باتىس قازاقستاندا ەگىستىككە قانداي تىڭايتقىشتاردى قولدانعان دۇرىس
ورال. KAZINFORM - ەگىن شارۋاشىلىعىندا جەردى تىڭايتقىشسىز تىڭايتۋ مۇمكىن ەمەس. تىڭايتقىش توپىراق ساپاسىن دا ارتتىرادى.
وسى ورايدا Kazinform ءتىلشىسى جاڭگىر حان اتىنداعى باتىس قازاقستان اگرارلىق-تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى توپىراقتى اگروحيميالىق تالداۋ زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، PhD ءاليا ناعييەۆامەن سۇحباتتاسقان ەدى.
- ءاليا عالىمجان قىزى، توپىراقتانۋشى عالىم رەتىندە ەگىستىككە قانداي تىڭايتقىشتاردى ەنگىزگەن ءتيىمدى دەپ سانايسىز؟
- باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ جەرى نەگىزىنەن قارا قوڭىر توپىراقتى بولىپ كەلەدى. مۇنداي توپىراق ءتۇرى قۇنارلى سانالادى، ءبىراق ونى ەگىستىككە پايدالانۋ كەزىندە تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن تىڭايتقىشتى دۇرىس تاڭداعان ماڭىزدى. توپىراقتىڭ قۇرامىنا، ەگىلەتىن داقىلدارعا جانە كليماتتىق جاعدايلارعا بايلانىستى تىڭايتقىشتىڭ ءتۇرى مەن مولشەرى وزگەرۋى مۇمكىن.
قارا قوڭىر توپىراققا قايسى دۇرىس دەگەنگە كەلسەك، ەڭ الدىمەن ورگانيكالىق تىڭايتقىشتارعا توقتالعان ابزال. قاراشىرىك (گۋمۋس) توپىراقتىڭ قۇنارىن ۇزاق مەرزىمگە ارتتىرىپ، قۇرىلىمىن جاقسارتادى. قۇس ساڭعىرىعى ازوت پەن فوسفورعا باي، اسىرەسە، كوكونىس پەن ءداندى داقىلدار ءۇشىن قولايلى. كوڭ (ءشىرۋ ونىمدەرى، كومپوست) ميكروەلەمەنتتەرمەن قامتاماسىز ەتىپ، توپىراقتىڭ ىلعال ءسىڭىرۋ قابىلەتىن ارتتىرادى.
مينەرالدى تىڭايتقىشتار دا ۇمىت قالماۋى كەرەك. ازوت تىڭايتقىشتار (سەليترا، كارباميد) بۇرشاقتى داقىلداردان باسقا، مىسالى، بيداي، ارپاعا قاجەت. فوسفورلى تىڭايتقىشتار وسىمدىك ءتۇبىنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى، جاقسى گۇلدەنىپ، جەمىسىنىڭ مول بولۋىنا سەپتەسەدى.
كاليلى تىڭايتقىشتار (كاليي حلوريدى، كالي سۋلفاتى) داقىلداردىڭ تۇراقتىلىعىن ارتتىرىپ، اۋرۋلارعا توزىمدىلىگىن كۇشەيتەدى.
ميكروەلەمەنتتەرگە كەلسەك، كاشتان توپىراقتارىندا كەيبىر ميكروەلەمەنتتەر (مىس، بور، سينك) جەتىسپەيدى. سوندىقتان ميكروەلەمەنتتىك قوسپالار، مىسالى، بورلى، مىستى ەرىتىندىلەر قولدانۋعا بولادى.
- توپىراقتى توزۋدان ساقتاۋدىڭ جولدارى قانداي دەپ بىلەسىز؟
- توپىراقتىڭ قۇنارىن ساقتاپ، توزباس ءۇشىن كەشەندى شارالار قاجەت. توپىراقتىڭ تۇرىنە (قارا، قوڭىر)، كليماتقا جانە پايدالانۋ ەرەكشەلىكتەرىنە (ەگىستىك، جايىلىم، ورمان) بايلانىستى ادىستەر وزگەرۋى مۇمكىن.
توپىراقتى ەروزيادان ساقتاۋدىڭ نەگىزگى جولدارى مىناداي:
جەل جانە سۋ ەروزياسىن بولدىرماۋ.
اعاش ءوسىرۋ: جەلگە قارسى، اسىرەسە، دالالىق ايماقتاردا ورمان جولاقتارىن جاساۋ.
كونتۋرلى ەگىس: ەگىستىكتەردى ەڭىس بويىنشا ەمەس، وعان كولدەنەڭ جولمەن جۇرگىزۋ.
ورگانيكالىق زاتتارمەن بايىتۋ توپىراقتى توزۋدان ساقتايدى. ياعني قاراشىرىك (گۋمۋس) قوسۋ: كومپوست، قۇس تىڭايتقىشى، وسىمدىك قالدىقتارىن توپىراققا ارالاستىرۋ.
جاسىل تىڭايتقىشتار (سيدەراتسيا): ارامشوپتەردىڭ باسۋىنا جول بەرمەۋ ءۇشىن، مىسالى، بۇرشاقتى وسىمدىكتەر (بەدە، جوڭىشقا) ەگۋ ازوتتى بايىتىپ، توپىراقتى بەكىتەدى.
اۋىسپالى ەگىسكە ءمان بەرگەن ءجون. ويتكەنى ءبىر داقىلدى ۇزدىكسىز ەگۋ توپىراقتى ناشارلاتادى. توپىراق قۇرىلىمىن ساقتاۋ ەستە بولعانى دۇرىس.
مينيمالدى وڭدەۋ (No-Till تەحنولوگياسى): تراكتورمەن تەرەڭ جىرتۋدى ازايتىپ، وسىمدىك قالدىقتارىن جەردىڭ بەتىندە قالدىرۋ ىلعالدى ۇستاپ، ەروزيانى تومەندەتەدى.
مۋلچا قالدىرۋ: قۇرعاق ايماقتاردا توپىراق بەتىن سابان، ءشوپ ۇنتاعىمەن جابۋعا بولادى.
تىڭايتقىشتى دۇرىس قولدانۋ: حيميالىق زاتتاردىڭ ارتىق مولشەرى توپىراق ميكروفلوراسىن زيان كەلتىرەدى.
درەناج جۇيەلەرى: سۋ باسۋدان قورعاۋ ءۇشىن ارتىق ىلعالدى اعىزىپ جىبەرۋ كەرەك.
بيولوگيالىق ادىستەر دە بار. ايتالىق، ميكوريزا ساڭىراۋقۇلاقتارىن قولدانۋ وسىمدىك تامىرلارىمەن سيمبيوز جاساپ، قورەكتىك زاتتاردى جاقسى سىڭىرەدى. توپىراق ميكروورگانيزمدەرىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ەم-پرەپاراتتاردى (ءتيىمدى ميكروورگانيزمدەر) قولدانعان ماڭىزدى.
ەڭ باستىسى، توپىراقتى توزۋدان ساقتاۋ ءۇشىن تەك ءبىر ادىسپەن شەكتەلمەي، بىرنەشە ءتاسىلدى بىرىكتىرۋ قاجەت. ەڭ تيىمدىلەرى: ورگانيكالىق زاتتاردى پايدالانۋ، كونتۋرلى ەگىس، سيدەراتسيا جانە مينيمالدى وڭدەۋ. بۇل شارالار توپىراقتى ۇزاق مەرزىمگە ساقتاپ، ونىمدىلىكتى ارتتىرادى.
- باتىس قازاقستان تابيعاتىندا قانداي اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىن ەككەن قولايلى دەپ سانايسىز؟
- ءوڭىر تابيعاتى قۇرعاق جەدەل كونتينەنتتىك بولىپ كەلەتىندىكتەن، وسى كليماتقا ءتوزىمدى جانە سۋدى اسا قاجەت ەتپەيتىن اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلدارىن تاڭداۋ كەرەك. باتىس قازاقستان وبلىسى بويىنشا نەگىزىنەن بايتەرەك، تاسقالا، تەرەكتى، ءبورلى، شىڭعىرلاۋ اۋداندارى جانە از عانا اۋماقتا سىرىم، اقجايىق اۋداندارىنىڭ شارۋاشىلىقتارى جەرگىلىكتى جاعدايعا بەيىمدەلگەن ءداندى داقىلداردى وسىرەدى.
نەگىزگى ءداندى داقىلداردان بيداي مەن كۇزگى بيدايدى ايتۋعا بولادى. ارپا سۋدى از تالاپ ەتەدى، مال ازىعى جانە سپيرت ونەركاسىبى ءۇشىن قولايلى. تارى قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى، قۇمدى توپىراقتاردا دا وسەدى.
ەكىنشىدەن، مايلى جانە مال ازىقتىق داقىلداردان كۇنباعىس باتىس قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ايماقتارىندا كەڭ تارالعان. تاعى ءبىر مايلى ءداندى داقىل - سافلور قۇرعاق كليماتتا وسەدى.
قۇماي قۇرعاقشىلىققا شىدامدى، جاپىراعى مەن ءدانى مال ازىعى رەتىندە پايدالانىلادى.
جوڭىشقا - كوپجىلدىق ءشوپ، توپىراقتى ازوتپەن بايىتادى ءارى جايىلىم ءۇشىن ءتيىمدى.
كوكونىس پەن باقشا داقىلدارى سۋارمالى جەرلەردە وسىرىلەتىنى بەلگىلى. كارتوپتىڭ ەرتە پىسەتىن سورتتارى قوڭىر توپىراققا بەيىمدەلسە، ءسابي، قىزىلشا - قۇرعاقشىلىققا ءتوزىمدى تامىرجەمىستىلەر. قاۋىن-قاربىزدىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋدا ماڭىزى زور. ءتيىمدى ەگىس ادىستەرىن ەسكەرگەن ءجون. ايتالىق، كوشەتتىك ءادىس: قيار، باكلاجان سياقتى كوكونىستەر ەرتە ءپىسۋى ءۇشىن جىلىجايلاردا وسىرىلەدى.
- ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن فەرمەرلەر مەن عالىمدار بايلانىسى قالاي؟
- ارينە، مۇنداي بايلانىستى نىعايتۋ قاجەتتىگى تالاس تۋدىرمايدى. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اگروحاب ورتالىعىندا فەرمەرلەرگە ارنالعان كۋرستار جۇرگىزىلەدى. عالىمدار اگرارلىق سالاداعى سوڭعى زەرتتەۋلەر تۋرالى ۆەبينارلاردا ءدارىس بەرەدى. سونداي-اق ءبىلىم الۋشىلار جەكە شارۋاشىلىقتاردا تاعىلىمدامادان وتەدى. وعان قوسا ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى مەن فەرمەرلەر بىرلەسكەن يننوۆاتسيالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرا الادى. ال اگروكونسۋلتاتسيالىق ورتالىق جەكە كەڭەستەرىن بەرەدى.
- سوڭعى ساۋال، ەگىن شارۋاشىلىعى سالاسىندا اگرونوم ماماندار جەتكىلىكتى دەپ ويلايسىز با؟
- قازاقستاندا ەگىن شارۋاشىلىعى سالاسىندا اگرونوم مامانداردىڭ سانى جەتكىلىكسىز دەپ سانايمىن. بۇل ماسەلە بىرنەشە فاكتورعا بايلانىستى. نەگىزگىلەرى قانداي دەسەڭىز، ايتايىن. جاستاردىڭ دەنى قالادا قالۋدى قۇپ كورەتىندىكتەن اۋىلدىق جەردە جاس ماماندار از. زەرتتەۋ بويىنشا اگرونومداردىڭ تەك 50-60 پايىزى عانا اگروونەركاسىپ كەشەنىندە قىزمەت ەتەدى. ويتكەنى بۇرىنعىداي ءىرى شارۋاشىلىقتار جوق. شاعىن فەرمەرلەر اگرونومدى از عانا جالاقىمەن ۇستاي المايدى. ماردىمسىز ەڭبەكاقىعا مامانداردىڭ اۋىلدىق جەردە جۇمىس ىستەۋگە بارمايتىنى تۇسىنىكتى. اۋىلدىق جەردە اگرونومداردىڭ ورتاشا جالاقىسى 150-250 مىڭ تەڭگە شاماسىندا، قالاداعى باسقا ماماندىقتارمەن سالىستىرعاندا تومەن.
كوپتەگەن جاس ماماندار تاجىريبە جيناعاننان كەيىن وزگە سالالارعا اۋىسىپ جاتادى. مۇنى قالاي شەشۋگە بولادى دەگەنگە ويىسساق، اۋىلدىق اگرونومدار ءۇشىن ارنايى گرانتتار بەلگىلەپ، جولدامامەن جىبەرۋ كەرەك. ءول ۇشىن «ديپلوممەن - اۋىلعا» سياقتى مەملەكەتتىك باعدارلامالار اياسىن كەڭەيتكەن ورىندى. ەكىنشىدەن، ءبىلىم سالاسىن جاڭارتۋدى قولعا الۋ كەرەك. اتاپ ايتقاندا، اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتتەردى IT- فەرمالارمەن جابدىقتاپ، شەت ەلدەرمەن ءبىلىم باعدارلامالارىن ازىرلەپ، جۇزەگە اسىرسا، ارتىق بولمايدى. سوسىن جالاقىنى كوتەرمەي، جاعدايدى تۇزەۋ قيىن. بۇل باعىتتا ءىرى اگروحولدينگتەرمەن ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرىپ، تاعىلىمدامادان وتكەننەن كەيىن جۇمىسقا الۋ كەپىلدىگىن رەتتەسە، ماسەلەنى شەشۋدىڭ ءبىر جولى بولار ەدى. مەملەكەتتىك سۋبسيديانى اگرونومداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا باعىتتاۋ دا نازاردا بولسا، ودان ۇتىلماس ەدىك.
ەسكە سالا كەتەيىك، بۇدان بۇرىن قازاق عالىمدارىنىڭ كيىكتى ارنايى ءتالىمباقتا ءوسىرىپ، زەرتتەپ جاتقانىن جازعان بولاتىنبىز.
اۆتور
عايساعالي سەيتاق