عالىم بوقاش: ۇيقاسى ءسوزىن قۋعان اقىن
استانا. قازاقپارات - شىعىستانۋشى عالىم - عالىم بوقاشتىڭ اقىن ىرىسبەك دابەي ۇلىنىڭ «شىق تۇنعان جولدار» اتتى جىر جيناعىنا جازعان العى ءسوزىن ۇسىنامىز.
پول فۋسەل باستاعان باتىستىڭ ادەبيەت تانۋشىلارىنا سەنسەك اعىلشىن پوەزياسىنىڭ ۇشتەن ەكىسى اق ولەڭ فورماسىندا جازىلعان بولىپ شىعادى. الەمنىڭ ەڭ كەڭ تاراعان ادەبيەتىندە سوزدەن سالىنعان سۋرەتى مەن ىشكى ۇيقاسى تىعىز ورىلگەن مۇنداي جىر ءتۇرى ءداستۇرلى شايىرلىقتان دا بەكزاتتاۋ ونەر سانالادى.
XVI عاسىردا گەنري گوۆارد باستاپ، شەكسپير تولىقتىرعان، كەيىن ۋيليام ۆوردسۆورت كەمەلىنە كەلتىرگەن اق ولەڭدى ورىس اقىندارى XVIII-XIX عاسىرلاردا ءبىرشاما قىزىقتاپ كوردى. الەكساندر پۋشكين بىرنەشە پوەماسى مەن جىرلارىندا وسى قالىپتى قولداندى.
ال جازبا قازاق ادەبيەتىنە اق ولەڭ XX عاسىردىڭ باسىندا ەنگەنىمەن اۋىز ادەبيەتىندە ەركىن جىر ۇلگىلەرى ونسىز دا كوپتەپ كەزدەسەدى. ەپوستا كەزدەسەتىن مىسالداردى بىلاي قويعاندا كەيبىر شەشەندىك سوزدەر مەن تولعاۋلار كوركەمدىك قۋاتى جاعىنان اق ولەڭمەن شەكتەسىپ تۇرادى.
قالىپتى ۇيقاسى بولماسا دا، ىرعاعى انىق بۋىندار ارقىلى جىمداسقان ۇيلەسىمدى جىر جولدارى پوەتيكالىق سۋرەتتى اناعۇرلىم ايشىقتى ءهام شىنايى ەتە تۇسەدى. كەيبىردە اق ولەڭ جازاتىن اقىن «ۇيقاس قۋۋدان» ءبىرجولا باس تارتۋ ارقىلى «ىشكى ۇيقاستى» كۇشەيتىپ، سوزدەن وبراز سومداۋ مەن سۋرەت سالۋعا دەن قويعىسى كەلەدى. ءبىراق وندايدا قازاق ىشىندەگى تالعامپاز وقىرمان مەن سىنشىنىڭ تالابى كۇشەيە تۇسەدى. ويتكەنى قازىرگى قازاق اقىنى اق ولەڭ جازسا، ساكەن سەيفۋلليننىڭ ەكسپەريمەنتتەرىن قايتالاپ قانا قويماۋى ءتيىس، ءابدىلدا تاجىبايەۆ پەن ءابىش كەكىلبايەۆتىڭ از بولسا دا ساز دۇنيەلەرىنەن جانە كەم تۇسپەۋى كەرەك.
سوڭعى ون شاقتى جىلدا جاڭادان تانىلىپ كەلە جاتقان جازبا اقىنداردىڭ جاس تولقىنى اق ولەڭ جازۋعا تالاپتانىپ ءجۇر. سولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە قولتاڭباسى قالىپتاسا باستاعان اقىنداردىڭ ءبىرى ىرىسبەك دابەي دەپ سانايمىن. ا ق ش-تىڭ بەلگىلى بالالار اقىنى پاتريك ليۋيستىڭ «جاقسى جىر - بۇرىن بىلمەگەن قۋانىشپەن ءديدارلاسۋ» دەگەن انىقتاماسى ادەبي ورتاعا جاقسى تانىس
ىرىسبەكتىڭ ءوزىم وقىعان ولەڭدەرىنىڭ ىشىنەن وسىنداي قۋانىشتى ءجيى ۇشىراتتىم. ونىڭ كەم دەگەندە ەكى سەبەبى بار سياقتى. ءبىرىنشىسى - قاراپايىم ستيلدى، بارشا ادام جانىنا جاقىن قۋاتتى ءسوز. ەكىنشىسى - قازاق پوەزياسىندا جان-جاقتى جان بىتىرىلە سۋرەتتەلىپ قويعان بەلگىلى وبرازداردى جاڭاشا ءتىرىلتۋ تالپىنىسى.
«ماڭگىلىك توقتاپ قالعان ۋاقىتتىڭ دەمىن سەزىنۋ -
قانشالىق ازاپ بولسا دا،
كەرەمەت، عاجاپ!..
ءومىر مەن ءولىم ۇزىگىندەگى ۇلى ساعىنىش -
بالكىم ول ءبىز ايتىپ جۇرگەن
وبال مەن ساۋاپ...
توقتاپ قالعان. ماڭگىلىك توقتاپ قالعانى راس،
جاناردا قاتقان سارعىش تارتقان جاپىراق ءدىرىلى.
ءوتىپ بارامىز... كىمدى، قايدا قالدىرىپ...
قولىمدا ءۇزىلىپ تۇسكەن ۋاقىتتىڭ بۇرىمى...» دەپ ءبىر تۇيەدى ىرىسبەك پوەزيانىڭ كۇرە تامىرى سياقتى ەڭ باستى تاقىرىبى - ءومىر پالسافاسى تۋرالى جازا كەلە.
ىرىسبەكتىڭ اق ولەڭمەن جاڭاشا كەستەلەپ شىققان جۇمباقتاسى - «شۇباتىلعان تۇمان بۇركىپ»، جاعالاۋداعى تىنىش جاننىڭ سۇلباسىن «ءسىڭىرىپ العىسى كەلگەن كوك ءيىرىم ورتاسىندا» عاسىرلار بويى وزىنە قاراتا ايتىلىپ جاتقان سانسىز سيپاتتامانى تەرەڭ تۇيسىك قانا سەزەتىن تاريحي جادىعا اينالدىرعان «قاتىگەزدىك پەن ۇلى مەيىرىمنىڭ ماڭگىلىك سۋ بەتىندەگى سۋرەتى».
«بوزامىق ايدىڭ ساۋلەسى كوگىلجىم سۋ بەتىندە سىنىپ،
ايناكولدىڭ تۇڭعيىعىنا تەلمىرگەن جۇمباقتاس...
مۇنارتقان جاعالاۋدا
مۇلگىگەن تىنىشتىعىمدى بۇزعان جالعىز مەن ەمەس،
ۋاقىت داۋىلى ۇيتقىپ سوقسا دا اقىن جانارىن قۇرعاتپاس» دەپ جازادى ىرىسبەك.
قانداي دا ءبىر قۇبىلىستىڭ جان بالاسى بايقاماعان جاڭا قىرىن كورە قويىپ، ونى كوركەم سوزبەن جاڭاشا كورسەتە الۋ - جاقسى اقىنعا ءتان باستى قاسيەت. بۇل قاسيەتتى ۇزدىكسىز دامىتۋعا قاجەت از دەگەندە ەكى قۇرال بار: ءبىرى - تەگەۋرىندى ءسوز، ەكىنشىسى - توسىن وي. «ۋاقىت داۋىلى ۇيىتقىپ سوقسا دا» ىرىسبەكتىڭ «جانارى قۇرعاماي»، وقىرماندارىن تىڭ وبرازدارمەن قاۋىشتىرا بەرەدى دەپ ۇمىتتەنەم.
minber.kz
2014-جىل