بەسىككە بولەۋ ءداستۇرى قايدان شىقتى؟ بوس بەسىكتى نەگە تەربەتپەيدى؟

استانا. قازاقپارات - حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرى كوپ. بەسىككە بولەۋ ءداستۇرى قايدان شىقتى؟ بوس بەسىكتى نەگە تەربەتپەيدى؟

ونىڭ بارىنە تەرەڭ ۇڭىلسەڭ ۇلكەن ءمان-ماعىنا كورەسىڭ. سالت-ءداستۇر، ىرىم-تىيىمدار قازاقتىڭ بولمىسىمەن، تۇرمىسىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن. جانە وسكەلەڭ ۇرپاقتى، عازيز ادام بالاسىن جاماندىقتان قورعاپ، جاقسىلىققا باعىتتايتىن مانگە يە. بۇگىن سونداي ءبىر داستۇرگە توقتالماقپىز. 
بەسىككە بولەۋ ءداستۇرى قايدان شىقتى؟ بوس بەسىكتى نەگە تەربەتپەيدى؟ مىنە وسى ءداستۇردىڭ وتباسى حرەستوماتياسىنىڭ «سالت-ءداستۇر سويلەيدى» اتتى كىتابىنداعى تاريحىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
بەسىك ايىرقالپاق ايداھار ءبيدىڭ زامانىندا دۇنيەگە كەلگەن دەسەدى. ول كەزدە ۇلان- بايتاق دالانى ميزام باب قورعايدى ەكەن.

قارا قىتايلار سارىارقانىڭ كەڭدىگىنە قىزىعىپ، ءجيى شابۋىل جاساپ وتىرادى. ءبىراق ميزام بابقا شاماسى جەتپەي، ۇنەمى جەڭىلىس تابادى ەكەن. ميزام باب اعاش ەگۋدى، باۋ-باقشا جاساۋدى كاسىپ ەتەدى. جۇرت «اعاشتىڭ ءپىرى - ميزام باب» دەپ اتايدى. اڭىزدا جەتىسۋ مەن التاي وڭىرىندەگى نۋ ورمان ميزام بابتىڭ ەككەن اعاشىنان شىققان دەسەدى. ول ءجۇز ەلۋ جىل جاساپ قايتىس بولىپتى.

بابتىڭ دۇنيەدەن قايتقانىن ەستىگەن قىتايلار ءبىر كۇندە كەلىپ، ونىڭ ورمانىن ورتەپ جىبەرەدى. بۇل كەزدە ميزامنىڭ بالاسى ايداھار الىستا ءجۇر ەكەن. اكەسى تۇسىندە ايان بەرىپ: «پەيىلى تار قاسكۇنەم مەنىڭ ورمانىمدى ورتەدى»، - دەيدى. ايداھار ءبي ەرتەسىنە جەتىپ كەلەدى. ورمان تۇگەلىمەن جانىپ كەتىپتى. تەك ءبىرلى-جارىم توبىلعىنىڭ قيسىق بۇتاقتارى عانا وتتان امان قالعان ەكەن. ايداھار اكەسىنە قۇران باعىشتاپ، قيسىق اعاشتاردى وزىمەن بىرگە الا كەتەدى.

ءبىر كۇنى ايداھاردىڭ ءسابيى ۋانباي، جىلاي بەرىپتى. ايەلى ەكەۋى نە ىستەرىن بىلمەي قينالادى. ەمشى-تاۋىپتەردى جاعالاسا دا، بالاسى جۇبانبايدى. ءبي قاتتى ساسادى. قىزىنىڭ جىلاعانىنا شىداي الماي، دالاعا شىعىپ كەتەدى دە، قۇدايدان مەدەت تىلەيدى. ءبىر ۋاقتا قىزىنىڭ دىبىسى شىقپاي قالادى. «ءبىر نارسە بولدى ما ەكەن» دەپ ۇيگە جۇگىرىپ كەلسە، قىزىنىڭ جانىندا اق كيىمدى ءبىر كىسى وتىرادى. ول جانباي قالعان توبىلعىنىڭ قيسىق بۇتاعىنا بوپەنى سالىپ تەربەتىپ وتىر ەكەن. ايداھار جاقىنداعاندا كوزدەن عايىپ بولادى. ءبي مۇنى «قۇدايدان كەلگەن يشارات» دەپ تۇسىنەدى. تۇنىمەن قيسىق اعاشتاردى قۇراستىرىپ وتىرىپ، بەسىكتى جاساپ شىعادى. ءسابيىن سوعان سالعاندا ول جۇبانىپ، ءتاتتى ۇيقىنىڭ قۇشاعىندا تەربەلگەن ەكەن.

بەسىكتىڭ پايدا بولۋى اڭىزدا وسىلاي باياندالادى. بەسىك ەڭ العاش توبىلعىدان جاسالعاندىقتان، ول قاسيەتتى اعاشتاردىڭ بىرىنە اينالىپتى. ودان بەسىك، قامشى، ىدىس-اياقتار جاساپتى. «بەسىكتى وتقا جاقپا»، «اياقاستى ەتپە»، «كادىرلەپ ۇستا» دەگەن ىرىمدار وسىدان كەيىن شىعا باستاعان ەكەن. توبىلعى بەسىكتە تەربەلگەن ءسابي «ارىستانداي توپ جارادى، جولبارىستاي جول توسادى» دەپ ىرىمدايدى.

بوس بەسىكتى تەربەتپە

بوس تۇرعان بەسىككە ءىبىلىس بالاسىن سالىپ قويادى ەكەن. بوس بەسىكتى تەربەتكەن شايتاننىڭ بالاسىن تەربەتكەنمەن بىردەي. سوندىقتان «بوس بەسىكتى تەربەتپە» دەپ تىيىم ەتەدى. ءىبىلىستىڭ بالاسى بوس بەسىكتە جاسىرىنىپ جاتادى ەكەن. ءسابيدى بولەر كەزدە وتپەن الاستاماسا، جاسىرىنىپ جاتقان شايتان بالانىڭ ىشىنەن نۇقي بەرەدى. سودان ءسابيدىڭ ءىشى اۋىرادى. مازاسى قاشادى. سوندىقتان بوپەنى بەسىككە بولەردە ارشامەن، ادىراسپانمەن بولماسا جەتى شىرپىمەن الاستاعان ءجون دەگەن ءداستۇر شىعىپتى.