بۇگىن بوكەي ورداسى قۇرىلعان تاريحي كۇن
استانا. KAZINFORM — بۇگىن، قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ماڭىزدى وقيعالاردىڭ ءبىرى — بوكەي ورداسى قۇرىلعانىنا 224 جىل تولدى.
1801 -جىلدىڭ 11- ناۋرىزىندا رەسەي پاتشاسى پاۆەلدىڭ جارلىعىمەن ەدىل مەن ورال وزەندەرىنىڭ اراسىندا 1801-1876-جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن بوكەي ورداسى قۇرىلدى.
بوكەي ورداسى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ساياسي وزگەرىستەردىڭ ايقىن كورىنىسى بولىپ تابىلادى.
بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلۋى — قازاق تاريحىنداعى ماڭىزدى كەزەڭ بولىپ، ول كوشپەلى قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق دامۋىنا ىقپال ەتىپ، رەسەيمەن جاڭا قارىم- قاتىناستار جۇيەسىن قالىپتاستىردى.
كىشى ءجۇز ازاماتتارىنىڭ ىجداعاتىمەن قازاقتار جايىق وزەنىنىڭ وڭ جاق بەتىندەگى بەدەرىنىڭ بۇرىنعى اتامەكەنىنە قايتا قونىس اۋدارىپ، بەكىنىپ الۋىنىڭ، كەيىنىرەك ءداستۇرلى قازاق جەرىنىڭ ءبىر بولىگىن ءبىرجولا يەمدەنىپ قالۋىنىڭ ءساتى ءتۇستى. اتاقتى جاڭگىر حان ىشكى وردادا حان بيلىگىن ساقتاپ قالدى، سول ارقىلى قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ 1845-جىلعا دەيىن ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتتى. ونىڭ اعارتۋشىلىق جانە رەفورماتورلىق قىزمەتىنىڭ ارقاسىندا ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى قازاقتار وزدەرىنىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جانە مادەني- اعارتۋ سالالارىندا ەلەۋلى تابىستارعا قول جەتكىزە الدى.
ⅩⅨ عاسىردىڭ باس كەزىندە كىشى ءجۇز قازاقتارى وزدەرىنىڭ اتا- قونىسى جايىقتىڭ وڭ جاعىنا كوشۋگە، جايىلىمدىق جەرلەرىن قايتا الۋعا تىرىستى. اكىمشىلىك باسقارىلۋى جاعىنان ىشكى وردا ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنا باعىندىرىلدى، ورنالاسقان اۋماعى استراحان گۋبەرنياسىنا قارايتىن. ەدىل مەن جايىق اراسىن، كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىنەن ىرعىز وزەنىنە دەيىنگى جازىقتى بىرنەشە جىل ەدىل قالماقتارى مەكەندەدى. ولاردان بۇرىن دا بۇل دالادا قازاق رۋلارى كوشىپ-قونىپ ءجۇردى. بەرتىن كەلە پاتشا ۇكىمەتى ورال كازاك اسكەري باسشىلارى قازاق اۋىلدارىنا جايىقتان وتۋگە الدەنەشە رەت تىيىم سالىپ كوردى. ول ءۇشىن اسكەر كۇشىن دە پايدالاندى. ءبىراق وعان قاراماي جەكە رۋلار، اۋىلدار كوشىپ كەلىپ، قونىستانىپ ءجۇردى. 1771 -جىلى ەدىلدىڭ بويىن مەكەندەگەن قالماقتار جوڭعارياعا قاراي كوشىپ، ەدىل مەن جايىق اراسىنداعى دالا بوساپ قالدى. بۇل جەردى كىشى ءجۇز رۋلارى مەكەندەدى. ورال كازاك اسكەرى قازاقتارعا مازا بەرمەگەن سوڭ، قونىستانۋعا جوعارىدان رەسمي قۇجات قاجەت بولدى. وسىنى الدىنا ماقسات ەتىپ وتىرعان بوكەي سۇلتانى رەسەي يمپەراتورىنا 1799-جىلى حات جازىپ، ءوزىنىڭ قول استىنداعى قازاقتارىمەن جايىقتىڭ وڭ جاعىنا ءوتىپ قونىستانۋعا رۇقسات سۇرايدى. 1801-جىلى 11-ناۋرىزدا پاتشا ەدىل مەن جايىق اراسىن بوكەي سۇلتانعا قاراۋىنداعى ەلىمەن تۇگەلدەي يەلەنۋگە رەسمي رۇقسات بەردى.
شىن مانىندە، رۇقسات بەرۋگە تومەندەگىدەي جايتتار سەبەپ بولعان. قازاقتاردى جايىقتان وتكىزبەۋگە توسقاۋىل قويا المايتىنىنا وكىمەتتىڭ كوزى جەتتى. قالماقتاردىڭ كوشىپ كەتۋىنە بايلانىستى ورنىندا قالعان از قالماق- نوعايدىڭ جايىق بويىنداعى ورىس- كازاكتارمەن بىرىگىپ قونىستى قورعاۋعا كۇشى جەتپەدى. ال شەپ بويىندا قازاقتاردىڭ كوپتەپ جينالۋىنىڭ سالدارىنان كازاكتارمەن قاقتىعىستار جيىلەي ءتۇستى. رەسەي ۇكىمەتى بۇدان ۇتىلعان جوق. بىرىنشىدەن، كىشى ءجۇز ەكى يەلىككە ءبولىندى. ەكىنشىدەن ەدىل مەن جايىق ارالىعىنداعى ساۋدا جولدارى قاۋىپسىزدەندىرىلدى. وسىدان رەسەي ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانعا ىقپالى كۇشەيە تۇسەتىن بولدى. ورداباسى مەملەكەتتىك مۇلىك مينيسترلىگىنە، كەيىننەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە قارادى. پاتشا جارلىعىندا بوكەي قاراماعىنداعى ەدىل-جايىق اراسىنداعى دالانىڭ سولتۇستىككە قاراوزەن، سارىوزەندەردەن، وڭتۇستىكتە كاسپي جاعالاۋىنا دەيىنگى جايلاۋى كورسەتىلدى. قونىستانعان ايماقتا بوكەي سۇلتان باسقارعان ىشكى وردا قۇرىلدى. اۋماعى 70 مىڭ شارشى شاقىرىم، باتىسى استراحان، سولتۇستىگى مەن شىعىسى ساراتوۆ، ورىنبور گۋبەرنيالارىمەن، وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك شىعىسى كاسپي تەڭىزى جانە جايىق شەكارا شەبىنە دەيىن جەتتى. جالپى سانى 5 مىڭعا جۋىق وتباسى كوشىپ باردى.
1812 -جىلى بوكەي سۇلتانعا حان لاۋازىمى بەرىلدى. بوكەي 1815 -جىلى 12-مامىردا قايتىس بولادى، تاقتى مۇراگەرلىكپەن يەلەنۋ قۇقىعى بويىنشا ۇلى جاڭگىر وتىرادى. ءبىراق جاس (14 جاس) بولۋى سەبەپتى، ول كامەلەتتىك جاسقا تولعانشا ەلدى شىعاي سۇلتان بيلەدى. ىشكى وردا نەمەسە بوكەي حاندىعىنىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ، گەوگرافيالىق جانە تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى وزگەشەلىكتەر بولدى. العاشقى جىلدارى مال سانى از اۋىلدار نارىن قۇمىندا قاراوزەن، سارىوزەن بويىندا ەركىن كوشىپ ءجۇردى. بىرتە- بىرتە كوشىپ كەلۋشىلەر سانى 1812-1814-جىلدار ارالىعىندا كوبەيە ءتۇستى. جەرگە قۇنىققان اسكەرباسىلارى 1813-جىلى بوكەي ورداسىنىڭ سولتۇستىگىن تۇگەل يەمدەنىپ، اسكەري شەپتەرىن كوشىرىپ، قوس وزەن ارالىعىنداعى شۇرايلى جايىلىمدى قامىس- سامار كولدەرىمەن قوسا تارتىپ الدى. سول جەرلەرگە بەكىنىستەر سالىپ (تالوۆكا، ابينسك، ۆەربوۆسك، ت. ب. )، كازاك- ورىستاردى كوشىرىپ اكەلدى. قىستاۋلارىنان ايىرىلعان قازاقتار كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، ەلدىڭ ءبىرقاتارى بوكەيلىكتەردى تاستاپ بەرى وتە باستادى.
1824 -جىلى جاڭگىر حان ورال قالاسىندا حان بولىپ جاريالانادى. 1827 -جىلى ول نارىن قۇمىنىڭ باتىس بولىگىنە حان ورداسىن سالعىزادى. ەلدى باسقارۋ وسى جەردەن جۇرگىزىلەدى. حان ورداسىندا حان ۇلگىسىمەن بيلەر، سۇلتاندار، ستارشىندار دا ءۇي سالعىزا باستايدى. جاڭگىر حان ساياسي-ەكونوميكالىق دامۋعا ءبىرقاتار وزگەرىس ەنگىزدى. بارلىق جەردە ءىس- قاعازدارىن ەنگىزۋ ءتارتىبىن ەنگىزدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىندا جۇقپالى اۋرۋلارعا قارسى ەگۋ تاجىريبەسىن ەنگىزدى. قارۋ-جاراق پالاتاسىن اشۋ جونىندە باستاما كوتەردى. ونى تولىق قالىپقا كەلتىرۋ ءبىرشاما ۋاقىتقا سوزىلدى. حان ورداسى جانىنان مەكتەپتەر اشىپ، وقۋشىلاردان ءوزى ەمتيحان قابىلداعان كەزدەرى دە بولعان. مال شارۋاشىلىعى سالاسىنا، اسىرەسە مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. اعاش ءوسىرۋ، ءشوپ شابۋ ماسەلەلەرىنە قاتتى كوڭىل اۋداردى. ونىڭ دالەلى ءبىر كەزدەردەگى قۇم باسقان دالانى گۇلدەنگەن القاپقا اينالدىردى. مىنە، وسى جاساعان ەڭبەگى، پروگرەسشىل مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە I- دارەجەلى قاسيەتتى اننا وردەنىمەن ماراپاتتالدى. بيلىكتى دەربەس باسقاردى، قولىندا اكىمشىلىك جانە سوت بيلىگى بولدى.
بۇعان دەيىن حابارلانعانداي، جوشى حان تۋرالى حالىقارالىق تاريحي سەريالدىڭ ءتۇسىرىلىمى باستالدى.
ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى