بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن بوزداقتاردىڭ ەسىمدەرى انىقتالىپ جاتىر

ورال. KAZINFORM - باتىس قازاقستان وبلىسىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىسىپ، بۇرىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن بوزداقتاردىڭ ەسىمدەرى انىقتالىپ جاتىر.

ستالينگراد مايدانىنا ءتيىپ تۇرعاندىقتان، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ وردا (قازىر بوكەي ورداسى) جانە جانىبەك اۋداندارى سوعىس جاعدايىندا دەپ جاريالانعانى بەلگىلى.

بوكەي ورداسى اۋدانى حان ورداسى اۋىلىندا ورنالاسقان باتىس قازاقستان وبلىستىق حان ورداسى تاريحي- مادەني، ارحيتەكتۋرالىق- ەتنوگرافيالىق مۋزەي- قورىعىنىڭ عىلىمي حاتشىسى نازىمگۇل ورازگەلديەۆانىڭ ءمالىم ەتكەنىندەي، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا حابارسىز كەتكەن نەمەسە قازا تاپقان ەسىل ەرلەردىڭ ەسىمدەرىن جاڭعىرتۋ، جەتىسپەيتىن دەرەكتەردى ىزدەستىرۋ، زەردەلەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە.

ونىڭ ايتۋىنشا، 1995-1999 -جىلدارى باتىس قازاقستان وبلىسىندا 6 تومنان تۇراتىن «بوزداقتار» اتتى زەردە كىتابى باسپا ءجۇزىن كورگەن. ونىڭ 1-تومىندا جالپى وبلىس بويىنشا سوعىسقا اتتانعانداردىڭ ستاتيستيكاسى بەرىلەدى. وندا وردا اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتى ارقىلى ۇرىس مايدانىنا 4613 ادام اتتانىپ، مايدان دالاسىنان ورالماعاندارى 3028 ادام دەلىنگەن. وردالىق بوزداقتاردىڭ ءتىزىمى 6-تومدا بەرىلگەن.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس تاقىرىبىندا تىنباي زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ق ر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، «ۇزدىك ولكەتانۋشى» توسبەلگىسىنىڭ يەگەرى احمەديار باتىرحانوۆ «بوزداقتارعا» ەنبەي قالعان 666 وردالىقتىڭ، جاۋ قولىنا تۇتقىنعا تۇسكەن 239 ساربازدىڭ ەسىمدەرىن انىقتاپ، دەرەكتەرىن، جاۋىنگەرلەردىڭ جەرلەنگەن جەرلەرى جونىندە تىڭ مالىمەتتەردى تاپتى. 2020 -جىلى وسى مالىمەتتەردىڭ نەگىزىندە «وت كەشكەن وردالىقتار» اتتى كىتابى جارىققا شىقتى.

«مۋزەي قورىندا كوپتەگەن ماتەريال بولسا دا، مايدانگەرلەر تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەر ءالى دە جەتىسپەيدى. وسى ورايدا الدىمەن اۋدان بويىنشا ارداگەرلەردىڭ ءومىرباياندارى جازىلىپ، جيناقتالدى. سونىمەن قاتار «بوزداقتار» زەردە كىتابىنىڭ 6-تومىنداعى وردالىقتار تولىقتاي تەرىلدى. وعان باسقا دا اۋدانداردان اتتانعان ازاماتتاردىڭ اراسىنان تابىلعان وردالىقتار قوسىلدى. وسى ارداگەرلەر مەن بوزداقتاردىڭ قاتارىنا اسكەري كوميسسارياتتاردان، ەكسپەديتسيالاردان، ينتەرنەت جەلىسىنەن الىنعان مالىمەتتەر جيناقتالىپ، الفاۆيت بويىنشا ءبىر جالپى تىزىمگە ەنگىزىلدى. مۋزەي- قورىق كىتاپحاناسىنداعى ءار جىلدارى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جارىق كورگەن ماقالالار وقىلىپ، ىشىنەن سوعىسقا قاتىسقانداردىڭ ەسىمدەرى تەرىلدى، مالىمەتتەرى جينالدى»، دەيدى ن. ورازگەلديەۆا.

عىلىمي حاتشىنىڭ ەسەپتەۋىنشە، «بوزداقتار» كىتابىندا باسقا اۋدانداردان سوعىسقا اتتانعان وردالىقتاردىڭ سانى كەلەسىدەي: ورال قالاسىنان الىنعاندار - 27، ءبورلى اۋدانىنان - 11، جاڭاقالا اۋدانىنان - 457، زەلەنوۆ اۋدانىنان - 3، تاسقالا اۋدانىنان - 9، تەرەكتى اۋدانىنان - 19، تايپاق اۋدانىنان - 2، چاپايەۆ (اقجايىق) اۋدانىنان - 5، قاراتوبە اۋدانىنان - 2، جىمپيتى (سىرىم) اۋدانىنان - 3، جانىبەك اۋدانىنان - 37، جالپاقتال اۋدانىنان - 35، شىڭعىرلاۋ اۋدانىنان - 4. كىتاپتا وردا اۋدانىنان الىنعاندار - 3028 دەلىنگەن.

الايدا «وبد مەموريال» سايتىنان جانە ا. باتىرحانوۆتىڭ «وت كەشكەن وردالىقتار» كىتابىنان وردا اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتىنان اتتانعان وردالىقتار كوپتەپ تابىلدى. ناقتىلاپ ايتقاندا، «بوزداقتار» كىتابىنداعى 3028 ادامنىڭ قاتارىنا وسى جيناقتىڭ قالعان 1-5-تومدارىنداعى باسقا اۋدانداردان اتتانعاندار اراسىنان 614 وردالىقتىڭ ەسىمى تابىلىپ قوسىلدى. سونداي-اق وسى تىزىمدەردە جوق مۋزەي قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىزدەنىسى ناتيجەسىندە انىقتالعان 203 ادامنىڭ جانە ا. باتىرحانوۆتىڭ «وت كەشكەن وردالىقتار» كىتابىنداعى «مەموريال» سايتىنان تابىلعان 454 بوزداق پەن تۇتقىندالعان 197 ساربازدىڭ ەسىمى قوسىلدى.

جالپى، وردا اۋدانىنان 3 كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، 1 حالىق قاھارمانى، تۇڭعىش اسكەري گەنەرال، جوعارى ماراپاتقا ۇسىنىلىپ، ءبىراق ءتۇرلى سەبەپتەرمەن ول اتاققا يە بولماي قالعان 5 سارباز، 4 پارتيزاننىڭ، سونداي-اق 638 ارداگەردىڭ، 4496 بوزداقتىڭ ءومىرباياندارى جازىلدى. ياعني، بۇرىنعى مالىمەت بويىنشا بەرىلگەن 3028 بوزداققا وردا اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتىنان اتتانىپ، ورالماعان 520 جاۋىنگەردىڭ مالىمەتتەرى قوسىلدى. بارلىعى 4496 بوزداقتىڭ 3553 ى وردادان، 614 ى باسقا اۋدانداردان، 45 ى رەسەي اۋماعىنان اتتانعان، قالعان 285 بوزداقتىڭ قاي جەردەن كەتكەنى بەيمالىم.

وردا اۋدانىنان بارلىعى 7064 ادام ۇرىس دالاسىندا بولعان دەلىنسە، وردا اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتىنان 4613 ادام سوعىسقا اتتاندى دەگەن دەرەك بار. 4121 ادام وردا اۋدانىندا دۇنيەگە كەلسە، قالعاندارى باسقا اۋدانداردا تۋعان، ال كەيبىرىنىڭ تۋعان جەرلەرى بەلگىسىز.

احمەديار باتىرحانوۆتىڭ كىتابىنداعى «ەرلىك - ەردىڭ قاسيەتى» اتتى بولىمىندە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارى مايداندا ەرلىك كورسەتىپ، ماراپاتتارعا يە بولعان 1374 وردالىقتىڭ دەرەگى ر ف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق ارحيۆىنەن «پودۆيگ نارودا» سايتى ارقىلى الىنعان ەكەن. بارلىق جاۋىنگەرلەردى بوزداقتارمەن سالىستىرىپ تۇگەندەگەندە، ەسىمدەرى بۇرىن كەزدەسپەگەن 756 ادام انىقتالىپ، بولەك تىزىمگە جازىلدى. سەبەبى ولاردىڭ سوعىستان ورالعان-ورالماعاندىعى جونىندە دەرەكتەر بولماعاندىقتان، ارداگەرلەر نەمەسە بوزداقتار تىزىمىنە قوسىلمادى.

«بۇگىنگى تاڭدا سوعىسقا اتتانعان وردالىقتاردىڭ ەسىمدەرىن انىقتاۋ جۇمىستارى ءالى دە جالعاسىن تابۋدا. «پاميات نارودا» سايتىنان جوعارىدا اتالعان تىزىمدەردە كەزدەسپەيتىن 500 دەي وردالىق جاۋىنگەردىڭ ەسىمدەرى تابىلدى. ولاردىڭ كوبى بوزداق نەمەسە ەلىنە ورالعان ارداگەر ەكەندەرى تۋرالى مالىمەتتەر بار. قالعاندارىنىڭ ورالعان-ورالماعانى، كەيىنگى تاعدىرى بەلگىسىز.

مايداننان ورالعانداردىڭ ەسىمدەرى بۇل سايتقا ۇلى جەڭىستىڭ 40 جىلدىعىنا وراي تاعايىندالعان مەرەكەلىك 1، 2-دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىمەن ماراپاتتالۋىنا بايلانىستى تىركەلگەن ەكەن. ارداگەرلەردىڭ اراسىندا بۇرىن حابارسىز كەتكەندەر ساناتىندا بولىپ، 1961 -جىلى باتىس قازاقستان وبلىستىق اسكەري كوميسسارياتىنداعى مالىمەتتەر ارقىلى ەلگە ورالعانى انىقتالعان 55 ىنىڭ ءتىزىمى دە بار.

سونىمەن قاتار № 3222، 11029-مارش روتالارىنىڭ، 304-اتقىشتار ديۆيزياسى سىندى اسكەري بولىمشەلەردىڭ بەرگەن «قايتارىلمايتىن شىعىندار تىزىمدەرىندە» ونداعان جەرلەستەردىڭ ەسىمدەرى كەزدەسەدى. قورىتا ايتقاندا، ارداگەرلەر، بوزداقتاردىڭ كوبىنىڭ تۋما- تۋىستارى جوق نەمەسە بىزدەرگە بەلگىسىز. ۇرپاقتارى بولعان جاعدايدا دا، اتالارى تۋرالى ايتار ەستەلىكتەرى جوقتىڭ قاسى، سەبەبى ارداگەرلەردىڭ كوبى بۇل تاقىرىپتى قوزعاعاندى ۇناتپايتىن، ال كەيبىرىنىڭ قۇجاتتارى مۇلدەم ساقتالماعان. سوندىقتان «ودب مەموريال»، «پاميات نارودا»، «پودۆيگ نارودا» سايتتارىنان الىنعان ءاربىر قۇجاتىن وقىپ، ءالى دە اشىلماعان كوپتەگەن دەرەكتەر مەن تاريحي وقيعالاردى جازۋعا بولادى. وسىنداي عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە بولاشاقتا ۇلكەن باسىلىم جارىق كورەدى دەگەن سەنىمدەمىز»، دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن نازىمگۇل ورازگەلديەۆا.

ەسكە سالا كەتەيىك، بۇدان بۇرىن 100 جاستاعى مايدانگەردىڭ ۇزاق جاساۋدىڭ سىرى ۇنەمى قيمىل-قوزعالىستا ەكەندىگى تۋرالى ايتقانىن جازعان بولاتىنبىز.

اۆتور

عايساعالي سەيتاق