بۇرۋ جول - اڭگىمە
ات جاقتى شوقشا جيرەن ساقال، شۇڭىرەك كوز، وسى وڭىردە بىردە «قىڭىر»، «قياس»، ەندى بىردە «شاتاق» دەپ اتالاتىن ارىق شال پىرىمبەت الاكەۋمنەن قالادان شىققاندا، اياز ۇشىنىپ تۇرعان. الدىمەن اشىق تۇستارىن: موينىن، بىلەزىكتىگى مەن بەت-اۋزىن، سونان كەيىن مۇزداي تەمىر باسقانداي-اق بۇكىل بويىن تىتىركەندىرىپ قارىپ كەتتى
«مىناۋ قايتەدى-اي» دەپ، ىشتەن كۇبىرلەپ، ۇزەڭگىگە شىرەنىپ قايتا كوتەرىلدى دە قىمتانىپ وتىردى. «الدىم - كۇندىز، جىلىنار. ايتەۋىر ماڭدايىم كۇننىڭ شىعىسى، نە ىستەي قويار دەيسىڭ، ماي ساسىعان بالعاشىنىڭ ۇيىندە بولماشىنى سىلتاۋراتىپ قاشانعى جاتام، بالالار بولسا جول جاققا قارايلاپ كۇتىپ وتىرعان شىعار» دەپ، قاراڭعىلاتىپ اتقا قونعان. باسقارمادان سۇراپ العان استىنداعى شولاق قۇيرىق تۇگى ۇرپيگەن ارىق اقجال دونەن ءبىر ءوزىنىڭ جول جورالعىسىنا جاراپ تۇر. «ۇلكەن كىسىگە وسى دا جەتەدى، كەشەلى كولىك اتقا مىنەر برگيگادتارىڭ مەن ەسەپشىلەرىڭنىڭ تاقىمىنان اۋىسار دەيمىسىڭ» دەپ، شۇكىرلىككە بالاعان دا قويعان، الدە بەرەر، الدە سىلتاۋ ايتار، بەلدى كولىگىن قولقالاعان جوق.
قىسقا توننىڭ سىرتىنان باستىرا كيگەن قاۋدىرلاق كەنەپ سۋلىقتىڭ ەتەگىن قىمتىرىپ، ەرگە قايتا ءبىر كوتەرىلىپ وتىردى دا، قامشىسىن وڭتايلاپ، تاقىمىن قىستى. ءۇش كۇن بويى الدەنەنى تالعاجۋ ەتىپ قورادا بايلاۋلى تۇرعان دونەن دالانى اڭساي ما، الدە تىڭدىعىنان با، شيراق ىتىرىنىپ ءتۇستى. «اپ، بارەكەلدى، وسىنىڭ وڭدى» دەپ، قاريا كولىگىنىڭ مىنەزىنە ءبىر سۇيسىنگەن.
اسپان اشىق تانىلعان. ارقادان سوققان جەڭىل جەل ەكى كۇننەن بەرى باعىتىنان تايماي قادالىپ تۇر. «بۇنىڭا تاعى ءبىر تاۋەكەل، ايتەۋىر ارقادانسىڭ عوي، كورىپ الدىق» دەپ ءبىر توپشىلاعان. «شاماڭا قاراعاندا، بۇگىن دە بوراسىنسىز قاتقاق كۇيىڭدە تۇرارسىڭ، تۇر. جامان بالالاردى امان-ەسەن قۋانتساق، ونان ارگى قۇقايدى تاعى دا كورىپ العانىمىز».
شىعىس بوزامىقتاندى. ءالى وشپەگەن سىلبىر جۇلدىزدار بىرتە-بىرتە سەمە باستادى. «قاراڭعىدا ءسۇرىنىپ-قابىنىپ، تۇرتىنەكتەپ جۇرەمىن بە، ءارى بەتى قابىرشاقتانعان سۇرى قار كولىككە اۋىر بولار» دەپ، اتتىڭ باسىن ءسال بۇرالاڭداۋ بولسا دا، ماشينا جولدىڭ تاپتاۋرىن تابانىنا سالىپ قويعان؛ دونەننىڭ تۇياعى باۋىرلاسىپ قالعان قاسات قاردىڭ توبەسىن قاشىر-قۇشىر ويىپ كەلەدى.
موينىن ىشىنە تارتىپ وتىرىپ، سوعان قۇلاق تۇرمەسە، اينالا تىم-تىرىس، قالانىڭ شەت جاعاسىنداعى ءبىر-جار وياۋ توبەتتەردىڭ دە ەرىنشەك داۋىستارى سەمگەن.
ەداۋىر جۇرىستەن كەيىن ەلەڭ ەتتى - قۇلاققا جىلايمان جاعىمسىز داۋىس ەمىس-ەمىس كەلەتىن ءتارىزدى. تۇلا بويى شىمىرلاپ، وقىس ىتىرىنىپ اينالاسىن جالتاق-جالتاق شولىپ ءوتتى، ەلەڭ-الاڭدا بۇتاعا دەيىن ەدىرەيىپ كورىنەدى، قورقاققا سونىڭ ءبارى ءازىرەيىل. بيىل قىستا قاسقىر دا قاتتى بوسقىنداعان، «قوراعا ءتۇستى» دەگەن دە حابار ءار تۇستان دۇڭك-دۇڭك ەستىلىپ جاتادى. اشىعىپ ەل ماڭايلاپ جۇرگەن وسى جايساڭدارىڭنان بولماسىن؟ قامشىنىڭ سابىمەن تىماعىنىڭ قۇلاعىن ءتۇرىپ جىبەرىپ، دەمىن ىشىنە تارتقان، انىق جىلايمان داۋىس، ونىڭ ۇستىنە تانىس ءتارىزدى.
«ي...ي...ي...ي»
«نە دەيدى؟» جۇگەندى شىرەنە تارتىپ، اتتى ءمۇلت كىدىرتتى دە تىماعىن جۇلىپ الىپ، قوس قۇلاقتى بىردەي دىبىس شىققان جاققا قاداعان. «سول. جىلايمان اتان، بەيمەزگىل ۋاقىتتا مۇندا نەعىپ ءجۇر؟ كىم بولعانى؟»
اتقا قامشىنى سالىپ-سالىپ جىبەردى دە، دالاقتاپ شابا جونەلگەن. قاراسىن كوزى شالعاننان، دوپ-دومالاق بولىپ قۇنجيىپ وتىرىسىنان بىردەن تانىدى: تۇيەنىڭ ۇستىندە وقاس كەتىپ بارادى. سول قارقىنىمەن جەتىپ بارعاندا، جىلايمان اتان اياق استىنان دالبالاقتاپ شىعا كەلگەن بۇدان ۇركىپ، جولدان تايراقتاپ اتىلىپ قاشقان. وقاستىڭ دا ەكى قولى بىردەي ەربەڭدەپ، كوزى الارىپ، تۇيەسىنەن قۇلاپ قالا جازداپ، بەرەكەسى كەتىپ قالىپتى. شال كۇلىپ جىبەردى.
- وقاسپىسىڭ؟ جەلكەڭنەن-اق تانىدىم-اۋ.
- پىرىمبەت پە ەڭ؟ جىن قاقتى ما سەنى؟ سونشاما جالعىزدان جالعىز شاپقىلاپ. اۋدارىلىپ قالا جازدادىق قوي.
باس كيىمى ءبىر جاعىنا قيسايىپ، بەرەكەسى كەتىپ قالعان.
- جۇرەگىڭدى باس تا جوندەلىپ وتىر. جول قىسقارتاتىن مۇنداي جاقسى بولار ما. قاشان كەلىپ ەڭ؟!
وقاس تۇيەسىن جولعا قايتا قاقپايلايمىن دەگەنشە، ءبىرازعا دەيىن جاۋاپ قاتپادى. جولعا ءتۇسىپ، كيىمدەرىن جوندەپ، قايتا نىعايىڭقىراپ وتىرىپ كوڭىلى جايلانعان سوڭ بارىپ بۇرق ەتە قالعان.
- ۋا، كەلگەنبىز دا! سەنەن باسقا ادام قالا كورمەسىن دەپ پە؟!
پىرىمبەت ونىسىن ەلەمەي:
- جىلايمان اتاڭنىڭ داۋىسىن قوزى كوش جەردەن تانىعانىم، - دەپ كۇلىمسىرەپ ءبىر قويدى.
اياق استىنان ۇركىتكەنىنە قيتىعىپ، ءارى باستىقتىق كەۋدە بار، سونى سالەتتەپ وقاس كوز قيىعىمەن ءبىر-ەكى شولىپ وتكەنمەن، شاتاق شالعا ءبىرازعا دەيىن جاۋاپ قاتپاي، تۇلان تۇتىپ شيرىعىپ وتىردى. اڭعارادى: شال اقجارقىن، بالكىم ولجاسى دا بولار - بوكتەرگىسىندە بىردەڭە بۇلتيادى، ءتىپتى ءسوزۋار نەمەس جولداس تابىلعانىنا قۋانىپ تا كەلە جاتقان شىعار-اۋ.
- ءبىر ەلدىڭ زاپپەرماسى دەيدى. قالادا دوستان دۇشپان كوپ. مىنا نەمەنى «مەن مۇندالاپ» كوشەدە جىلامانداتقانشا، سارى ايعىردى مىنبەدىڭ بە؟
سۇراۋىن انشەيىن سۇراي سالىپ، بۇعان نازار سالماي، الدىنا ءتىپ-تىك قاراپ، قاپتالداسىپ كەلە جاتقان پىرىمبەتكە قىرىنان جاقتىرماي اتىلا قارادى. «انەكەي، ءسويتىپ قوتىر ەشكىدەي سۇيەنىپ تۇرادى عوي بۇل. ءسوزىنىڭ تەرىسىن قاراشى».
- ەكى كۇن بولدى كەلگەنىمىزگە. ەسىتۋىڭ بار شىعار، مىناۋ سارباستىڭ باداعى قۇدامىز ەدى. سولار ەرتەڭ ۇيگە قۇلايدى. ايتاتىن جەكجاتىڭ بار، الاتىن كاكىر-شۇكىر بار، سوعان ارنايى ءوزىم شىعىپ ەم. ءوزىڭ جۇرمەسەڭ، ءىس بىتە مە. ءبىرازى ورىندالعان ءتارىزدى، - قامشىسىمەن ەتەگىنىڭ استىنداعى تەڭدى نۇقىپ جىبەردى. پىرىمبەتتىڭ كوزى ەندى عانا جۇككە تۇسكەن. - وسىلارعا بولا كىدىرگەنىم. سارى ايعىردى بالا ءمىنىپ كەتتى. حاباردى جەتكىزە بەرسىن دەپ، كەشە تۇستە قايتارعانمىن. جىلايمان بولسا دا جۇككە وڭاي. بۇنىمەن كوشەنى كىم ارالاسىن.
- ە... ءجون، ءجون. تالاپ وڭ بولسىن. بالا دەگەندە اتا-انانىڭ بورىشى تاۋسىلعان با. دۇرىس ەكەن.
الىس جولدا جالعىزدان ەكى ادام جاقسى - جول قىسقارادى، اسىرەسە پىرىمبەت شال قۋانىپ قالعان. اۋىلدارىنىڭ اراسى ءۇش-ءتورت-اق شاقىرىم، دەمەك بارعانشا جولداس. ەكەۋى جولدىڭ ەكى تابانىنا ءتۇسىپ الىپ، ماناعىداي ەمەس كوڭىل جايلانىپ، قاتارلاسىپ جەڭىل كەلە جاتتى...
وقاس تىعىرشىقتاي مىعىم، ەلۋدى ەندى عانا القىمدايدى، اينالاعا سىيلى، شاشىراپ اسىپ-تاسۋ جوق، شارۋاسىنا مىقتى، پىسىقاي. فەرما باستىقتىقتى دا اينالدىرعانىنا ون شاقتى جىلدان ءارى اۋنادى. ءالى بىرەۋگە بەرەتىن سىڭايى جوق، اۋدانعا دا، ەلگە دە مايلى قاسىقتاي.
قازىر الپەتىندە سىز بار، قۇدا-قۇداعي دەپ كوپتى جيناماقشى ەكەن، فەرما باستىعى دەگەن اتاعى بولعان سوڭ، جۇرت اۋزىن اشا كەلەدى. الدەنەنىڭ ەسەبىن كەلتىرە الماي وتىرعان ءتارىزدى، قاباعىن سالىپ جىبەرىپ، وزىمەن ءوزى تۇنجىراي تۇسەدى.
مۇنارتىپ كۇن كوتەرىلگەن. شاڭقان اپپاق قار ءالى ىزىپ ۇلگىرمەگەن بوزامىق ساۋلەدەن الابۇرتا تۇسەدى. وسىدان ەكى كۇن ءارى قاتارىنان ءۇش تاۋلىك بوراعان، قازىر بەت-اۋزى جىلماعاي تارتىپ، بەزبۇيرەكتەنىپ بەدىرەيىپ جاتىر.
وقاستىڭ ۇستىندە قۇندىز ىشىك، ىشىكتىڭ ومىراۋى اشىق، اياعىنداعى قولدان يلەپ، ارنايى تىكتىرگەن بۇزاۋباس بايپاقتى ەتىك، تىماقتىڭ باۋىن قايىرىپ بايلاپ تاستاعان، قارعا اۋناپ پىسكەن قىزىل تۇلكىنىڭ تۇگى قوزعالعان سايىن جەلك-جەلك ەتىپ، مىڭ قۇبىلادى. ونسىز دا الاسا نەمە قالىڭ كيىنگەن سوڭ، ءتىپتى دومالانىپ قالىپتى. سىزدانىپ وتىرىپ-وتىرىپ بارىپ، بۇعان ەرىنشەكتەنە انتەك موينىن بۇرىپ، ءجون سۇراعان.
پىرىمبەتتىڭ باۋىرىنان تاراعان ءۇش پەرزەنتتىڭ ۇلكەنى نۇرعايشا وقاستىڭ ءتۇپ ناعاشىسىنان كەلىپ قوسىلاتىن قىلي دۇكەنشى نارماعامبەتتىڭ تۋعان بولەسى وسىنداعى التىنباي جەكەننىڭ ورتانشى ۇلىندا ەدى. بالا ۆاگون قاراۋشى - دوڭگەلەك ۇرادى. جاس كەلىڭكىرەگەن سوڭ، جەلپىلدەپ جولعا شىعا بەرۋدىڭ رەتى كەلە بەرە ما. كەمپىردىڭ قىڭقىلىنىڭ زورىمەن، سولاردىڭ ەسەن-ساۋلىعىن ءبىلىپ كەلە جاتقان بەتى، وزگە سالاۋاتتى بۇيىمى جوق.
كەزەك وزىنە كەلگەندە دە قانى بەتىنە تەپكەن قىزىل شىرايلى دومالاق ءجۇزى ونشا اشىلا قويعان جوق. جاڭاعى اڭگىمەنىڭ اياعىن سىزدانىپ تارقاتتى. جۇرتتى جىبەرسە، بىرەۋدىڭ جوعىن بىرەۋ تۇيەنىڭ ۇستىندە ءجۇرىپ ىزدەيدى، بالالار بولسا جاسىق، ءالى كۇنگە دەيىن بەت مونشاقتارى توگىلىپ تۇر. سودان امالدىڭ جوقتىعىنان ءوزى شىققان ەكەن، ءبىرسىپىرا بۇيىمتايىنىڭ ورىندالعان سىڭايى بار. جاقسىلى-جاماندى اتاعى ەل اۋزىندا. دۇشپاننىڭ الدىندا جىعىلماعانعا نە جەتسىن. جىلايمان اتانمەن ارپالىسىپ، شارۋا شارۋالاپ جۇرگەندىگى سول.
كۇن تاس توبەگە اسىلا بەرە جولاۋشىلار الەقالاي ساقتىقپەن داريادان كولىكتەرىن جەتەكتەپ ءوتتى دە، قايتا قونىستى. بۇعان دەيىن بۇيىرعىن توبە، ىلديلى-بيىك، بۇرالاڭ جول-تۇعىن، ەندى كوز ۇشىنداعى قارايعان قىلاۋ بەرەتىن سورقاقتىڭ ميداي كەڭ جازىعىنا ءتۇستى. سوناۋ كوز ۇشىندا مەن مۇندالاپ وقشاتاۋ دارا اسقاقتايدى. سول يىقتارىن تاۋعا بەرىپ، ايتەرۋى كەشكە دەيىن ەل قاراسىن ءبىر كورەرىمىز انىق قوي دەگەن پەيىلمەن، كولىكتەرىن بوس جىبەرىپ، ەركىن قاتارلاسىپ كەلەدى.
ۇنسىزدىك جالىقتىردى ما، الدە سول تەرەڭ كارى قۇلاق شالدان بىردەڭە ەسىتىپ ۋاقىت وزدىرىپ ەرمەك ەتكىسى كەلدى مە، ءتىپتى، جولدىڭ سالماقتى جاعىن ارقاعا تاستاعاندىقتان بولار:
- پىرەكە، اڭگىمە ايت، جول قىسقارسىن. ۇندەمەس ويناپ قاشانعى وتىرامىز، - دەپ، وقاس ەڭسەسىن كوتەرىپ، جازىنىڭ ۇستىنە ءبىر كوتەرىلىپ وتىردى.
شال:
- نە اڭگىمە بولسىن... - دەپ سۇيەي سالدىلاۋ قاشىرتا جاۋاپ قاتقان.
- «انشەيىندە اۋىز جاپپاس، ايت دەگەندە ولەڭ تاپپاستىڭ» كەرى بولىپ جۇرمەسىن، پىرەكە. ءالى ءبىراز جول بار دەگەنىم دا، - دەپ داۋىسىن كوتەرىپ، تاعى ءبىر سالماقتاپ تاستاعان.
پىرىمبەتتىڭ قارشادايىنان قۋناق، ەرتەرەك حات تانىپ، اكەسى تويىمبەتتىڭ سوڭىنان ءبىر دە قالماي، بايگەگە دە شاۋىپ، جيىن-تويدا قالىڭ توپتىڭ ورتاسىندا كوبىرەك بولىپ، شاتاقتىعىمەن قاتار، قۇيماقۇلاق اتانعان شەجىرەلىگى دە بار. سونىسىن مەگزەپ، پۇلداندىڭ، ءپالسىسىن قاشىرتتىڭ دەپ كەلەدى. جاسى كىشى بولعان سوڭ، جولى دا كىشى، ءبىراق ەل اعاسى اتاعى بار، ارتىق اۋىس ءسوزدى پىرىمبەت باسىنان اسىرا بەرەدى. ايتپەسە، باسقا بىرەۋدەن ەسىتسە، الگى سۇيكەمە سوزدەن ەر-توقىمىن باۋىرىنا الاتىن-اق رەتى. ونىڭ ۇستىنە جول ءۇستى بولعاسىن با، ايتەۋىر وسى جولى جايباراقاتشىلىق تانىتقان.
- مانا... - دەپ، جىميىپ كۇلىپ الدى پىرىمبەت، - وسى سورقاقتىڭ ەتەگىنە تۇياق تيگەندە تۇۋ باياعى بالا كەزدەگى ءبىر وقيعا ەسىمە تۇسكەنى. اكەم مارقۇم بۋىنى ءالى بەكىمەگەن نەمە جازىم بولار-اۋ دەپ ءبىر ويلامايتىنداي كورىنەدى. جيىن-توي بولسىن، اس بولسىن اۋىلدان شۇبىرىنا ۇزاپ شىققان توپتىڭ قاراسىندا اكەم، اكەمنىڭ ارتىندا قۇيىسقانعا جاپسىرىلعان شوعايناداي جاربيىپ مەن وتىرعانمىن. ول كەزدە ارتىنا بالا مىنگەستىرىپ ءجۇرۋ ايىپ ەمەس: اتىن اكەلىپ بەرەدى، وندا-مۇندا جۇمسايدى، سول پايداسىنان گورى ۇلكەندەردىڭ ءسوزىن تىڭداسىن، جاقسى مەن جاماندى كورە بەرسىن دەگەن ەسەپ بار بولار دەپ شامالايمىن، قۇرماناي توبىقتىڭ اسى بولىپ، اياق جەتەر جەردەن پەندە قالماعانداي، مىنا وقشاتاۋدىڭ ەتەگى ادامعا قارا قۇرت تولدى دا كەتتى.
- قامشىسىن شوشايتىپ ءبىر تاستادى. - وزىمىزدە بايگى ات جوق، بايگىگە قوسىلامىز-اۋ دەگەن وي ونىڭ ارعى جاعىندا، ءتىپتى، جوق، تەك كوپتەن الماي، قىزىق كورۋگە كەلگەنبىز. قارىننىڭ ءبىر تويعانى ولجا. تاپ بايگە باستالاردىڭ الدىندا جىلميعان كوسە بىرەۋ اكەمە قولقا سالماسى بار ما. «اتشابار بالا اياق استىنان ناۋقاستانىپ قالدى، پىرىمبەتىڭدى بەر، مىنا اتقا ءمىنسىن، - دەدى.
- «پىسى استىڭ كۇيىگى جامان» دەگەن، بۇيىرعان بىردەڭە بار بولار. ات پەن بالا امان بولسىن دە». وندايدان شەگىنەتىن اكەم بە. ەكى يىعى قوپاڭداپ، دەلەبەسى قوزىپ شىعا كەلدى. ءبىر توبەنىڭ استىندا قۇيرىق-جالى توگىلىپ، جابۋلاپ تىستاعان تارامىستاي تارتۋلى اتتىڭ جانىنا الىپ كەلدى. ادامعا كورسەتپەي، تاسالاتىپ قورعاشتاپ تۇرعانى. اكەم اتتى كوردى دە كوزى جايناپ كەتتى.
«ءمىن! الاتىن بولسا جانىڭدى ماقتاعا وراپ قويساڭ دا الادى». سونى ەسىتگەن جۇرت: «ويباي، بوز ايعىردىڭ باسى قاتتى، ۇيرەنگەن ادامى بولماسا، قارشاداي بالاعا ءال بەرمەس، جازىم بولار» دەسىپ شۋلاستى. وعان قۇلاق اساتىن اكەم بە. قايتا ەرەگىسىپ، ەلىرىپ كەتتى. جۇرتتىڭ كوزىنشە ايتتى، بولدى. كوزى شاقشيىپ، ەدىرەيىپ تۇر. «قولعا قونعالى تۇرعان باقتى تەپپە. نە باقىتىڭ، نە سورىڭ. مىنەسىڭ». اكە ايتقان سوڭ، قورىققانمەن شاما بار ما. كوندىك. بىلايىنشا اۋىل اراسىندا اتقا ءمىنىپ جارىسىپ-اق ءجۇرمىز. از دا بولسا سول كوڭىلگە دەمەۋ. ءبىراق مىنا جارىستىڭ ورنى بولەك. باسىمدى ورامالمەن بايلاتىپ الدىم دا شاپ بەرىپ ەرگە جابىستىم.
سەيىس اتتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ تۇرىپ، مىڭ دا ءبىر تاپسىرمانى قۇيىپ جاتىر. جۇرەگىم الىپ-ۇشىپ، قۇلاعىم شۋلاپ كەتكەن. بىرەۋىن تۇتپايمىن. ايتەۋىر، مىنا مارەگە بۇرىن كەلۋ كەرەك قوي، سونى بىلسەم جەتەدى. قانشا ات ەكەنىندە ءتىپتى شارۋام جوق، قارا-قۇرىم بولىپ، جاپىرىلىپ شىعا بەردىك. قارايمىن: كوبىسى ەرەسەكتەۋ بولعانمەن، بايگە اتتارىنىڭ ۇستىندەگىلەر - نەگىزىنەن ءوزىم قۇرالىپتاس بالالار. جۇرەگىم ازداپ ورنىنا تۇسەيىن دەدى. اتتاردىڭ ءبارى بىرىنەن-ءبىرى وتەدى، شەتتەرىنەن ۇكىلەپ، قۇيرىقتارىن سىپتاي ەتىپ بۋىپ الەمىشتەپ تاستاعان، اۋىزدىقتارىمەن الىسىپ تۇر.
جۇرت جاياۋى جاياۋلاي، اتتىسى اتتىلاي، تۇيەلەي، وگىز مىنگەندەر ءبىرى قالماي وقشاتاۋدىڭ باسىنا ورمەلەدى. جۇرت قوبىر-قوبىر. ءبىز بولساق، دۇمەلىپ ات جىبەرەر مەجەگە تارتتىق. تۇننەن تۇرعانبىز، تاڭ جاڭا ءبىلىنىپ كەلە جاتىر. ءار-ار جەردەن: «ىستىققا قالدىرىڭدار، اتتارعا وبال بولادى، جول بايلاماڭدار، جىبەرىڭدەر! بولىڭدار ەندى، بولىڭدار!» دەپ، اسىقتىرعان داۋىستار دەلەبەنى ونان سايىن قوزدىرا تۇسەدى. اناۋ قياننان، دوڭگەلەك تاقىردىڭ ارعى باسىنان ات باسىن جىبەردىك-اۋ. - شال تاعى دا قامشىسىن الىسقا سەرمەپ قويدى. - قىرىق-وتىز شاقىرىم نەگە بولماسىن. دۇمەلىپ اڭدىسىپ كەلەمىز. توپ جازىلماعان. بۇيراتقا تابان ىلىنە بەرە، ۇشقالاق اتتار وق بويى وزا باستادى. سونى كورگەندە بوز ايعىر قۇتىرىنىپ كەتەر مە دەگەم، اۋىزدىعىمەن الىسىپ، جۇگەندى ۇزەر بولدى، نەمەسە وراپ تاستاعان ەردىڭ باسىن جۇلىپ الار، ءتىپتى ءوزىمدى دە اۋناتىپ تاستاپ كەتەر مە دەپ قاۋىپ ەتكەنمىن.
ساۋىرىنا كوز سالىپ، جالىنىڭ استىنا قول جۇگىرتىپ قويامىن. تەر بىلىنەر ەمەس. ات دەگەنىڭ قايدا... قولدى-اياققا تۇرماي، ويناپ تۇر. قاتتى ەرەگىسىپ كەلە جاتقانىن ءبىلدىم دە، «تاۋەكەل» دەپ ارۋاقتارعا سىيىنىپ، باسىن قويا بەردىم. ەردىڭ باسىنا قوس قولداپ جابىستىم دا قالدىم. ەندىگىسىن بوز ايعىر بىلەدى. مەنىكى - جولدا مەرتىگىپ قالماي، امان جەتۋ. باسقا امال قايسى. قالاي دا مەنەن ەرىك كەتكەنىنە كوزىم جەتكەن. ساعان - وتىرىك، ماعان - شىن، اتتىڭ ءۇستى داۋىل، قۇددى داۋىل، قارايمىن: جەر شىركوبەلەك اينالىپ قالىپ بارادى. جانۋار-اي، جانۋار! مال دا جاراتىلا بەرەدى ەكەن-اۋ. ءاپ دەگەننەن-اق، سۋىرىلىپ العا شىققانمىن.
اقبوزدىڭ جانى سوندا عانا جاي تاپتى. باعاناعى الاسۇرعانىن قويدى، ءتىپتى جايباراقات. اۋىزدىعىمەن الىسپايدى، اياقتى بابىمەن عانا جايلاپ تاستاپ كەلەدى. كوزىمنەن پورا-پورا جاس اققان. سونى بەلىمە بايلاپ بەرگەن ورامالمەن ءسۇرتىپ، ارتىما قارايمىن، نەگىزگى توپ قوزى كوش جەردە قالعان، اتقان وقتاي سۋىرىلىپ ەكى تورى، ءبىر شابدار كەلەدى. ءسۇت پىسىرىمدەي مەرزىم وتكەندە دە، شابدار قۇيرىق تىستەسۋگە كەلدى. سونى سەزگەن بويىنا اقبوز جاڭا ءبىر ەكپىنمەن ىتىرىلدى دەيسىڭ. كورىنەۋ كوزگە سىپىرىلىپ، ءتۇسىپ قالا جازدادىم. نە كەرەك، سول تارتقاننان مول تارتىپ، قارا كورسەتپەي ۇزاپ كەتتىم.
كوزىمنىڭ جاسى تىيىلار ەمەس. وقشاتاۋ بولسا بۇلدىراپ كورىنىپ تۇر. باعانا ءبىز شىققاندا ونداي ءتارىزدى ەمەس ەدى، ءۇستى قارا-قۇرىم. وسىناۋ تۇستا سول قاپتاعان حالىق سامۇرىقتىڭ قاناتىنداي بولىپ جارىلىپ، ەكى اپتالىمنان بىردەي كوتەرمەشىلەر شۋلاسا ىلەستى. سونىمەن نە كەرەك، ولار دا تىزگىنگە قول تيگىزە الماي، ۋ دا شۋ، مەن بولسام، مارەدەن وتە شىقتىم. قايىس جۇگەندى تارتامىن كەلىپ، ءبۇيىم دەيتىن ءتۇرى جوق. جانۋاردىڭ ءىشى بوساعان سوڭ با، الدە تارتپا ۇزىلدىمە، استىمداعى جەڭىل ەر سىپىرىلىپ كەلىپ، اتتىڭ موينىنا ءتۇستى. سول ەكپىن. كوز اتىزداي بولعان.
مەنىڭ ولەرىمدە شارۋالارى جوق، ەكى قاناتىم قيقۋ. ءبىر قاراسام، دارياعا تىرەلىپ-اق قالعان ەكەنمىن. تىك جار. تابانىڭ ءبىر تايسا بولدى، كەتتىم دەي بەر. داريانىڭ تولىق كەزى، مۇنداي ما، اق يىرمەندەنىپ، ساپىرىلىسىپ جاتىر. يمانزارە جوق. تۇلا بويىم تاس توبەمە دەيىن تۇگەل مۇزداي. ەسىك پەن توردەي جەر قالعاندا، دوعاشا ءيىلىپ جامباستاي بۇرىلعاندا، سىپىرىلىپ بارىپ، مويىنعا كەلدىم، قۇشاقتاعانىمدى بىلەم. ات كىلت توقتاپ قالعان، شاڭعا اۋناپ جەردە جاتىر ەكەنمىن.
جانۋاردىڭ بىردە-ءبىر تۇياعى تيگەن جوق. ارعى جاعىن بىلمەيمىن. جاڭاعى كوتەرمەشىلەر كەلىپ الىپ كەتىپتى. ءسويتىپ، بوز ايعىردىڭ ارقاسىندا اتاققا دا ءىلىنىپ، ءولىم اۋزىنان قالعان دا جايىم بار. جانۋار، سول بوزدار ايتارى جوق سايگۇلىك ەدى عوي، ناعىز سايگۇلىك.
شال سوناۋ بالا كەزدەگى البىرت قىزىققا بەرىلە ەلىتىپ، وزىمەن ءوزى، كۇلىمسىرەپ جولداسىنا ەندى قاراعان، ول بولسا، كوزىن قيانعا سالىپ، بەدىرەيىپ وتىر.
اياز دا بولسا ءىشىن تارتقان. جەل تىنىپتى. ماناعىداي ەمەس، تىمىرسىق. سوناۋ كۇننىڭ باتار جاعىنان قاراقوشقىل بۇلت تۇتاسا ەرلەپ كەلە جاتىر ەكەن. جاۋار بولسا، اينالاسىن تۇگەل تۇمشالاپ ءمىز باقپاي، وكپەنى قىسىپ، اسىقپاستان دا ساسپاستان بىرنەشە كۇن، بىرنەشە ءتۇن تاپجىلماستان جاۋار سىڭايى بار. وقاس سوعان كوز قاداپ، مىنا ءبىر قوناقتارى كەلىپ تاراعانشا، اشىق-جارىق بولىپ تۇرعان جونىن تىلەپ كەلە جاتقان. كوز الدىندا انتالاي وربىگەن نىشانداردىڭ قاي-قايسىسىنان دا سەكەم الادى. كەلىپ-كەتەر ادامنىڭ اياعى سيرەگەنشە، بولماسا ەكى-ءۇش كۇنگە تولاس بەرسە ەكەن. ءيىرىلىپ جاتىپ السا دا شاراسى جوق. اناۋ سىقپىتى جامان شوعىر بۇلتتار كەسىرىنەن وربىگەن ويىن ءبىراز قۋدالاپ بارىپ، شالعا قاراپ ەدى.
- پىرەكە-اي، سۇبەلى بىردەڭە ايتا ما دەسەم... بالانىڭ اڭگىمەسىن كەلىپ... ات قىزىعىن كورمەگەن قاي بالا دەيسىڭ. سونىڭ ءبارىن تىزە بەرسە، ءبىر قىرمان اڭگىمە بولار.
- ەندى نە ايت دەيسىڭ، باتىر-اۋ؟
شال بۇعان وشارىلا بۇرىلىپ، كۇلىمسىرەي قارادى.
- ونان دا جاكەڭدەردىڭ اڭگىمەسىنەن قوزعاساڭىزشى. ادامنىڭ كوڭىلى توياتتايتىن.
- ە...ە باتىردىڭ قاي اڭگىمەسىن تاۋىسارسىڭ. جايباراقاتشىلىقتا بولماسا، جول ءۇسى ءتيىپ-قاشىپ ايتقان سوڭ، بەرەكەسىن المايمىز با؟
- اكەم ايتۋشى ەدى، - وقاس ەڭسەسىن كوتەرىپ، بۇعان بەتىن بۇرا وڭتايلانقىراپ وتىردى. قامشىسىن بىلەمدەپ، وڭتۇستىك باتىس جاققا سەرمەپ قويدى. - وسى توعانكولدىڭ داۋىمەن جانقوجانىڭ جاقايىم تايلاقتىڭ بالاسى ءىزباساردان تەپەرىش كورگەن جەرى بار دەپ...
پىرىمبەتتىڭ كوزى جايناپ، اڭتارىلىپ، ەلەڭ ەتىپ، ۇمتىلا ءتۇستى. جاڭاعى ءبىر كوڭىلدى قىزىل شىرايى لەزدە جوعالىپ، سۇرعىلت تارتقان.
- ءيا، ەسىتپەگەن اڭگىمەم ەدى. قالاي بولعان كورىنەدى؟
- نە ايتارى بولسىن، قازاقتىڭ جەر داۋى مەن جەسىر داۋىنىڭ تاۋسىلعان كەزى بار ما؟ سوندايدا ءبىر بولعان كەپ تە.
- ءيا...
- قارا شارۋانىڭ وسى داريانىڭ قولتىق-قولاتىنا ەگىن سالىپ، تىرشىلىك ەتپەككە وتىرىقشىلانا باستاعان شاعى بولسا كەرەك. نەگىزى بۇل ارا ول باستان جاقايىمنىڭ قونىسى. ءبىر جاقتان از اۋىلدى اسان كەلىپ كيلىگەدى. بەلگىلى ەمەس پە، اركىم-اق ءوز كۇلشەسىنە كۇل تارتىپ، شۇرايلى جەردى العىسى كەلەدى دە باياعى. جانقوجا نەگە ەكەنىن قايدام، از اۋىل اسان جاعىندا. داۋ ءارى-بەرى ارەكەتپەن شەشىلمەي، ەكى جاق تا ادام جيناپ، سارتوبەنىڭ باۋرايىندا كەزدەسپەكشى بولىپ، ۋاعدا بايلاسقان كورىنەدى.
ادام جينالعان سوڭ ماسەلەنىڭ ۋشىعايىن دەگەنى. جانقوجا ادامدارىن جيناپ كەلسە، تايلاق جاعىنىڭ توبى كوپتەۋ بولىپ شىعادى. كوپ اۋىل كوپتىگىن جاساماسىن با ەندى. باتىردىڭ، سەسكەنسىن مەيلى، كوپكە توپىراق شاشپايىن دەگەندەگىسى بولسىن مەيلى، ىعىساتىن سىڭايى بايقالادى. تايلاق كوكەمنىڭ توقالىنان ءىزباسار دەگەن قارۋلى ۇلى بولسا كەرەك. سول كەزدە ون سەگىز جاستا. جۇيرىك بايتالعا مىنگىزىپ، ءبىر ادامعا شىلبىرىنان جەتەكتەتىپ قويعىزاتىن كورىنەدى.
قاجەت جەرىندە عانا اكەسى: «جىبەر» دەيدى، دۇلەي نەمەنى سوندا عانا جىبەرمەسە، ادام تالعاماي ۇرىنا بەرەتىن اقكوز باتىرلىعى دا بار ەكەن. نە كەرەك، قالاي سويلەسىپ، قالاي بىتىمگە كەلگەنىن قايدام، جانقوجا بۇلاردان ىعىپ، الىستاپ بارا جاتقاندا، سەسكەندىرىپ، بەتىن قايىرىپ تاستايىن دەگەن بولۋ كەرەك، تايلاق «ءىزباساردى جىبەر» دەپ ىمدايدى. البىرت جىگىت مەنى تىڭداسىن، جۇرتتىڭ باتىرلىعىندا قاي شاۋراسى بار، جۇيرىك بايتالمەن اعىزىپ قاپتالداسا بارىپ، نايزا سالعان ەكەن دەيدى. نايزا بوكسەدەن بارىپ قادالادى.
«كۇل شىققىردىڭ قولىنىڭ قاتتىسىن-اي» دەپ، باتىر سول بەتىنەن قايىرىلماعان كۇيى، قىلىشىن سەرمەپ قالعاندا نايزانىڭ باسىن قيىپ ءتۇسىپ، سابى ءىزباساردىڭ قولىندا كەتىپتى. اۋىلىنا بارامىن دەگەنشە دەنەگە بويلاي ەنگەن نايزانىڭ باسىن قان تۇتىپ قالىپ، ءبىر ءوزىنىڭ ارەكەتىنە شىعا قويماي، ءۇش-ءتورت جىگىت كۇش بىرىكتىرىپ ارەڭ سۋىرىپ العان ەكەن. سول ءىزباسار، شىنىندا دا، كەيىن كۇل شىعىپ ولگەن دەيدى.
پىرىمبەت ءارى اشۋلانىپ، ءارى كەكەتىپ، يىعىن سەلكىلدەتىپ، وزىمەن-ءوزى ۇزاق كۇلدى. وقاس بولسا تىكسىنىپ، نامىسى كەلە كۇيگەلەكتەنىپ، شالعا اشۋلى كەيىپپەن جارپاق-جارپاق قاراعىشتاۋمەن بولدى.
- التى كىشكەنەنىڭ ورتاسىنداعى جالعىز جانقوجا بولادى. وعان تايلاقتىڭ ءوزى دە ەمەس، توقالدان تۋعان سارى اۋىز بالا نايزا سالادى. ءاي سەنبەيمىن، سەنبەيمىن. بۇنداي اڭگىمە ەسىتسەم، قۇلاعىم كەرەڭ بولسىن. - پىرىمبەت باسىن شايقاپ قويدى. - مەن ەسىتەردە باسقاشا بولاتىن. اينالايىن قازاق قولىنان كەلسىن مەيلى، كەلمەسىن مەيلى، ءوز جاعىن كوتەرمەسە جۇرە الا ما؟ وقاس شىراعىم، مىنا اڭگىمەڭدى ماعان ايتساڭ دا، باسقاعا ەسىتتىرمە. جۇرت تا كۇلەر، ءارۋاقتاردان دا وبال-دى.
- ءاي، مەن ءبىر ويدان شىعارىپپىن با؟ ايتسام، جۇرتتىڭ ايتقانىن ايتتىم. سولاردىڭ قولىنا شىققالى وتىرعان بىردەڭەم جوق. سوندا مىنا ەسىتگەن قۇلاقتى كەسىپ تاستا دەيسىڭ بە؟
- سوندا دا قياناتسىز بولسىن دا. تايلاقتىڭ ءىزباسارى قايدا، كىشكەنەنىڭ جانقوجاسى قايدا. الەۋكەندەي جالاڭداعان قانشا ادام ورتالارىنداعى جالعىز جانقوجاعا نايزا سۇقتىرىپ قويىپتى، باتىردىڭ ءوزى دە «ىڭق» دەمەي جۇرە بەرىپتى. ەل-حالقى قايدا. تىم-تىرىسى جونەلە بەرىپ، باتىردىڭ ءجۇنى كىمنەن جىعىلعانى. اي بىلمەيمىن-اۋ، بىلمەيمىن، - شال باسىن شايقاي بەردى. - كوكەيگە قونباي تۇرعانى.
وقاستىڭ ءبىتي كوزدەرى شاقشيىپ، سۇرلانىپ كەتكەن. قامشىسىن بىلەمدەپ، ءسال كەيىندەپ كەلە جاتقان شالعا وشارىلا بۇرىلدى.
- جۇرت ايتقاندا جۇيەلى ءسوز بىلە مە دەسەم، ءوزىڭ ءبىر رۋشىل نەمە ەكەنسىڭ. جانقوجاعا شىبىن دا قوندىرعىڭ كەلمەي، شىرىلداپ كەلە جاتسىڭ عوي. قۇدايدىڭ شەرىسى بولسا، قالعان جوق پا جالعىزدان جالعىز تۇۋ قىزىلقۇمنىڭ قيان شەتىندە. مەن بە ەكەنمىن ەلدەن اسىرىپ جىبەرگەن؟! و نەسى-اۋ، ءتىپتى.
- ءاي، وقاس، سەن ءويتىپ اكيمە. ءبىلدىڭ بە؟! جانقوجانىڭ كەگىن سەنەن العالى كەلە جاتقان مەن جوق. كۇيسەم سەن سياقتىلاردىڭ بىلدىر باتپاقتارىنا كۇيەم. «جۇيەلى ءسوز جۇيەسىن تابار، جۇيەسىز ءسوز نەسىن تابار». انىق-قانىعىن بىلمەگەن سوڭ، اناۋ ويدەپ ەدى، مىناۋ بۇيدەپ ەدى دەگەن وشاق اراسىنداعى جەل ءسوزدىڭ ساعان كەرەگى نە؟! اڭگىمە سەنىڭ نە تەڭىڭ؟! تىڭداي بىلسەڭ، جۇيەسىمەن ايتا دا ءبىل. جانقوجانى جالعىزدىققا يتەرمەلەگەن وسى الاۋىزدىق، مۇرنىنىڭ استىنداعىنى كورمەيتىن كورسوقىرلىق! بىلە بىلسەڭ الگىدەي باقاستىق. ايتپەسە، ەل اسىپ، جەر اسىپ كەتەرلىكتەي قارا حالىققا جاماندىعى بولىپ پا؟ ايتشى، كانە؟! ءا...ا. سولاي ما؟! موينىڭا سۋ كەتە مە؟!
ول دا قاتتى قيتىققان ەكەن، جاعى ءبىر تىنباي سىڭسىپ كەلە جاتقان اتانىن بوربايلاپ-بوربايلاپ جىبەرىپ، جولدى كەس-كەستەدى. ەشتەڭەدەن تايىناتىن ءتۇرى جوق، كوزى شاتىناپ، تۇلا بويى ءدىر-ءدىر ەتەدى.
- سونشاما دىگەرلەيتىندەي سەنىڭ قولىڭدا قاعازىڭ بار ما ەدى؟! كۋالاندىرعان! كورسەتشى، كانە!
- سول قاعازدىڭ بولماعاندىعى عوي، ويىڭا نە كەلسە، سونى ايتىپ... مىنا قوس قۇلاق - قاعاز. - شال ەكى قۇلاعىن بىردەي سوزىپ-سوزىپ تاستادى. - جولمىرزانىڭ ءبيجانىنان ەسىتگەم. ءوز اۋزىنان ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت ەسىتگەم. قاعازىڭنان كەم بە، ايتشى، ال؟!
جانقوجانىڭ نەمەرە ءىنىسى، قاريالار ۇيىپ، دەن قويىپ تىڭدايتىن ءسوزىنىڭ العاۋى جوق، ءتۇزۋ كىسى دەپ اتايتىن ءبيجاننىڭ ەسىمىن ەسىتكەندە وقاس ەشتەڭە دەي الماي، تۇتىعىپ قالدى.
ايدالادا ەكەۋدەن-ەكەۋ بىرىنە-ءبىرى جول بەرمەي كەسە كولدەنەڭدەپ تۇر.
- ماعان سەنبەيسىڭ. تۇراتىن كوزى ءتىرى ادامىڭدى ايت! جەردىڭ تۇبىندە بولسا دا جۇگىنبەي ەل كورمەگەنىم. بىرگە بارامىز. ايت!
ەندى پىرىمبەتتىڭ كوزى اقيلانىپ كەتكەن. وقاس ازداپ شەگىنشەكتەيىن دەدى.
- اۋ، قويا تۇر. ۇيدە ءيىرىلىپ جاتقان قۇدالار بار. كورەرمىز. شەشىلىسەرمىز. سونشاما جاۋ الىپ بارا جاتقان جوق قوي.
- قۇدالارىڭنىڭ تاپ اكەسىن... تۇراتىن ادامىڭدى ايت!
وقاس ەزۋىن شيراتىپ، مىسقىلداي كۇلدى. تۇيەسىنىڭ باسىن بۇرىپ، جولعا سالعان.
- اۋ، بىزدىكى نە تۇرىس بولماق ايدالادا. ايتىلعان ءسوز ايتىلىپ كەتكەن شىعار. ەكەۋمىزدەن باسقا ەسىتىپ تۇرعان جان جوق. بىرەۋدىڭ باسى سىنىپ، كوزى شىعىپ جاتقان جاي تاعى جوق. ەلگە جەتەلىك. سودان سوڭ دا كورەرمىز. وسى ءسوزدىڭ انىعىنا جەتپەي، بيىل ەش جاققا كوشپەيمىن، ايتەۋىر.
- تۇراتىن ادامىڭدى ايت دەيمىن؟!
شالدىڭ ونسىز دا قىزىل كوزى شاتىناپ، قىزارا ءتۇسىپ، تۇتىگىپ كەتكەن. جاعى سۋلاپ، قولى دىرىلدەيدى. وقاس ءبىرازعا دەيىن قايتەرىن بىلمەي، ءمۇدىردى. شاراسى تاۋسىلىپ، وڭعا ءبىر، سولعا ءبىر، اسپانعا... سونان كەيىن موينىن بۇرىپ كوزى قانتالاپ تۇرعان ارىق شالعا قايتا قارادى. قارادى دا ايتقان شارتىنا تۇرماسا بولمايتىنىنا كوزى جەتتى.
- ءسوز بىلەتىن كىم قالدى دەيسىڭ...
- بىلەتىن ادام تابىلادى. قالاعانىڭدى ايت.
- ساتىبالدىدان باسقا كىم بار؟ تورىنەن كورى جۋىق كونە كوز عوي. نە بوپتى، شىنىن ايتار.
- ءا، ساتىبالدى ما؟ تۋىسقان سەنىكى، ءبىراق اققا تاپسىرعانىم. ءجۇر! مەنىڭ دە تۇرعانىم سوعان.
شال شاپشاڭ ۇمتىلىپ، قولىنان بۇيداسىن جۇلىپ الدى دا، ارتىنا قاراي تارتتى. وقاس نە ىستەرىن بىلمەي، شاراسىز كۇيدە تەرىسىنە سىيماي بورتىپ وتىر. اسپانعا قاراپ ەدى، رايى جامان، تۇنەرىپ كەلەدى، قوناقتارى بولسا - ءوز اعايىنىنىڭ الدى بۇگىن قۇلايدى - اڭتارىلىپ كۇتىپ وتىر. اشۋدان اق تۇلدانىپ، اۋزىن اشا المادى. «نە بولسا دا كورىپ العانىم، تىڭداماي ەلگە تارتسام، قاشتىڭ دەپ تاعى جەلكەمە ءمىنىپ الار» دەگەن ويمەن تىستەنىپ قاتتى دا قالدى.
ساتىبالدى وسى ماڭداعى ءسوز ۇستاعان كونە كوز قاريا. وعان تۇرمايتىن ادام سيرەك. قالپالى جوق قارا قىلدى قاق جارعان دەرلىك ءبىر ءسوزدى ادام. مىنا شال جاعادان العانداي بولعان سوڭ ەل باعالاعانا سول قاسيەتىن ءبىر ويلاپ، بوتەننىڭ الدىنا جىعىپ بەرمەك دەگەن جەكجاتتىعىن ەكى ويلاپ اتاعان. اتاعان دا جايشىلىقتا ءبىر تورەلەسەرمىز دەپ جوبالاعان. وعان بولاتىن پىرىمبەت پە، بۇنىڭ بۇيداسىن قولىنا الىپ، قيىس تارتىپ كەلەدى.
ءبىرازدان كەيىن پىرىمبەت موينىن ءسال بۇرىپ:
- جولدا ەل جوق. قالاي دا بارىپ قۇلالىق، - دەدى دە، دونەنگە قامشىنى باسىپ-باسىپ جىبەردى. اقجال قاسات قاردى بۇرقىراتا لاقتىرىپ، شوقىتا جونەلدى. جىلايمان اتاننىڭ اششى داۋىسى بۇرىنعىدان دا باق ەتىپ سوزىلا ءتۇستى تە، جەلپ-جەلپ ەتىپ اتتىڭ ىزىنە ەرىكسىز ەردى.
ۇزاق جاۋىپ، مەزى ەتەر سىڭاي تانىتىپ، جاپالاق-جاپالاق قار باپپەن قالبالاقتاپ، جەرگە اسىقپاستان تۇسە باستاعان. اۋا دا جىلىمىق تارتقان ەدى، قازىر تىمىرسىق.
پىرىمبەتتىڭ جەرشىلدىگىنەن عانا، جولاۋشىلار ءتۇن ورتاسى اۋا بۇيىرقۇمنىڭ بەرگى ەتەگىندەگى جىقپىلدا وتىرعان ساتىبالدىنىڭ ءۇيىن اداسپاي تاپقان. ءبىر-بىرىمەن سالەمدەسكەننەن وزگە ءجون سۇراسقان جوق، كولىكتەرىن قوراعا بايلاپ، ازدى-كوپ بوكتەرگىلەرىن بوساعاعا سۇيرەپ اكەلىپ تاستاي سالىپ، جاتا-جاتا قالىسىپ ەدى.
جولسوقتى بوپ تيتىعىپ شارشاعاندارىنا قاراماستان، جولاۋشىلار ءبىر-بىرىمەن جارىسا الاكەۋگىمنەن ەرتە تۇردى. بۇلار تىسقا شىعىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ كەلگەندە، ۇلكەن مىس ساماۋىر يىعىنان دەم الىپ تۇر ەكەن. قازانعا جاۋىپ پىسىرگەن قوڭىر ارپا ناننىڭ بەتىنە جىلتىراتىپ قايماق جاعىپتى، اشوزەك جولاۋشىلاردىڭ مۇرىندارىن قىتىقتادى. ساقال-مۇرتى، كىرپىگىنە دەيىن تۇگەل اپپاق مايسىڭدى تاجىك توبەتەيلى شال توردى نۇسقاعان.
داستارقاننىڭ تومەنگى ەتەگىندە جۇگىنىپ، اسىعىستاۋ وتىرعان كىشى بالاسىنا «قوناقتارىڭنىڭ جاعدايىن جاساۋعا كىرىس» دەپ، يەگىن كوتەرگەندە، الدىمەن وقاس باج ەتىپ، قارسىلىق جاسادى. سونشالىق سۋىت ەكەن. وسى شايدى ىشسە بولدى، جۇرمەكشى. ساتىبالدى ەش نارسەگە تۇسىنبەي تاڭىرقاپ الدى. جولاي سوقتى دەيتىندەي ۇلى جولدىڭ ءۇستى دە ەمەس، ەكەۋى بىردەي الدەقانداي بۇيىممەن ارنايى كەلگەن دەپ ۇققان. ولاي بولسا، سىباعالى مالدارىن الماي وتىر. قوناقتارىنىڭ قاباقتارى سالىڭقى ءتارىزدى، ءۇي يەسى جولسوقتىلىققا سۇيەپ، ونشا ءمان بەرمەگەن.
- ءدام الىڭدار.
سول كەزدە تاڭ اتقالى جوندەپ ءتىل قاتپاعان پىرىمبەت ەڭسەسىن كىلت كوتەرىپ، قۇيرىعىمەن ۇمسىنىڭقىراپ ىلگەرى جىلجىدى.
- اعا، قازىر نەشەدەسىز؟
شال تاڭىرقاپ، «سونى دا بىلمەيتىن بە ەدىڭدەر» دەگەندەي ەكەۋىنە كەزەك-كەزەك قارادى دا، كىدىرىڭكىرەپ:
- جەتپىستىڭ سەگىزىنە كەلىپ وتىرمىز، - دەدى.
- بىلمەي سۇراپ وتىرعان مەن جوق. ورتامىزداعى كونەنىڭ كوزى، ەسكىنىڭ ءسوزى ءوزىڭىزسىز. پايعامبار جاسىنان ءبىر مۇشەل اسقان ەكەنسىز. وسى كەزگە دەيىن ايتىلماعان جالعان ءسوز ەندىگى ساتىبالدىعا جاراسپاس دەپ ويلايمىن. ءبىرىنشى ءدامى، ەكىنشى داۋ قۋىپ كەلىپ وتىرعان جاعداي بار. بۇدان ءتورت جىل بۇرىن ساتىبەك بۇلاعىندا، قىركۇيەكتە، اتاباي ۇيىندە دامدەس بولىپ ەدىم. سودان بەرى ءديدار بۇيىرىپ وتىرعانى وسى، مىنا دامنەن اۋىز تيمەي تۇرىپ، سىزدەن سۇرار ءبىر عانا ساۋالىمىز بار. كەشە ەرتەڭگىسىن قالادان بىرگە شىققان ادام ەك. مىنا وقاس ءىنىڭىز ەكەۋمىز ءبىر ماسەلەگە داۋلى بوپ، سىزگە جۇگىنگەلى ارنايى ات باسىن بۇرىپ كەلىپ وتىرمىز. بىزدە باسقا بۇيىم دا، ءالىم دە جوق. بۇل دا اسىعىس، جولىنان قالماسىن. بىرگە كەلىپ، جالعىز ءوزىن مەن دە جىبەرە الماسپىن. سول داۋلى سوزىمىزگە تورەلىك ەتۋگە قالايسىز؟
- بىلسەم ايتايىن. بىلمەي جاتسام، قيناما.
شال ءالى دە ەش نارسەگە تۇسىنە الماي، ەكەۋىنە تىكسىنە جارپاق-جارپاق قارادى.
- اقساقال، ءسوز مىناۋ: مەنىڭ سۇرايتىنىمى ەكى جاقتى اڭگىمە، ەگەر ەسىتىپ، ءبىلىپ تۇرىپ، «مەن بىلمەيتىن ەدىم» دەپ جاسىرىپ قالساڭىز، قانداي دا ءبىر ەسەپپەن بولماسىن، بىلە تۇرا ءبىر جاعىنا بۇرساڭىز، ەسىتكەنىڭىزگە قوسىپ ايتساڭىز، مىناۋ داستارقانىڭىزداعى دامگە تاپسىرامىن. وسىعان قايلىمىسىز؟ تورەلىككە ءسىزدى تاڭداعان مەن ەمەس، مىنا ءىنىڭىز. مەن سوعان تۇرعان اداممىن.
سارى شالدىڭ ساقالىنىڭ ۇشى ءدىر ەتىپ، شوشىنا ۇيرەيلەنە قالدى. نان وڭايلىقپەن اتالماۋشى ەدى. بۇل قالاي؟ داستارقانعا سوزا بەرگەن قولىن ساسقالاقتاپ باياۋ عانا قايتىپ الىپ، اڭتارىلدى. وقاس بولسا، قۇلاعىن ءتۇرىپ، تىمىرايىپ وتىر.
- ويپىرماي، مەنى قاتتى قينادىڭ-اۋ. سونشالىقتى نەمەنە ەدى ول؟ سۇراي بەرشى. تاۋەكەل.
قايماق قاتقان قويۋ كۇرەڭ شاي بۋى بۇرقىراپ، تەلمىرىپ تۇر. ساماۋرىن باسىناعى شىرايلى كەلىن دە نە ىستەرىن بىلمەي، سامسوز كۇيدە اركىمگە جارپاق-جارپاق ۇركەكتەي قارايدى. وقاس ەندى قيمىلداپ، ساتىبالدىنى ءبىر، پىرىمبەتتى ءبىر شولىپ ءوتتى.
- مەن الدىمەن بىلسەم، بىلگەنىمدى اسىرماي-تاسىرماي ايتسام، تۇراسىڭ عوي. بىلمەيتىن بولسام، تورىنەن كورى جۋىق ادامنىڭ شىبىن جانىن شىرقىراتپا.
- تۇرامىن. - وقاسقا قارادى. - ايت مىنا تۋىسقانىڭا. تۇراسىڭ با؟ تۇرمايسىڭ با؟ ءوز قۇلاعىمەن ەسىتسىن.
- ۇيدەگى يىرىلىپ جاتقان قوناعىمىزدى تاستاپ، ات سابىلتىپ ارنايى كەلىپ وتىرعانىمىز جوق پا؟ تۇرماعاندا قايتەمىز؟
- ولاي بولسا، اقساقال، مىنا توعانكول بۇرىننان جاقايىمنىڭ وزىنىكى مە، الدە اسان دا ورتاق پا؟
- اسان ەكەۋى ءبولىپ پايدالانعان.
- توعان ءۇشىن بولعان قاقتىعىستا بوزعال مەن تەڭگەلدىڭ وپات بولارىنان ءۇش جىل بۇرىن كول باسىندا نەنەدەي وقيعا بولىپ ەدى؟ ەكەۋمىزدىڭ دە سۇرايتىنىمىز - وسى.
ءسوز باستالعالى ءۇرپيىپ وتىرعان ساتىبالدى ەندى عانا «يە، يە» دەپ شىرايلانىپ، يىعى سەلكىلدەپ، ءبىراز مىرس-مىرس ەتىپ الدى دا، قوس قولىمەن ساقالىن ساۋىپ، ىڭىرسىپ، تاعى ەداۋىر وتىردى. «ەكەۋلەرىڭنىڭ نەگە تالاسىپ كەلە جاتقاندارىڭدى جاڭا شامالاي باستادىم» دەگەندەي، ءۇنسىز عانا قىزىل كوزىنىڭ قاراشىقتارىن جاعالاي جۇگىرتىپ الدى دا، كەۋدەسىن ءسال كوتەرىڭكىرەپ، سويلەپ كەتتى.
- وسى كىشكەنەنىڭ بالالارى سىرداريانى جاعالاپ ەگىسكە اينالا باستاعان شاعىندا توعان كولدە ەكى ەلدىڭ اراسىندا تالاس بولعانى راس. جەر داۋىنىڭ قاقتىعىسى ۇستىندە الىگى ءوزىڭ ايتقان بوزعال مەن تەڭگەلدىڭ مەرت بولعانى دا شىندىق. ءبىز ەسىتەردە، قانى ءبىر بولا تۇرا، ىرگەلەس دەيمىز-اۋ، قويى قورالاس، اعايىن ارالاس ەكى ەلدىڭ ءبىرازعا دەيىن الاكوز بولىپ جۇرەتىن جايلارى دا بار. ەكى جاق تا ادام جيناپ، كولدىڭ باسىندا قان توكپەك داۋعا اينالارى دا شىندىق.
ەس بىلگەلى ءارقاشان، ءار جەردەن ەسىتىپ كەلە جاتقانىم - وسى جەلى. ولاردىڭ اراسى شىنىمەن ۋشىعار بولعان سوڭ، بىرەۋ ەكى جاق توپتاسىپ كەلىپ، ءوزارا بىتىسە الماي، دۇرلىگىپ جاتقان كەزىندە «اعايىن اراسىنا جىك تۇسەتىن ءتۇرى بار، تەز جەتسىن» دەپ سىردان اۋلاق، قىردا جاتقان جانقوجاعا سۋىت ادام جىبەرەدى. اۋىل اراسىنداعى ۇلكەندەر ءارى-بەرى باسۋ ايتسا، دەلەبەلەرى قوزىپ العان جۇرت ەلىرىپ يە بەرمەيدى. ەندى توقتاسا، تەك جانقوجا باتىرعا عانا توقتايدى.
جاقايىمنىڭ باسىندا تايلاق اقساقال. قۇلاعىناحابار ءتيۋ بويىنا اتقا قونعان جانقوجا شولاق نايزاسىن سىعىمداپ، شوعىردىڭ باسىنا كەلگەندە، ايتۋشىلار نىلگە سالعانداي تۇتىگىپ كەتكەن ەكەن دەيدى. ىزىندە كىشكەنەنىڭ بەس-التى ادامى بولسا كەرەك. ات باسىن الدىمەن جاقايىم جاققا بۇرادى. ادامدارىن جيناپ، ەرتەڭ ءبىر كۇن سويىلداسۋعا دايىندالىپ جاتقان جۇرت بىلەكتەرىن سىبانىسىپ ءيىرىلىپ جاتپاي ما؟ باتىردىڭ بەتىنىڭ قاتتىلىعى سول ارادا تايلاققا دا جەتەدى. اتتان جايباراقات ءتۇسىرىپ الۋعا الدىنان شىققان ادامدارمەن جۇمىسى جوق. تايلاق وسىندا بولار-اۋ دەگەن ۇيدەن باستاپ، اتتان تۇسپەي، ەسىكتى شولاق نايزاسىمەن كوتەرىپ، ەڭكەيىپ سۇرايتىن كورىنەدى.
«تايلاق اعا بار ما؟!» ءۇي ءىشى تىم-تىرىس. «بۇل ۇيدە تايلاق جوق، جاكە». كەلەسى ۇيگە بارادى. «تايلاق اعا بار ما؟» «جاكە، بولمادى. اتتان ءتۇسىڭىز». كەلەسى ۇيگە تاعى بارىپ، «تايلاق اعا بار ما؟» «بولمادى، باتىر. جوق. جوق». وعان دەيىن باتىر مىنا اشۋلى قالپىمەن قاتەر ەتەر، ءسويتىپ تۇتانعالى تۇرعان ءىستى ناسىرعا شاپتىرىپ الارمىز دەپ، تايلاققا شاپان جاۋىپ، توبە اسىرىپ جىبەرگەن ەكەن.
باتىر ات ۇستىندە سوڭعى ۇيدەن سۇراعان كەزدە بارىپ، جاقايىم ءدارىباي اقساقال: «تايلاق اعاڭىز بۇل جيىننىڭ باسىندا جوق، جاكە. قىرعا اعايىندارىنا كەتكەن. ول كىسى بۇل جايدان بەيحابار. باتىر، اتتان ءتۇسىڭىز. تاكەڭدى الدىرامىز» دەپتى. «باتىر - اڭقاۋ، ەر - اڭگۇدىك» دەگەن. سوندا بارىپ: «ە، باسە، تايلاق اعا ويتپەسە كەرەك. ءبىردى ەكى ەتىپ، قارا قازاقتىڭ باسىن قوسا الماي جۇرگەندە، اعايىندى شابىستىرىپ قايتسىن. پەيىلى كەڭگە جەر جەتپەي مە» دەپ اتتان تۇسكەن ەكەن.
كەيىن «قىردان تەز شاقىرتىپ الدىردىق» دەپ، ءبىزدىڭ شالدى الىپ كەلىپتى. العاشقى اشۋدان قالعان سوڭ، امالىن تاپاسىن با، ەكى ەلدەن دە قاتار وكىل شىعارىپ، كولدى ءوزى ءبولىپ بەرگەن ەكەن. سودان بەرى اعايىن ىرگەلەس جاتىپ، كولدى قاتار ەمىپ كەلەدى. ايتقانىڭ دۇرىس. الىگى ادام ولەتىن وقيعا بۇدان كەيىن. ونىڭ اراسىندا جاكەڭ جوق.
- تايلاق بالالارىنان باتىر شىقتى ما؟
شال ويلانىپ قالدى.
- ءاي، وندايدى ەسىتكەنىم جوق. ءبىراق تايلاقتىڭ ءوزى جاۋگەرشىلىككە شىقپاسا دا، اۋىلىنا يە بولعان ايباتتى ادام.
- مىنا ءىنىڭىز جانقوجاعا تايلاقتىڭ ءىزباسارى نايزا سالدى دەپ، مەنى كۇيدىرىپ كەلەدى.
- قوي. بالاسى تۇگىلى تايلاقتىڭ ءوزى جانقوجانىڭ الدىنان كەسىپ وتپەيدى. ناعاشىلى-جيەندى بىرەۋدىڭ شاتقانى بولار. ايتپاڭدار.
پىرىمبەتتىڭ كوزى جايناپ سالا بەردى. قوس جانارى بىردەي شاتىناپ، وقاسقا جەپ جىبەرەردەي، وقىس تونە بۇرىلعان.
- ال، ەسىتتىڭ بە؟! مىنا ءوز اعاڭنىڭ اۋزىنا ءسوز شايناپ بەرىپ وتىرعان مەن بە؟ ايتشى، كانە؟ نە دەر ەكەنسىڭ؟!
وقاس ءارى قىڭىرايدى.
- ءوي، بۇل ءبىر شارۋا ادام. سونىڭ قايسىسىنىڭ قاسىندا بولدى دەيسىڭ.
- ونىڭ راس. ءبىراق، بۇل تابىلدىڭ وراعىنان تۇتقان اڭگىمەم ەدى. تابىل بولسا، تايلاقتى وكشەلەپ جۇرگەن ادام. وراقتىڭ اڭگىمەسىن بەكەر دەگەندى ەسىتگەن ەمەن. ايتەۋىر، مەندە العاۋلىق بولعان جوق. ەندىگىسىن وزدەرىڭ بىلىڭدەر. اۋ، مىنا شايىمىزدى ىشۋگە ۇلىقسات پا ەندى؟!
- ۇلىقسات، اعا، ۇلىقسات. باۋىرىم ەدى دەپ، بۇيرەك بۇرعان جوقسىز. بيجان اعامنان مەنىڭ ەسىتگەنىم دە وسى اڭگىمە. بالا-شاعاڭىزدىڭ راقاتىن كورىڭىز. ءتىپتى. بويىم جەڭىلدەپ قالدى عوي.
پىرىمبەت اياق استىنان شىرايلانىپ سالا بەرگەن. كوزى كۇلىمدەپ، ءوزى باستاپ ءبىر ءتۇيىر نان ءۇزىپ، اۋزىنا سالدى.
- كىم اتاسىن كەم سانار دەيسىڭ. ءبىراق، جاكەڭە قيانتا جاساۋعا بولمايدى. جاكەڭنىڭ، جارىقتىق، ورنى بولەك قوي. بولەك...
ءۇي يەسى اق كىرپىكتەرىن بۇتىندەي جاۋىپ جىبەرىپ، الدەبىر جايلاردى ەسىنە الىپ، سونى ىشتەي تەربەتىپ ۇزاق ۋاقىت باسىن شايقاپ وتىردى.
ەكى جولاۋشى شايدى شالا-شارپى ىشە سالا كەسەلەرىن توڭكەرىپ، ۇلىقسات سۇرادى دا، كوكجيەكتەن ەندى سىعالاعان كۇنمەن تالاسا سىرتقا شىعىپ، كولىكتەرىنە قوندى. پىرىمبەت كوڭىلدى، بۇرىنعى قالادان شىققان كەزدەگى كەيپىن قايتا تاۋىپ، جادىراي تۇسكەن. جولدى باستاپ كەلە جاتقان - سول. وقاس بولسا، باۋىرىن ىشىنە الىپ، قىمتانا ءتۇسىپ كۇجىرەيىپ بۇيىعى وتىر.
كەشەگى قارا بۇلت ءالى ارىلماعان، تۇتاسىپ اينالانى تۇگەل قىمتاپ تۇر. تۇنىمەن دە ءبىراز ءوندىرىپ جاۋىپ تاستاعان ەكەن. ىزدىكتىڭ سۇلبەسى دە بىلىنەر ەمەس، جىلماعاي. پىرىمبەت جان-جاعىنا قارانىپ العان دا، جىلايمان تۇيەنىڭ بۇيداسىن قولىنا قايتا الىپ، جولسىزبەن قيىستاي تارتقان، دونەن تىلەرسەگىنە دەيىن بوس قاردى كۇرپىلدەتە كەشىپ، زوردىڭ كۇشىمەن كەلەدى. اتان سىڭسۋىن قايتا باستادى. جالعىز ءوزىنىڭ داۋىسىن ىندىنى كەپكەن دالا قىلعىتىپ جۇتا سالادى، جۇتا سالادى.
«ي...ي. ءي...ي»
جول الىس، جولاۋشىلار اسىعىس. قانشاما ادامنىڭ وشارىلىپ كۇتىپ جاتقانى اناۋ. جاعداي سۋىت ءجۇرىستى تىلەيدى. ايتسە دە تاپتاۋرىن ىزدىك قۋالاۋدىڭ ءتىپتى دە ءجونى جوق. سۋىق جىلميعان دالا توڭ-تورىس بەدىرەيىپ بەتىن ءارى بەرگەن. پىرىمبەت ماڭدايدى سورقاققا تىرەپ الىپ، قوبى-قوبىنى قۋالاي تارتتى.
اۋىلدىڭ قاراسى ءۇزىلىپ، دالانىڭ تىنىشتىعىنا تولىق كومىلگەن شاقتا جىلايمان اتاننىڭ ۇستىنە بۇكتەتىلىپ وتىرعان وقاسقا قايىرىلىپ ءبىر قاراپ قويدى دا، ءسال كۇلىمسىرەدى.
- ۋا، اڭگىمە ايتا وتىر. ءىش پىساتىن ءتۇرى بار.
وقاس تىرجىڭ ەتە قالدى.
- اڭگىمە ايتىلا-ايتىلا بىتكەن جوق پا؟! قاڭعالاقتاپ جۇرگەن قاي اڭگىمە!
شالدىڭ يىعى سەلكىلدەپ كۇلىپ الدى.
«سولاي ما ەدى؟! ونى ءوزىڭ بىلەسىڭ...»
ەندى ءارقايسىسى ءوز ويلارىمەن اۋرە. جول باستاپ كەلە جاتقان پىرىمبەت اينالاعا ءجيى جالتاقتاي، بىرەسە كوككە، بىرەسە توبە-توبەگە كوز تىگىپ، جان-جاعىن ءجىتى بارلاپ، ابىرجي تۇسەدى؛ وشارىلىپ قوناقتارى كۇتىپ وتىرعان مىنا زاپپەرمانى امان-ەسەن جەتكىزبەك قامى مازالايدى. وقاستىڭ ويى سان-ساپالاق: ارىق قويداي تىرىسقان مىنا شالمەن نەسىنە ۇستاستىم جولىمنان قالىپ دەپ، ءوزىن ءبىر جەرلەپ الدى دا، قايتادان قۇدالارىن اتقارۋ جاعىن ساراپقا سالادى، سولاردى دارەجەسى مەن سالماعىنا قاراي قايتا-قايتا سارت تا سۇرت جايعاستىرىپ وتىر.
بۇدان شىعارى انىق، الدەقاشان ىشتەي بولەكتەپ قويعان، الارى ءبىر كوبەيىپ، ءبىر ازايىپ، كوڭىلدى كۇپتى ەتەدى.
ايازسىز، مايداقوڭىر بوپ تۇر؛ تىنىستاپ-تىنىستاپ بارىپ، قايتا قار جاپالاقتايدى، اتتىڭ جالى مەن ساۋىرىنا، تۇيەنىڭ شۋداسى مەن توبەسىنە، جولاۋشىلاردىڭ يىقتارىنا اق قونعان. دالا تىم-تىرىس، كولىكتەردىڭ ۇلپا قاردىڭ استىنداعى كۇردى كۇرت-كۇرت ويىپ، اۋىر قيمىلداعانى، اتاننىڭ ءبىر اۋەندى بۇزباي قينالا سىڭسىعانى مۇلگىگەن مارعاي تىنىشتىقتى ەپتەپ قانا تۇرتكىلەي تۇسەدى. ەكى جولاۋشى دا سۋ ۇرتتاپ العانداي.
ىمىرت ۇيىرىلە بارىپ، ەلدىڭ قاراسى كوزگە شالىندى. پىرىمبەت ات باسىن وقاستىڭ ۇيىنە تىرەدى. قورا ماڭىنا شوعىرلانعان كولىكتىڭ قارالارى كوپ كورىنگەن. وقاس ىشتەي «سولار شىعار» دەپ قويدى. وزدەرى دە قاتتى الاڭداپ وتىرعان بولۋ كەرەك، اتاننىڭ داۋىسىن ەسىتىپ، ءۇش-ءتورت ادام تىسقا ءۇرپيىپ-ءۇرپيىپ اتىپ شىقتى. فەرما باستىقتىڭ ەركەك داۋىستى جالپاق بەت دىبىرلاق ايەلى جەلەڭ شىققان كۇيى ىلگەرى وزىپ، جولاۋشىلاردىڭ الدىن كەس-كەستەپ ەدى.
- ويباي-اۋ، امانسىڭ با؟! قوناقتارىڭ بولسا، ۇيدە ءيىرىلىپ جاتىر. قالادان كەشە شىقتى دەپ ەدى. جايشىلىق پا بۇل؟!
- وقاس بۇرق ەتە قالدى. داۋىسى شاڭق ەتىپ، ايەلدى قاتتى ۇركىتتى.
- ادام بولعاسىن جۇرەدى-داعى! جۇرەدى! جاعامىزدان الا ما مىناۋ، قايتەدى؟!
اۆتور
مولداحمەت قاناز