ءمىرجاقىپتىڭ بەيمالىم سۋرەتى

استانا. KAZINFORM - مىنا جۇمىر جەر بەتىندە قانشاما حالىق ءومىر سۇرسە، سونشاما تاريح التىن ارىپتەرمەن جازىلدى. ماڭىزدىسى، كىمنىڭ تاريحى قالاي جازىلدى، ۋاقىت كەمەسى ونى اساۋ اعىستار مەن بۇلا بۇلقىنىستاردان قالاي امان-ەسەن الىپ ءوتتى دەگەن ۇلى ساۋالعا كەلىپ تىرەلەدى. قالاي دەسەك تە، ءوز تاريحى مەن مادەنيەتى ءۇشىن كوكىرەگىن ماقتانىش كەرنەيتىن حالىقتىڭ ءبىرى قازاق ەكەنى راس. قاداۋ- قاداۋ عاسىرلاردان ءوز ەنشىسىن الىپ، دالاسىنىڭ بايلىعىن، مادەنيەتى پەن ءداستۇرىنىڭ وزگەشەلىگىن، ولەڭى مەن جىرىنىڭ ومىرشەڭدىگىن مۇرات تۇتتى. انە، سونىڭ ناتيجەسىندە ارتىندا ۇشان-تەڭىز مۇرالار قالدى.

بۇگىن ءبىز الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى، اسا تالانتتى اقىن ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ بەيمالىم سۋرەتى حاقىندا سويلەمەكپىز. بۇل سۋرەت 1967 -جىلى نيۋ-يورك، لوندون قالالارىندا قاتار باسىلعان «ورتالىق ازيا رەسەي وتارىندا» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە جارىق كورگەن. امەريكا تاريحشىسى ەدۆارد الۆورزدىڭ رەداكسياسىمەن وقىرمانعا ۇسىنىلعان بۇل عىلىمي جيناقتا ورتالىق ازياداعى حالىقتاردىڭ جالپى جاعدايى، ءتىلى، ادەبيەتى، الەۋمەتتىك جانە قوعامدىق تۇيتكىلدەر، وتارلىق ءداۋىر جاعدايى سياقتى ماڭىزدى ماسەلەلەردى ءسوز ەتەدى.

وسى جيناقتىڭ بەل ورتاسىنداعى «قۇبىلمالى زياتكەرلىك جانە ادەبي ساۋاتتىلىق» اتتى ماقالادا مىناداي سويلەمدەر بار.

«قازاق ۇلتشىلدارىنان قۇرالعان «الاشوردا» پارتياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، قازاق وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى مىندەتىن اتقارعان احمەت بايتۇرسىن ۇلى شىن مانىندە ماڭىزدى ساياسي قايراتكەر بولا ءبىلدى، ال ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى ونى كوپتەگەن ءىس-ارەكەتتە وزىنە ۇلگى تۇتتى».

قازاق زيالىلارىنىڭ اۋىزبىرشىلىگى مەن تالانتى تۋرالى وسىلاي باعا بەرۋدىڭ ءوزى ادىلەتتى كوزقاراس دەسەك، ارتىق بولماس. اۆتور وسى تۇستا ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ بۇرىن جاريالانباعان ءبىر سۋرەتىن قوسادى. سۋرەت استىنا «ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى (سول جاقتا) قازاق رەفورماتورى، جاقىن دوسى احمەت ۆالي يبراحيموعلىنىڭ قولىن قىسىپ تۇر، پەتروپاۆل، 1906 -جىل» دەگەن تۇسىنىكتەمە بەرىپ، «ازامات التايدىڭ مۇراعاتىنان الىندى» دەگەن سىلتەمە بەرەدى.

قازاقى ويۋى بار تەكەمەت ۇستىندە وتىرعان قوس زيالىنىڭ بۇل قۇندى سۋرەتى وتكەن عاسىرداعى ورتالىق ازياداعى زيالىلاردىڭ شىنايى بەينەسىن كورسەتىپ تۇر. تۋعان ەلىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەۋگە پەيىل اقىننىڭ جيىرما ءبىر جاستاعى كەلبەتى مۇراتى ايقىن، ءۇمىتى بەكەم، كوزقاراسى انىق ەكەنىن ايشىقتاعانداي.

باتىس عالىمدارى، اسىرەسە امەريكا زەرتتەۋشىلەرى الەمدەگى الۋان ءتۇرلى وركەنيەتتىڭ ءتۇپ-تامىرىن، حالىقتاردىڭ، تايپالاردىڭ تەگىن زەرتتەگەندى جانى قالايتىنى شىندىق. سول ءۇشىن دە ولاردىڭ كوبى ەجەلگى حالىقتار تۋرالى توم-توم كىتاپتار جازىپ، ىرگەلى زەرتتەۋلەر جاسادى.

ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان عىلىمي ەڭبەكتە اۆتورلار رەسەي قۇرساۋىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەنيەتى مەن قوعامدىق جاعدايىنىڭ سان قىرىن ءجىتى زەرتتەۋى - وسى ءسوزىمىزدىڭ ءبىر دالەلى. قولىمىزداعى ەڭبەكتىڭ كەلەسى بەتتەرىندە ءاليحان بوكەيحان ۇلى، «دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتى»، شورتانباي قاناي ۇلى تۋرالى اقپاراتتاردى كىرىستىرەدى. اسىرەسە ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ «قازاق جەرى» پوەماسىنا توقتالىپ، ونىڭ اعىلشىنشا اۋدارما نۇسقاسىن بەرەدى.

قالاي دەسەك تە، اتالعان عىلىمي جيناقتا ورتالىق ازياداعى وزگە حالىقتارمەن بىرگە قازاق حالقىنىڭ دا رەسەي وتارىنداعى جاي-كۇيى باياندالادى. ءبىز ءۇشىن ماڭىزدىسى، ۇلتى ءۇشىن جانىن بەرگەن ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ جاستىق شاعىن بەينەلەيتىن وزگەشە سۋرەتىنىڭ الپاۋىت ەلدىڭ باسپاسىنان شىققان كىتاپتا جارىق كورۋى بولماق.

وسىندايدا اعىلشىن جازۋشىسى دجون رۋسكيننىڭ «ۇلى حالىقتار ءوز تاريحىن ىسىمەن، سوزىمەن جانە ونەرىمەن جازادى» دەگەنى ويىمىزعا ورالادى.

وتارلىق جۇيە جانىپ تۇرعان شىراقتى وشىردىك دەپ ويلادى، ءبىراق ول وشكەن جوق. سانسىز سانادا، جىلى جۇرەكتەردە ماڭگى لاۋلاپ جانا بەردى. كەشەگى وزبىر ساياسات العا شىققان ازاماتتىڭ اتىنىڭ باسىن ىرىككىسى كەلدى، كەرىسىنشە، تالانتتى ويدىڭ، تالعامدى تۇلعالاردىڭ رۋحى مەن ءدىلى ءوز حالقىنىڭ ەندىگى باعىت- باعدارى بولدى. مۇحيتتىڭ ار جاعىنداعى ەلدە ءمىرجاقىپ سىندى اشىق ويلى ازاماتتاردىڭ تاريحي دا قۇندى جادىگەرلەرى تابىلىپ جاتقانى - كوڭىلگە قۋانىش، جۇرەككە جەبەۋ. ال تاريح قاشاندا كوزىمەن كورگەنىن ءوز ەستەلىگىنە جازادى، ۋاقىت سونى ەكشەيدى، قالعانى زامان ەنشىسىندە.

 

دۇيسەنالى ءالىماقىن،

«بولاشاق» باعدارلاماسى George Washington ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىسى، امەريكاداعى «اباي ورتالىعىنىڭ» ۇيلەستىرۋشىسى

ا ق ش