بۇگىن - ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الاتىن كۇن

استانا. KAZINFORM - بۇگىن قازاقستان حالقى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الادى. «ەشكىم دە، ەشتەڭە دە ۇمىتىلعان جوق» . ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ كەڭەس وداعى ءۇشىن اياقتالعان كۇنىن وسىنداي ۇرانمەن قارسى الاتىن ەلدەر بار. بۇل ۇران ءبىزدىڭ قوعامعا دا سىنالاپ ەنگەنىمەن، قازىر ماعىناسى مەن قولدانىلاتىن كەزەڭى وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىر. قازاق قوعامى قازىر بۇل ءسوزدى 9-مامىردان گورى 31-مامىردا ءجيى ەسكە الادى.

ويتكەنى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ اشىلماعان اقتاڭداقتارى ءالى جەتەرلىك. سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ پارمەنىمەن قۇرىلعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ كوميسسياسى 4 جىل بويى (2019-2023) جۇمىس ىستەدى.

وسى كەزەڭدە كوميسسيا ⅩⅩ عاسىردىڭ 20-50 -جىلدارىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرامىندا 425 عالىم مەن زەرتتەۋشى، ونىڭ ىشىندە 260 تان اسا مامان ايماقتىق كوميسسيادا ەڭبەك ەتتى. ولار قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى 60 تان استام مەملەكەتتىك جانە ۆەدومستۆولىق ارحيۆتە ساقتالعان قۇجاتتاردى زەردەلەدى. سونىڭ ارقاسىندا 2,6 ميلليوننان استام قۇجات پەن ماتەريالدان قۇپيا بەلگىسى الىنىپ تاستالدى.

مەملەكەتتىك كوميسسيا ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان 311 مىڭنان استام ادامدى اقتاۋ ءۇشىن قولدانىستاعى زاڭناما اياسىندا ناقتى جۇمىس جۇرگىزدى.

وسى ەڭبەكتىڭ قورىتىندىسىن عىلىمي تۇرعىدا راسىمدەۋ ءۇشىن جينالعان ماتەريالداردىڭ 72 تومدىق جيناعى ءبىر سەريامەن ازىرلەندى.

قازىر وسى كوميسسيانىڭ جۇمىسىن پرەزيدەنت تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان XX عاسىرداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ماتەريالدارىن زەردەلەۋ ورتالىعى جالعاستىرىپ وتىر.

بۇل ورتالىققا ارناۋلى مەملەكەتتىك ارحيۆتەردەن رەپرەسسيا قۇرباندارىنا قاتىستى 688 مىڭنان استام ءىس جانە 48 مىڭعا جۋىق ەسەپكە الۋ كارتوچكاسى بەرىلگەن. اتالعان قۇجاتتار تسيفرلى فورماتقا كوشىرىلىپ، ەلەكتروندى قور جاساقتالىپ جاتىر.

رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ستالين زامانىنداعى قۋعىن-سۇرگىننىڭ كەزىندە عانا قازاقستان اۋماعىندا كارلاگ، ستەپلاگ، الجير سياقتى 11 ارنايى لاگەر بولعان. ونداعى 2 ميلليونعا جۋىق تۇتقىننىڭ بەستەن ءبىر بولىگى وزگە رەسپۋبليكالاردان ايداپ اكەلىندى.

ناقتىراق ايتساق، 800 مىڭ المان ۇلتىنىڭ، 550 مىڭ كاۆكاز حالىقتارىنىڭ وكىلى، 18,5 مىڭ كارىس پەن قيىر شىعىس حالىقتارى كۇشپەن كوشىرىلىپ اكەلىندى. جالپى ⅩⅩ عاسىردا قازاق جەرىنە ماسكەۋدىڭ پارمەنىمەن 5,6 ميلليون بوگدە ەلدىڭ ازاماتتارى كوشىرىلدى. بۇل سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ سانىنان كوپ ەدى. ويتكەنى ۇلتتىڭ باسىم بولىگىن ەكى تولقىنمەن جۇرگەن الاپات اشارشىلىقتار جويىپ كەتكەن بولاتىن.

1921 جانە 1954 -جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا ساياسي سەبەپپەن 103 مىڭ ادام سوتتالىپ، 25 مىڭى  اتىلعان. بۇل 25 مىڭ ادامنىڭ اراسىندا ەلدە باسشىلىق قىزمەتتەر اتقارعان 650 ادام دا بار. قازىر الاش ارىستارى دەگەن اتپەن ۇلىقتالىپ جۇرگەن اسىل تۇلعالاردىڭ ءبارى وسى 650 ادامنىڭ قاتارىندا بولدى.

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن دەگەندە ەسكە اشارشىلىق تا تۇسەدى. وكىنىشكە قاراي، عالىمدار دا، رەسمي تاريح تا اشارشىلىقتان اجال قۇشقان قازاق سانى تۋرالى ءبىر توقتامعا كەلە الماي ءجۇر. ءبىر دەرەكتەردە 1921-22 جانە 1930-1933 -جىلدارى جۇرگەن اشارشىلىقتاردىڭ كەزىندە قىرىلعان قازاقتىڭ سانى 1 ميلليون ادام دەلىنسە، تاعى ءبىر كوزدەردە 2-3 ميلليون ادامعا جەتكەنى ايتىلادى. تاعى ءبىر توپ اشارشىلىق جالماعان بۋىننىڭ جالپى سانىن 4-5 ميلليونعا دەيىن اپارىپ تىرەيدى.

جالپى جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى زاڭ العاش رەت 1993 -جىلدىڭ 14-ساۋىرىندە قابىلدانعان بولاتىن. سودان بەرگى 30 جىلدىڭ ىشىندە قۇجات 7 رەت جاڭارتىلىپتى.

سوڭعى جاڭارتۋ 2023 -جىلدىڭ 19-ساۋىرىندە ەنگىزىلگەن. زاڭداعى اقتالۋعا جاتاتىن تۇلعالار مەن اقتالۋعا جاتپايتىن تۇلعالاردىڭ ساناتى 30 جىل بۇرىنعى رەداكتسياسىنداعىداي وزگەرىسسىز قالعان. تەك 6-باپتىڭ «ا» تارماعىنداعى «زورلىق-زومبىلىق» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا «تەرروريزم» دەگەن ءسوز قويىلعان.

سونىمەن قولدانىستاعى زاڭ بويىنشا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى رەتىندە جاپپاي اقتالۋعا جاتاتىن تۇلعالار مىنانداي ايىپتارى ءۇشىن سوتتالعان بولۋى كەرەك:

4-باپ. مىناداي ايىپتارى ءۇشىن سوتتالعانداردىڭ ءبارى اقتالعان ادامدار دەپ جاريالانادى:

ا) رەۆوليۋتسياعا قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەنى؛

ب) شىركەۋدى مەملەكەتتەن ءبولۋ تۋرالى ەرەجەلەردى بۇزعانى (دىني توپتاردىڭ الىم قاراجاتتارىن كۇشتەۋ ارقىلى جيناعانى، دىني قۇرىپتاردى اتقارۋعا بوگەت جاساعانى ءۇشىن ايىپتاۋ بويىنشا سوتقا تارتۋ جاعدايلارىنان باسقا رەتتەردە)، ياعني 1958 -جىلعى 25-جەلتوقسانداعى «مەملەكەتتىك قىلمىستار ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىك تۋرالى» ك س ر و زاڭى قابىلدانعانعا دەيىن قولدانىلعان ر ك ف س ر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 58، 122، 123، 125، 126-باپتارى بويىنشا؛

ۆ) كەڭەسكە قارسى ۇگىت جانە ناسيحات جۇرگىزگەنى؛

گ) مەشىت پەن شىركەۋدى مەملەكەتتەن جانە مەكتەپتى مەشىت پەن شىركەۋدەن ءبولۋ تۋرالى زاڭداردى بۇزعانى؛

د) كسرو- نىڭ قوعامدىق قۇرىلىسىن داتتايتىن قاساقانا وتىرىك قاۋەسەتتەر تاراتقانى ءۇشىن، ياعني قازاق كسر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 56، 130 (1992 -جىلعى 26-ماۋسىمداعى قازاق ك س ر-ىنىڭ زاڭى قابىلدانعانعا دەيىن قولدانىلعان رەداكتسيادا) 170-1-باپتارى بويىنشا.

5-باپ. مىناداي ساياسي سەبەپتەرمەن سوتتالعان ادامداردىڭ ءبارى اقتالۋعا جاتادى:

ا) مەملەكەتتىك جانە باسقا قىلمىستارى ءۇشىن سوتتالعاندار؛

ب) ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەرمەن بايلانىستى جازاسىن وتەپ جاتقان باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ورىندارىنان، ايداۋدان، جەر اۋدارۋدان، ارنايى قونىس اۋدارۋدان، نە باس بوستاندىعىن شەكتەي وتىرىپ ىقتيارسىز ەڭبەككە تارتۋ ورىندارىنان قاشىپ شىققانى ءۇشىن سوت ەمەس ورگاندار شەشىمدەرىمەن سوتتالعاندار نەمەسە جازالانعاندار؛

ۆ) ساياسي تۇتقىنداردىڭ باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ورىندارىندا قارسىلاسۋ قوزعالىسىنا قاتىسقانى ءۇشىن سوت ەمەس ورگاندار شەشىمىمەن سوتتالعاندار نەمەسە جازالانعاندار؛

گ) بۇكىلوداقتىق توتەنشە كوميسسيا، ساياسي باس باسقارما - ايرىقشا ساياسي باس باسقارما، ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى باسقارماسى - ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى، مەملەكەت قاۋىپسىزدىگى مينيسترلىگى, ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ورگاندارىنىڭ، پروكۋراتۋرا مەن ونىڭ القالارى، «ايرىقشا كەڭەستەر»، «ەكىلىك»، «ۇشتىك»، سوت قىزمەتىن جۇزەگە اسىراتىن باسقا دا ورگاندار شەشىمدەرى بويىنشا قىلمىستىق جازاعا تارتىلعاندار.

6-باپ. وسى زاڭنىڭ 5-بابىندا اتالعان، سوتتار نەگىزدەپ ايىپتاعان، سونداي-اق سوت ەمەس ورگانداردىڭ شەشىمدەرىمەن قىلمىستىق جازاعا تارتىلعان، ىستەرىندە مىنا تومەندەگى جاساعان قىلمىستارى جەتكىلىكتى دالەلدەنگەن ادامدار اقتالۋعا جاتپايدى:

ا) شەتەلگە قاشىپ نەمەسە ۇشىپ كەتۋدەن باسقا وتاندى ساتۋدىڭ بارلىق فورمالارى؛ قارۋلى كوتەرىلىس نەمەسە قارۋلى باندىلار قۇرامىندا رەسپۋبليكا اۋماعىنا ريەۆوليۋتسياعا قارسى ماقساتتا باسىپ كىرۋ جانە ولار جاساعان كىسى ولتىرۋلەرگە، باسقا دا كۇش كورسەتۋ ارەكەتتەرىنە؛ تىمىسكىلىك، زورلىق-زومبىلىق، ءبۇلدىرۋ ارەكەتتەرىنە قاتىسۋ؛

ب) جاي حالىق پەن اسكەري تۇتقىندارعا قاتىستى كۇشتەۋ ارەكەتتەرى، سونداي-اق ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە وسىنداي ارەكەتتەر جاساۋىنا باسقىنشىلار مەن وتانىن ساتقاندارعا دەپ بەرۋشىلىك؛

ۆ) قارۋلى باندىلاردى ۇيىمداستىرۋ جانە ولار جاساعان كىسى ولتىرۋلەرگە، باسقا كۇشتەۋ ارەكەتتەرىنە قاتىسۋ.

اۆتور

ەسىمجان ناقتىباي