۋنزە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسى: «مۋكانوۆ، كاك اكتيۆنىي چلەن كونترريەۆوليۋتسيونىي ناتسيوناليستيچەسكوي گرۋپپيروۆكە، كاك پوسوبنيك نارودا ي كاك نەرازورۋجيۆشييسيا بۋرجۋازنىي ناتسيوناليست»، - دەپ، پارتيا قاتارىنان شىعاردى.
«مۋكانوۆ بىل تەسنو سۆيازان س سەيفۋللينىم، دوسمۋحامەدوۆىم، اسىلبەكوۆىم، ايسارينىم، ۆالياحمەتوۆىم ي دجۋمابايەۆىم، نىنە رازوبلاچەننىمي ۆراگامي نارودا»، - دەپ، جازۋشىلار وداعىنىڭ ءتوراعالىعىنان دا الدى».
احمەتوۆانىڭ ايتۋىنشا، ءسابيت مۇقانوۆ قازاقستان جازۋشىلار وداعىن 1936-1937 جانە 1943-1951 -جىلدار ارالىعىندا ەكى رەت باسقارعان. ەكىنشى رەت باسقارعانىندا ماعجان جوق. ال سابەڭ ءبىرىنشى رەت باسقارعانىندا ماعجانعا كومەك قولىن سوزىپ ۇلگەرگەن. ونىڭ ەسەسىنە، ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ جاعدايىن اۋىرلاتىپ الادى.
«ماعجان جۇمابايەۆ ۇستالماي تۇرىپ، ءسابيت مۇقانوۆتىڭ ءوزى قۋدالاندى. ال ماعجان جۇمابايەۆ 1938 -جىلدىڭ 30-جەلتوقسانىندا ۇستالدى. ول كەزدە و گ پ ۋ تۇرماق، قاراپايىم قازاقتىڭ ءوزى استىندا تاعى، قولىندا ءمورى جوق، قۋعىندالىپ جۇرگەن ءسابيت مۇقانوۆتان: «ماعجاندى نە ىستەيىك؟» - دەپ اقىل سۇراماق تۇگىلى، سالەم دە بەرمەيتىن كەزى. وسى داڭعازا بەلگىلى ءبىر شاعىن توپتىڭ عانا جىرتىسىن جىرتقانىمەن، تاريحي قۇجات ءبارىن ءوز ورنىنا قويادى»، - دەيدى ول.
P.S. پىكىرلەردىڭ قاراما-قايشىلىعى ادامدى شاتاستىرماي قويمايدى. الايدا ءبىر ادامنىڭ باسىن قارالاۋعا دا، اقتاۋعا دا ناقتى دالەل مەن دايەك قاجەت. دالەلسىز ايتىلعان ءسوز شىندىقتان ءبىراز الشاق كەتەدى. «ءسابيت ساتقىن با؟» تاقىرىبى كوپشىلىك ءۇشىن قىزىق، ارينە. جان ءتاسىلىم ەتكەن ادام ەشكىمنەن مورالدىق شىعىن تالاپ ەتپەيدى. دەگەنمەن دەرەكتەردى سارالاي بىلگەنىمىز ءجون.