ءان ەركەسى - عاريفوللا

استانا. قازاقپارات - قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، ءدۇلدۇل ءانشى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ءومىرى مەن ونەر جولىنا شولۋىمىزدى جاريالايمىز.

كىم بىلەر كىمدەر بولار مەيىرىم قانار،

رۋحىم سونگەن مەنىڭ قايتا جانار،

ەڭىرەپ مۇحيت بابام ءوتىپتى-اۋ دەپ،

كەيىنگى ۇرپاقتارىم ەسىنە الار، - دەپ مۇحيت بابامىز جىرلاعانداي، شىرقاۋ بيىككە سامعاعان سۇلۋ ءان كىم-كىمنىڭ دە جۇرەك قىلىن شەرتىپ، جانعا ءدارۋ، جابىرقىعان كوڭىلگە مەدەۋ بولاتىنى ءسوزسىز.

كەزىندە ونەر زەرتتەۋشىسى الەكساندر زاتايەۆيچ «قازاقتىڭ بايانى» دەپ اتاعان مۇحيتتىڭ انشىلىك مەكتەبىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار» دەگەن ەدى.

مۇحيت اندەرىنىڭ قۇرىلىمى وتە كۇردەلى. شارىقتاۋ شەگى مەن تومەنگى تۇسەر ساتىسى ارالىعى ءبىر- بىرىمەن قابىسىپ، الۋان ءتۇرلى يىرىمدەرگە تولى، ورالىمى شاپشاڭ، ءجۇرىسى شيراق.

مۇنداي ءاندى ايتۋ ءۇشىن دە ەرەكشە تۇسىنىك، ۇلكەن جۇرەك پەن داۋىس مۇمكىندىگى قاجەت.

ەندىگى اڭگىمەمىز مۇحيت مەكتەبىنىڭ وكىلى، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، ۇلاعاتتى ۇستاز عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ جايلى بولماق.

عارەكەڭ باتىس قازاقستان وبلىسى قاراتوبە اۋدانىنان قاراستى اقكول اۋلىندا دۇنيەگە كەلگەن. العاش اۋىل اراسىندا ءان سالىپ، سەرىلىك قۇرعان ول «اقكول»، «قانكول»، «قۇلشىق» اۋىلدارىندا اۋىلدىق كەڭەس حاتشىسى، ۇجىمشار ءتوراعاسى قىزمەتتەرىن اتقاردى. الدىمەن عارەكەڭنىڭ بالالىق شاعىنا ورالساق: /عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ايتقان ويى ءبىزدىڭ التىن قورىمىزدان الىندى./

عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ: بالا كەزىمدە اتا-انام قايتىس بولىپ اعالارىمنىڭ قولىندا ءوستىم. جەتى- سەگىز جاسىمدا ولەڭ ايتا باستادىم. ءابۋعاليدىڭ قۇمارى، ساعىمقوجا دەيتىن اقىندار بولدى. وسى اقىندار نە ايتسا سونى قاعىپ الىپ، مەن دە ايتا بەرەتىن ەدىم. ءسويتىپ جۇرگەندە قازاقستان حالقىنىڭ ۇلكەن جارىسى بولاتىن بولدى، سوعان قاتىستىم. جەر- جەردەن ءانشى-كۇيشىلەر كەلىپتى، سولاردىڭ ىشىندە قالي بايجانوۆ، لۇقپان مۇحيتوۆ، وقاپ قابيعوجيندەر دە بار ەكەن. مەن سول جارىستا ۇنەمى ءبىرىنشى ورىندايتىن بولدىم...»

التىن يمانبايەۆا: حالىق اعارتۋ كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 1934 - جىلدىڭ جازىندا جەر-جەردەن جينالعان ونەرپازداردىڭ ونەرىن تاماشالاۋ ءۇشىن سلەت ۇيىمداستىرىلدى. ونىڭ ماقساتى - جاس تەاترعا ونەرپازدار قابىلداۋ بولاتىن.

ءاندى شەبەر ورىنداۋدان عاريفوللا ءبىرىنشى، ءالي قۇرمانوۆ ەكىنشى ورىندى جەڭىپ الدى. سول جىلى كۇزدە عارەكەڭ ايەلى رابيعا ەكەۋى ەكى بالاسىن ەرتىپ اۋىلدان كەلىپ ، «قازاق كونسەرتتىڭ» ءبىر بولمەسىنە ورنالاسادى. ول كەزدە مۇحيت اندەرىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن. سول جىلى قازاقتىڭ مۋزىكالىق دراما تەاترىنىڭ (قازىر قازاقتىڭ وپەرا جانە بالەت تەاترى اتالادى) قۇرامىنا قابىلداندى.

عاريفوللانىڭ ءان قورجىنىندا شىعارمالار تىم كوپ ەدى. بۇل اندەر كەيىن «جالبىر»، «ەر تارعىن» وپەرالارىنا ارقاۋ بولدى. عارەكەڭ تۋما دارىن يەسى ەدى. ونىڭ اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ويناعان ساحنالىق بەينەلەرى ءوز كەزىندە كورەرمەننىڭ ءادىل باعاسىن العان شەبەر تۋىندىلار. «جالبىر» وپەراسىندا قايراقبايدىڭ، «قىز جىبەك» وپەراسىندا «شەگەنىڭ، التىباستىڭ، «ەر تارعىندا» جىراۋ مەن ساحان باتىردىڭ، «اباي» وپەراسىندا نارىمبەتتىڭ، «امانگەلدى» وپەراسىندا قوتىراشتىڭ، «بەكەتتە» - جانعازىنىڭ، «دۋداراي» وپەراسىندا مولدانىڭ، «دايسيدە» تيتونىڭ رولدەرىن شەبەر ويناعان.

عارەكەڭ قازاقتىڭ مۋزىكالىق تەاترىنا ورنالاسقاننان وركەسترمەن ءان ايتۋعا داعدىلانا باستادى. العاشىندا ءانشى ساحنا سىرتىندا ءان سالاتىن، ال ساحنادا ەلۋباي ءومىرزاقوۆ وينايتىن. داۋىسى شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلگەندە ءۇشىنشى وكتاۆاداعى مي- ءدى الاتىن.

عاريفوللا 1936 - جىلعى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە قاتىسادى. سودان كەيىن ول «جالبىردا» قايراقبايدى، «قىز جىبەكتە» شەگەنى ساحنادا سومدادى. عارەكەڭ سپەكتاكلدە ويناي ءجۇرىپ مۋزىكالىق ءبىلىمىن جەتىلدىرىلدى. ول ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە ءۇش رەت مايدان دالاسىندا كونتسەرت قويىپ، جاۋىنگەرلەرگە رۋح بەردى. عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ انشىلىك، ورىنداۋشىلىق تاعلىمىنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. ول ءاندى سەزىنە ورىندايتىن جانە ءازىل-قالجىڭعا ساياتىن كۇلدىرگى اندەردى ايتقاندا سەرگەك كوڭىلدىڭ شابىتتى ساتتەرىن اسا شەبەرلىكپەن جەتكىزە بىلەتىن. ءانشى نەبىر تەرمەلەردى ورىنداعاندا دومبىرانى الۋان ءتۇرلى قاعىس تاسىلدەرىمەن ويناپ، شىعارمانىڭ شىرايىن كەلتىرەتىن.

قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ سازگەرلىك ونەرىنىڭ ورنى ءبىر بولەك. ول «ورالىم»، «اقجايىق». «سۇيگەن جار»، «نۇرجامال»، «جانەركەم»، «اققۋ»، «سۇيەمىن تۋعان ولكەمدى» سىندى كوپتەگەن ءاننىڭ اۆتورى. سونداي-اق نەبىر تەرمەلەردىڭ اۋەندەرىن دە ءوز جانىنان شىعاراتىن.

1967 - جىلى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ ۇيعارۋىمەن «قازاق كونسەرت» بىرلەستىگىنىڭ جانىنان رەسپۋبليكالىق ەسترادا-سيرك ستۋدياسى اشىلادى. جۇسىپبەك پەن عارەكەڭ ءوز سىنىپتارىن اشىپ، شاكىرت تاربيەلەي باستايدى. بابالارىمىزدىڭ قالدىرعان اسىل مۇراسىن كەلەشەك ۇرپاققا جەتكىزۋگە اعالارىمىز اتسالىستى.

عارەكەڭ شاكىرتتەرىنە اسا قامقورلىقپەن قارايتىن. بولاشاق ونەر ادامدارىمەن سىرلاسا وتىرىپ ءاننىڭ سىرىن، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىكتىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتەتىن.

عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ شاكىرتتەرى بۇگىندە ۇستازدان ۇيرەنگەن ءتالىم-تاربيەنى شاكىرتتەرىنە ۇيرەتىپ، ونەر شامشىراعىن جارقىراتا تۇسۋدە. عارەكەڭنىڭ العاشقى شاكىرتتەرى مەكەس تورەشوۆ، اسكەربەك جانە ءنۇريپا ەڭكەبايەۆتار، قالىبەك اقتايەۆ، قاجىبەك بەكبوسىنوۆ، قاپاش قۇلىشيەۆا، قالامپىر راحيموۆا، قالامقاس وراشيەۆا، جاقسىلىق سارسەنعاليەۆ، نابات ويناروۆا، اقجىگىت دارىبايەۆا بولسا، كەيىنگى بۋىن ساۋلە تاپاقوۆا، گۇلمايدان سۇندەتوۆا، ءبيبىاجار ماحامبەتوۆا، ايتكۇل بيعاليەۆا سىندى انشىلەر باتىس ءوڭىرىنىڭ ونەر مەكتەبىنىڭ تۇلەكتەرى.

ال ۇستازدىق جايلى حالقىمىزدىڭ سۇيىكتى ءانشىسى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ نە دەدى ەكەن، بىلە وتىرايىق:

«... حالىقتىڭ ەسكى مۇراسىنىڭ اندەرىن جاستارعا ۇيرەتۋ كەرەك. ءبىز جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ ەكەۋمىز مەكتەپ اشتىق. حالىق اندەرىنىڭ ورىنداۋشىلىق شەبەرلىگىن ۇلكەن انشىلەردەن ۇيرەنگەم. مەن امىرە قاشاۋبايەۆ، ماناربەك ەرجانوۆ پەن قالي بايجانوۆتان الىپ قالعان ءان ورىنداۋ شەبەرلىگىن شاكىرتتەرىمە ۇيرەتۋگە تىرىستىم...»

التىن يمانبايەۆا: عارەكەڭ مەكتەپ اشپاس بۇرىن ونەر ساپارلارىندا جانىنا ەرگەن شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى، كەشە عانا ارامىزدان كەتكەن ءانشىمىز قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى مەكەس تورەشيەۆ ەدى. ول كوزى تىرىسىندە ۇستازى جايلى:

... «مەن بەسىنشى - التىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە اۋىل كلۋبىنىڭ جانىنان اشىلعان «قىزىل بۇرىشتا تۇرعان پاتيفوننان عارەكەڭ مەن جۇسەكەڭنىڭ اندەرىن كوپ تىڭدادىم. عاريفوللا اعامىزدىڭ سالعان اندەرىنە ەرەكشە قۇمارتتىم. ول «جەلكىلدەك»، «پاڭكويلەك»، «اقجامال»، «اينامكوز» اندەرى ەدى. كۇيتاباقتىڭ ءبىر جاعىندا مارقۇم جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ اندەرى بار ەدى. مەن وسى كىسىلەردەي ءانشى بولۋدى ارماندادىم.

عارەكەڭنىڭ ورىنداۋ شەبەرلىگى، داۋىسىنىڭ شىڭعا كوتەرىلگەندەگى ەرەكشەلىگى مەنى قاتتى قىزىقتىردى. مەن دە ارمانىما جەتتىم، ۇلكەن انشىلەردىڭ سوڭىنان ەردىم. مەن عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ايتقان اندەرىن كوبىرەك ويناۋعا ماشىقتاندىم...»، - دەگەن ەدى.

التىن يمانبايەۆا: كەزىندە «قازاقكونسەرت» بىرلەستىگىنىڭ جانىنان قۇرىلعان «گۇلدەر» انسامبلىندە انشىلىك ەتكەن قالامپىر راحيموۆا، نابات ويناروۆا جانە قاپاش ق ۇلىشيەۆالار ۇلكەن ۇستاز عارەكەڭنەن ءدارىس الىپ، مۇحيتتىڭ انشىلىك مەكتەبىن دۇنيەجۇزىنە ناسيحاتتاي ءبىلدى.

ەندى قاپاش قۇلىشيەۆانىڭ ۇستازى جايلى ەستەلىگىنە كەزەك بەرسەك: «مەن العاش ەسترادا ستۋدياسىنا وقۋعا تۇسكەندە ەسترادا بولىمىنە قۇجاتتارىمدى تاپسىرعام. ستۋديانىڭ ءبىرىنشى قاباتىنداعى ۇلكەن بولمەدە عارەكەڭ ەمتيحان الىپ جاتىر ەكەن. ەسىك تىقىلداتىپ ىشكە كىردىم. عارەكەڭ بالالاردىڭ ءريتمىن تەكسەرىپ، دومبىرا قاعىسىن، داۋىسىن تەكسەرىپ جاتىر ەكەن. بۇل جەردە الپىس ءتورت بالا وتىر ەكەن. شەتىنەن ءانشى، ءبارىن تىڭداپ بولعاننان كەيىن «ال، قىزىم، - دەپ ماعان بۇرىلدى. مەن «اعاي، تىڭدايمىن دەسەڭىز، ءبىر ساۋساقپەن تارتىپ ەكى ءان ايتىپ بەرەيىن» دەدىم.

- ايت - دەدى. داۋىس بار، دومبىرامدى سابالاپ 2-3 ءان ورىنداپ بەردىم. «اينالايىن، داۋسىڭنىڭ ءۇنى ادەمى ەكەن، سوسىن كوزىڭنىڭ وتى بار ەكەن، سەنەن بىردەڭە شىعادى. ماعان ءتۇس!- دەدى. مەن جىلارمان بولىپ: «شەتىنەن دايىن انشىلەر، مەن دومبىرا دا بىلمەيمىن، - دەسەم، - ولاردىڭ ءبارى عاريفوللا، ولاردى ۇيرەتكەننەن سەنى ۇيرەتكەنىم ارتىق، قۇجاتىڭدى ماعان تاپسىر، ەگەر تاپسىرماساڭ، ستۋديانىڭ ديرەكتورى گۇلجاھان عالي قىزىنا ايتىپ اۋىلىڭا قايتارامىن، - دەدى ويىن-شىنىن ارالاستىرىپ. ءسويتىپ، عارەكەڭ العان باعىتىمدى كۇرت وزگەرتتى...» - دەگەن.

التىن يمانبايەۆا: ورالدان ءان وزدىرعان مۇحيت بابامىزدىڭ شىعارمالارىنداعى ءان مەن ءسوزدىڭ مازمۇن بىرلىگى، مۋزىكانىڭ تۇلا بويىنداعى ءيىرىم-قايىرىمداردىڭ جاتىقتىعى، شارىقتاۋ شەگىندەگى ايرىقشا شەشىم- ءان قۇدىرەتىن ەرەكشە مويىنداتادى. بۇل اندەردى عارەكەڭ ورىنداعاندا مۇحيت بابامىزدىڭ جان-دۇنيەسىن ۇعۋ وڭاي-تىن.

عارەكەڭنىڭ سۇيىكتى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى جاقسىلىق سارسەنعاليەۆتىڭ كوزى تىرىسىندەگى ەستەلىگىنىڭ ءجونى ءبىر باسقا:

...مەنىڭ ءان ايتۋىما باعىت- باعدار سىلتەگەن عارەكەڭ ءانشى مۇحيت جايلى كوپ ايتاتىن. سونداي سۇحباتتىڭ بىرىندە «مۇحيتتىڭ مۇراسى باي، دۇرىستاپ زەرتتەگەن ادامعا مەيلىنشە قازىنا دەگەن. مۇحيت اندەرىن تالماي ۇيرەتىپ كەلە جاتقان ءانشىنىڭ ءبىرىمىن. مەنىڭشە بۇل از. ەندى، مىنە، جاستار سەندەر بارسىڭدار، مۇحيت اندەرىنىڭ باعاسىن الىپ، ۇلكەن ونەرگە باس-كوز بولىڭدار، ءۇمىتتىڭ ءبارى سەندەردە. اسىرەسە سەندە جاقسىلىق! - دەگەن...

التىن يمانبايەۆا. مەن دە 1976 - جىلى ەسترادا ستۋدياسىندا جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ كلاسىندا وقىدىم. جۇسەكەڭ مەن عارەكەڭنىڭ دوستىعى ەرەكشە ەدى. ەكىنشى كۋرسقا كوشىپ، قىزىلجار وڭىرىنە ونەر ساپارىمەن كەتكەنىمدە جۇسەكەڭ قايتىس بولدى.

جاڭا وقۋ جىلىنا ستۋدياعا كەلسەم سىنىپ بوس، مەنەن باسقا ەشكىم جوق، ۇستازىمدى جوقتاپ دالىزدە تەرەزە الدىندا جىلاپ تۇر ەدىم، عارەكەڭ قاسىما كەلىپ:

«قىزىم، نەگە جىلاپ تۇرسىڭ؟ جۇسەكەڭ بولماسا مەن بارمىن، ءبىزدىڭ سىنىپتا وقي بەر!- دەپ جۇباتقانى ءالى ەسىمدە...

عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ مىنەزى جۇمساق، اسا مەيىرىمدى جان ەدى. شاكىرتتەرىمەن جىلى سويلەسىپ، ازىلدەسىپ وتىراتىن.

ەندى سول كەزدە ستۋديادا بىرگە وقىعان قۇربىم گۇلمايدان سۇندەتوۆانىڭ عارەكەڭنىڭ ادامي قاسيەتى، ساباق بەرۋ ءتاسىلى جايلى ويىن بىلسەك:

... ءبىز عارەكەڭنەن كوپ دۇنيە الدىق قوي. ءسوزدى انىق ايتۋ، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىك جونىنەن كوپتەگەن ماعلۇمات الدىق. عارەكەڭنىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ءبارى ۇستازىنداي بولا المايدى. قازاقتىڭ ءان ونەرىن كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزگەن ۇستازدىڭ ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز ەدى. ول قانشاما شاكىرت تاربيەلەدى. ول كىسى شاكىرتتەرىمەن بالاشا وينايتىن. ويناي وتىرىپ ءان سىرىن اشاتىن. ءاندى دۇرىس ايتپاساڭ ۇستەلگە باسىن ۇرىپ تۇرماي قويادى نەمەسە ستولدىڭ استىنا كىرىپ كەتەدى. شوشىتتىڭ عوي دەگەندەي.

ەسىكتەن شىعارىپ جىبەرەدى، ساحناعا قالاي شىعاسىڭ، قالاي سالەم بەرەسىڭ، قالاي كەتەسىڭ، كورسەت!- دەپ. ءاندى ءوزىڭ شىعارعانداي جەرىنە جەتكىزىپ ايت!- دەپ وتىراتىن.

عارەكەڭنىڭ كيىم كيىسى دە ەرەكشە ەدى. اق كوستيۋم كيسە باسىنان اياعىنا دەيىن اق، قارا كوستيۋم كيسە قارا تۋفلي دەگەندەي جاراسىمدى كيىنۋگە اسا كوڭىل بولەتىن...

التىن يمانبايەۆا: مۇحيت بابامىزدىڭ نەمەرەسى شايقىدان، كەيىن امىرە مەن ماناربەكتەن كوپ ۇيرەنگەن عارەكەڭ كيەلى ونەردى دامىتىپ، وپەرا ساحناسىندا شىڭدادى. اۋىلدان كەلگەن تابيعي دارىننىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىدەگى كۇردەلى شىعارمالاردى ءوز دەڭگەيىندە ورىنداۋى، بىرىنشىدەن، تىڭداعان دۇنيەسىن قاز-قالپىندا زەردەسىنە توقۋى دەسەك، ەكىنشىدەن، تالماس ەڭبەك پەن قاجىماس قايراتتىڭ ارقاسى ەكەنى داۋسىز.

ونەر يەسىنىڭ وي-سانا، بولمىسى، قوعامداعى ورنى، ونىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىنان ايقىن بايقالادى. حالقى عارەكەڭنىڭ سالعان انىنە ءسۇيسىندى. ال ساحنادا سومداعان بەينەلەرىنە تامسانىپ بىرگە شاتتاندى، شىن دارىن يەسى ەكەنىن مويىندادى.

باتىس ولكەسىندە، انىعىراق ايتقاندا ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، اقتوبە وڭىرىندە عارەكەڭنىڭ ءۇنتاسپاسىنان ۇيرەنىپ، ءانشىنىڭ ءان ورىنداۋ ەرەكشەلىگىن بويىنا ءسىڭىرىپ، ساحنا تورىندە ءان سالىپ جۇرگەن ونەر يەلەرى قانشاما!؟

ونەرىمەن كەلەر ۇرپاققا ۇلگى بولعان، ءداۋىر ءۇنىن بىزدەرگە جەتكىزىپ، اسەم ءاندى اسەرلى ورىنداعان ەرەكشە قابىلەت يەسى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆتىڭ ءبىزدىڭ التىن قورىمىزدا 160 تان استام ءان-تەرمەلەرى ساقتاۋلى. سوڭىنان ەرگەن قىزى قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى ساۋلە قۇرمانعاليەۆا بۇگىندە جەزتاڭداي انشىلەرىمىزدىڭ ءبىرى، ءارى اكە جولىن قۋىپ شاكىرت تاربيەلەۋدە.

اتى اڭىزعا اينالعان حالقىمىزدىڭ سۇيىكتى ءانشىسى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، «قىزىل جۇلدىز» وردەنىنىڭ يەگەرى عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ ءوز كەزىندە قىتاي، پولشا، اۋعانستان جەرلەرىن ارالاپ ۇلتتىق ونەرىمىزدى دارىپتەگەن ونەر ساڭلاعى.

اۆتور: التىن يمانبايەۆا، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ق ر مادەنيەت قايراتكەرى،

 قازاقستان جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاق راديوسىنىڭ «التىن قور» ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى. 2014-جىل