ءبىر عاسىر بۇرىنعى جادىگەر

  استانا.قازاقپارات - اتالعان سۋرەتتىڭ تۇسىنىكتەمەسىندە: «موڭعوليا رەسپۋبليكاسىنىڭ 14-جىلى (جاڭاشا 1924 -جىل) قاراشا ايىنىڭ 26-كۇنى تۇستەن كەيىن ساعات 16:17 دە العاشقى مەملەكەتتىك قۇرىلتاي ەلدىڭ تۇڭعىش كونستيتۋتتسياسىن قابىلداپ بەكىتكەن ءسات جانە تاريح جيىندى باسقارعان ادامدار» دەپ جازىلعان.

كەلەسى كەزەكتە «بۇل ادامدار كىمدەر؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ قاتار بولساق، سول جاقتان ءبىرىنشى تۇرعان ادام: جوعارىداعى تاريحي قۇرالعا ءتوراعالىق ەتكەن ءھام كومينتەرن وكىلى ت. رىسقۇلوۆپەن بىرگە اتا زاڭنىڭ جوباسىن ازىرلەسكەن ناۆااندورجين جادامبا ەكەن. بۇل كىسى ءوز زامانىندا ساۋاتتى ءھام كوزى قاراقتى زيالىلار قاتارىندا بولعان كورىنەدى. وسى جيىننان كەيىن كەڭەس ەلىنە ەلشى بولىپ بارادى. 1929-1932 -جىلدارى ماسكەۋ قالاسىندا قارجى سالاسىن بويىنشا جوعارى ءبىلىم الادى. ودان كەيىن موڭعول ەلىنىڭ ماسكەۋدەگى ساۋدا وكىلى قىزمەتىن اتقارىپ ءجۇرىپ 1937 -جىلى «حالىق جاۋى» ەسەبىندە تۇتقىندالادى. 1939 -جىلى تۇرمەدە قايتىس بولعان.

سۋرەتتە ەكىنشى تۇرعان - گ. گەلەگسەنگە دەگەن قوعام قايراتكەرى. تاريحي قۇرالدىڭ حاتشىسى مىندەتىن اتقارعان. تۇرار رىسقۇلوۆ «قازاقباي» دەگەن ات جامىلىپ 1925 -جىلدىڭ 25-ناۋرىزى مەن 1-مامىر ارالىعىندا قىتاي ەلىنە بارعان قۇپيا ساپارىندا گەلەگسەنگە ۇنەمى قاسىندا بولعان. كەيىن 1938 -جىلى ستاليننىڭ «ادام اۋلاۋ» ناۋقانىنا ءىلىنىپ، ودان امان شىقپاعان ءتارىزدى.

ءۇشىنشى تۇرعان - تۇرار رىسقۇلوۆ. قازاق قايراتكەرى موڭعوليا ەلىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى كۇرە قالاسىنا 1924 -جىلى قازان ايىندا كەلەدى. كەلۋدەگى ماقساتى - جاڭا قوعام قۇرۋعا بەلسەنىپ جاتقان قاراڭعى ەلدى سوتسياليستىك جولعا باعىتتاپ، اتا زاڭىن جاساپ، ونى جەدەل قابىلداتۋ ەدى.

وسى وقيعانى بۇگە- شىگەسىنە دەيىن زەرتتەپ، بىرنەشە ەڭبەك جازعان تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تۇرارتانۋشى مارقۇم ءمىنىس ءابىلتاي ءوزىنىڭ «تۇرار رىسقۇلوۆ: ارحيۆ قۇجاتتارى» اتتى 2004 -جىلى تۇركىستان قالاسىندا جارىق كورگەن ەڭبەگىندە: «ت. رىسقۇلوۆ ەل باسقارۋعا اتا زاڭنىڭ اۋاداي قاجەت ەكەنىن موڭعوليانىڭ پارتيا جانە وكىمەت قايراتكەرلەرىنە ءتۇسىندىرىپ، ولاردى سەندىرە الدى. ناتيجەسىندە، وكىمەت باسشىسى تسەرەندورجي باسقاراتىن كونستيتۋتسيالىق تالقىلاۋ كەڭەسىن قۇرىپ، ولارعا توتەنشە قۇقىق بەرۋگە قول جەتكىزدى» دەپ جازسا، رىسقۇلوۆ وقيعا بارىسى تۋرالى كومينتەرن باسشىلارى مانيۋلسكي مەن ۆويتينسكيگە جولداعان بايانداماسىندا: «موڭعول ەلى اتا زاڭىنىڭ جوباسىن جولداس ۆسەسۆياتسكييمەن بىرىگىپ جاسادىم. كسرو مەن دۆر- دىڭ كونستيتۋتسياسىن جانە باسقا دا كونستيتۋتسيالاردى پايدالاندىم. جوبانى ۇكىمەتتىڭ توتەنشە كوميسسياسى تالقىلادى. كوميسسيا ۇساق- تۇيەك تۇزەتۋ ەنگىزىپ، جوبانى ماقۇلدادى» دەپ جازادى ء(ابىلتاي ۇلى م. تۇرار رىسقۇلوۆ موڭعول ەلىندە. 3 تومدىق شىع/جيعاعى. 1- توم. 74-ب).

بۇل وقيعا تاۋەلسىز موڭعوليا تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار وقيعا رەتىندە قالدى. ويتكەنى قۇرىلتاي بارىسىندا موڭعولدار مەملەكەتتىك دامۋ باعىتىن ايقىنداۋمەن قاتار، تاريحتا تۇڭعىش رەت وزدەرىن تاۋەلسىز ەل دەپ جاريالاپ، استاناسىنىڭ اتىن وزگەرتتى. ناتيجەسىندە، جاڭا كونستيتۋتسيا موڭعولياداعى بۇرىنعى مونارحيالىق باسقارۋدى جويىپ، پارلامەنتتىك تىڭ جۇيە ورناتتى. ەل پارلامەنتى ۇلى قۇرال قۇرامىندا تۇراقتى جۇمىس اتقاراتىن 30 مۇشەسى بار كىشى قۇرال دەگەن ەكى پالاتالى زاڭ شىعارۋ ورگانى ىسكە قوسىلدى. ءسويتىپ، ت. رىسقۇلوۆ بۇل ەلدە تۇڭعىش رەت پارلامەنتتىك دەموكراتيالىق جاڭا جۇيەنىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، دۇنيەگە «موڭعوليا» دەيتىن مەملەكەتتى الىپ كەلۋمەن قاتار، استاناسى كۇرەنىڭ اتىن «ۇلانباتىر» دەپ وزگەرتتى.

بۇل وقيعانىڭ دالەلى ىسپەتتەس موڭعولدىڭ قايراتكەر قالامگەرى ل. تۇدەۆتىڭ 1989 -جىلى ورىس تىلىندە جارىق كورگەن «پەرۆىي گود رەسپۋبليكي» دەرەكتى حيكاياتىندا، «كومينتەرن وكىلى ت. رىسقۇلوۆ: «موڭعول حالقىنىڭ بارلىق بولمىسى استانانىڭ اتىنا تىكەلەي بايلانىستى بولعاندىقتان، ونىڭ اتىن وزگەرتۋ تۋرالى پىكىر بىردەن- ءبىر دۇرىس. استاناعا ات بەرگەندە زامانىمىزدىڭ بەلگى- بەينەسىن ەسكەرە وتىرىپ، ريەۆوليۋتسياشىل سيپاتى بار ات بەرگەنىمىز دۇرىس دەپ سانايمىن. وسى جاعدايدى ەسكەرە كەلە استاناعا «ۇلان- باتىر» («گورود كراسنوگو بوگاتىريا») دەگەن ات ۇسىنامىن» دەدى. باسقالارى كومينتەرن وكىلىنىڭ ۇسىنىسىن ءبىراۋىزدان قولدايدى» دەپ جازادى.

جىل سايىن 26-قاراشادا تۇڭعىش اتا زاڭى قابىلدانىپ، موڭعول حالىق رەسپۋبليكاسى اتاۋىنا يە بولعان كۇنىن مەملەكەتتىك داتا رەتىندە اتاپ وتەدى. ءبىراق تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى ءبىراۋىز ءسوز ايتىلمايدى. بۇل موڭعول ۇمىتسا دا، ءبىز ۇمىتاتىنداي وقيعا ەمەس. سول سەبەپتى، جوعارىداعى فوتو دەرەكتى نەگىزگە الا وتىرىپ، وقىرمانعا اقيقاتتى جەتكىزۋدى ماقۇل كوردىك.

سۋرەتتە تۇراردىڭ سول جاعىندا تۇرعان قارا شاپاندى ادامنىڭ اتى- ءجونى - بالين سەرەندورج. وسى جىلدارى ەلدىڭ باس ءمينيسترى قىزمەتىن اتقارعان. تۇراردى قولداۋشىلار قاتارىندا بولىپتى. 1928 -جىلى اقپان ايىندا اۋىرىپ قايتىس بولعان.

ال بەسىنشى رەتتە شوشاق بورىك كيگەن، الا تورعىن شاپاندى ادام - ميحەي ەربانوۆ. يركۋت گۇبەرنەسى الار ايماعىندا تۋعان، ۇلتى - بۋريات. بۇل كىسى وسى جىلدارى بۋريات- موڭعول ا ك سر- ءى حالىق كوميسسارياتىنىڭ ءتوراعاسى قىزمەتىن اتقارعان. 1938 -جىلى 8-اقپاندا ماسكەۋدە اتىلعان.

ودان كەيىن التىنشى، جەتىنشى، سەگىزىنشى رەتپەن تۇرعاندار: تاريحي قۇرالدىڭ تەتە باستىعى ولزيت بادراح، قاتارداعى وكىل حورلوو چويبالسىن، قۇرالدىڭ ەكىنشى حاتشىسى دۋگارجانتسان. وسى ۇشەۋدىڭ ءبىرىنشىسى ءو. بادراح ماسكەۋدە كوممۋنيستىك ينتەرناتسيوناليزم ۇيىمىنىڭ ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە قاراستى باسپاحانادا رەداكتور قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن جەرىنەن 1937 جىلى قىركۇيەك ايىندا تۇتقىندالىپتى. بۇعان موڭعول- بۋريات قايراتكەرى جوعارىداعى ميحەي ەربانوۆپەن بايلانىستا بولعانى اسەر ەتكەن كورىنەدى.

كەلەسى تۇلعا حورلوگين چويبالسان ۇزاق جىل موڭعول مەملەكەتىن باسقاردى. 1938-1939 -جىلدارى موڭعوليادا جۇرگىزىلگەن رەپرەسسيانى جۇزەگە اسىرعان. قازاق حالقىنا ىستەگەن ءبىر جاقسىلىعى - 1940 -جىلى قازاقتارعا باي-ولكە اتتى جەكە ايماق قۇرىپ بەرگەن. قاتاردىڭ ەڭ سوڭىندا تۇرعان ادام تاريحي قۇرالدىڭ ەكىنشى حاتشىسى دۋگارجانتسان ەكەنىن ايتتىق. ءبىراق بۇل ادام حاقىندا دەرەك جوققا ءتان.

بەكەن قايرات ۇلى

egemen.kz