باتىل حاننىڭ (باتۋ) ۇلى جورىعى

استانا.  قازاقپارات - باتىل حان (باتۋ) 36-1235 - جىلدارى شىڭعىس حاننىڭ تاعىنا وتىرعان ۇگەدەيدىڭ بۇيرىعىمەن، باتىسقا جورىقتى باستاۋدى ناقتى قولعا العان ەدى.

 كەزىندەگى جولشىنىڭ ۇلى (جوشى) باتىل الاكولدىڭ بويىنداعى قونىسىنا ءوزىنىڭ بۇكىل دەشتى قىپشاق جەرىندەگى اسكەرىن جيناۋدى (قازىرگى قازاق دالاسى) جانە شاعاتاي ۇلىسىنىڭ دا قالىڭ ساربازدارىن (شاعاتاي جاسى ۇلكەن بولسا دا، شاپشاڭدىعى مەن مەجەگە العان ماقساتىن تۇپكىلىكتى ورىندامايىنشا تىنبايتىن ىسكەرلىگىنەن جانە ونىڭ قاتال ىزعارىنان ىشتەي سەسكەنەتىن) وسى اراعا شاقىرىپ، تىزە قوسۋعا جاۋشىلارىن جىبەردى.

ءبىر ايعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا ۇشى-قيىرى جوق مول اسكەر بارقىتبەل تاۋى مەن الاكول جاعالاۋىنا جاقىن جاتقان ىلە الاتاۋىنىڭ شەتكى سىلەمدەرىنىڭ ارالىعىنا لىق تولدى. ميلليونعا تاياۋ قالىڭ سارباز وسى ارادا ساپ تۇزەپ، جويقىن سوعىسقا دايىندالىپ، كوپ ۇزاماي جورىققا اتتاندى. بۇل ۇلى جورىققا بۇرىنعى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ تۋىن كوتەرگەن نايمان، كەرەي، جالايىر، قوڭىرات، قيات، ۋاق، سۋان، باسقا دا كوپتەگەن تايپالارمەن قاتار سول كەزدەگى قازاق جەرىندەگى ءۇيسىن، سارى ءۇيسىن، ارعىن، دۋلات، قاڭلى تايپالارىنىڭ ساربازدارى تۇگەلىمەن تارتىلدى.
باتىل حان ءوز قاسىنا ءارى كەڭەسشىسى جانە وزىنەن كەيىنگى قولباسشى ەتىپ، شىڭعىس حاننىڭ بۇرىنعى اسكەر باسى سۇبەدەي باتىردى ەرتىپ الدى. سوعىستى جۇرگىزۋدىڭ بۇكىل ادىستەرى مەن تاسىلدەرىن بەس ساۋساقتاي بىلەتىن ۇلى باتىر (كەيبىر دەرەكتەردە تۆا، قايسىبىر مالىمەتتە قوڭىرات تايپاسىنان شىققان)
اسكەردىڭ مولدىعى سونشالىق، سالماعىنان قارا جەر قايىسقانداي، قۇلاق تۇندىرعان دىبىسى التى قىردىڭ استىنان ەستىلەتىن ەدى.

سودان باتىل حان باستاعان قىپشاقتىڭ قالىڭ اسكەرى سارى ارقانى باسىپ ءوتىپ، جايىق پەن ەدىلدىڭ ەكى ارالىعىن ءبىر دەمدە جاۋلاپ الدى.

بۇلعاريا (قازىرگى تاتارلار) ەشقانداي قاۋقار كورسەتە الماي اياق استىنا تاپتالىپ قالدى. جالپى، ۇگەدەي حاننىڭ قۇلاققاعىس ەتۋىمەن، كەزىندە شىڭعىس حاننىڭ اكەسىنە ۋ بەرىپ ولتىرگەن، التايدىڭ ارعى بەتىنەن بەرى اۋعان تاتا (كەيدە تاتار دەلىنەدى) تايپاسىن جازىقتىلار رەتىندە سوعىس باستالار تۇستا ىلعي الدىڭعى شەپكە شىعارىپ وتىردى. شەگىنگەندەرىن سول ساتتە ساداقپەن اتىپ تاستايتىن.

باتىل حان سۇبەدەي باتىرمەن ۇنەمى سوعىس باستار الدىندا كەڭەسىپ وتىراتىن بولعان. ەدىل مەن جايىقتىڭ ارالىعىن تولىق جايلاپ العان سوڭ، حان وزىنە سۇبەدەيدى شاقىرتادى. سول كەزدەگى قىپشاق (قازىرگى قازاق) اسكەرلەرىنىڭ اسا مولدىعى رۋسكە بىرنەشە باعىتتا سوعىس جۇرگىزۋگە جەتەتىن ەدى.

باتىلدىڭ (باتۋ) قول استىنا سول تۇستا ورىس كنيازدىكتەرى مەن كاۆكاز، قىرىمنىڭ ءالى كىرە قويماعان كەزى. حان بۇلاردى مۇمكىندىگىنشە كوپكە سوزباي تەز جاۋلاپ الۋدى جوسپارلاعان بولاتىن. وسىنى ەسكەرگەن باتىل حان سۇبەدەيدەن: «رۋس پەن كاۆكازدى ءبىر باعىتتا تاپتاپ، تالقانداپ وتۋگە بولا ما، الدە ەكى باعىت اشىپ، وراقتاي ءيىلىپ ورتاعا الىپ سوعىس جۇرگىزگەنىمىز ءجون بە؟» - دەپ سۇرادى.

بۇلعار قالاسىندا (قازىرگى قازان قالاسى) ايالداپ جاتقان بۇلار دۇرك كوتەرىلىپ، 1237 - جىلى كۇزدە ەكى باعىتپەن جورىققا اتتاندى. موڭكەنىڭ اسكەرىن كاۆكاز جاقتان جىبەرىپ، ءوزى (باتىل حان) ورىس كنيازدىكتەرىنە ويدا جوقتا باسىپ كىردى.

ءبىرىنشى سوققىدان كەيىن-اق پرونسك، ريازان، ۆلاديمير، كولومنا قالالارىنىڭ كۇل-تالقانى شىقتى. باتىل ەندى ماسكەۋگە بەت بۇردى. بۇل 1238 - جىل بولاتىن.

باس كنياز ۆلاديمير ۆسەۆولودوۆيچ ورىس كنيازدىكتەرىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى بەرىلىپ جاتقانىن ەستىپ، قاشىپ كەتتى. قىپشاق اسكەرلەرى تەك قالالاردى عانا ەمەس ، بۇكىل جولىندا كەزدەسكەن ەلدى مەكەندەردى تىپ-تيپىل ەتكەن ەدى. رەسەيدى ۇرەي جايلاپ العان بولاتىن. «تورعاي بولىپ ۇشىپ كەتپەسەڭ، امان قالۋىڭ ەكى تالاي» دەگەن ماتەل ءسوز ەل اراسىندا تاراپ كەتتى. ماسكەۋدىڭ بەكىنىسى قانشا مىقتى بولعانىمەن، اينالاسىنا ور قازىپ، سۋ جۇرگىزىپ قويعانىنا قاراماي جانە اسكەرلەرى جان اياماي سوعىسسا دا، دالانىڭ بولاتتان بەرىك ساربازدارىنا قارسى تۇرا المادى.

اقىرى ماسكەۋ دا الىندى. سونىمەن قاتار كولومنا، تورجوك، كوزەلسك، تۆەر قالالارى دا بەرىلدى. بۇل كەزدە موڭكە سولتۇستىك كاۆكاز بەن قىرىمدى اتتارىنىڭ تۇياعىمەن تاپتاپ، كەزدەسكەن جاۋلارىنا دەس بەرمەي، جايپاپ وتكەن ۋاقىت بولاتىن.

باتىلدىڭ الدىنداعى ەندىگى مىقتى بەكىنىس نوۆگورود ەدى. بۇل قالاعا بار بولعانى 150-200 شاقىرىم جەر قالعان-دى. جىلناماشىلاردىڭ ايتۋىنشا، كوكتەم ايى بولعاندىقتان، اينالا كول-كوسىر بولىپ ەرىپ، ساربازداردىڭ ءارى ات-اربالاردىڭ جۇرۋىنە كوپ قيىندىق كەلتىردى. سونداي- اق، ازىق-تۇلىك ازايىپ، اسكەردىڭ ءبىراز بولىگى اۋىرا باستاعان.تۇمەن باسشىلارىمەن كەڭەس قۇرعان ۇلى حان كوكتەمنىڭ قارى مەن سۋىعى كەتكەنشە دالاعا بەت بۇرىپ، دەمالا تۇرعاندى ءجون كوردى.

ءبىراق، مىڭداي ساداقشىنى ءبولىپ الىپ، قالانىڭ تۇبىنە جاقىنداتىپ، وتتى جەبەلەرمەن نوۆگورودتى ورتەپ جىبەرۋدى قالقان تۇمەنگە مىقتاپ تاپسىردى. تاپسىرما تولىقتاي ورىندالدى. قامالدى بۇزباعانمەن، قالا ءىشى تۇتاستاي ورتەنىپ كەتتى. وتتىڭ جالىنى مەن بۋداقتاعان ءتۇتىن الىستان كورىنىپ تۇردى.

دەمالىپ، ءبىراز سەرگىگەن قالىڭ اسكەر كەزىندە سايىن حان، دەپ شىڭعىس حاننىڭ ءوزى اتاق بەرگەن باتىلدىڭ باستاۋىمەن ەندى وڭتۇستىك سلاۆيان قالالارىن: پەرەياسلاۆلدى، ۋگليچتى، چەرنيگوۆتى، ۆلاديمير-سۋزدال، سمولەنسكىنى كوپ قيىندىقسىز جاۋلاپ الدى.

الدا تەك ورىستىڭ ورتالىعى سانالاتىن كيەۆ قانا قالعان بولاتىن. باتىل (باتۋ) مەن رۋستىڭ سولتۇستىگىن باعىندىرىپ كەلگەن موڭكەنىڭ اسكەرلەرى قوسىلىپ، كيەۆتى باسىپ الۋعا دايىندالا باستادى.

اسكەردىڭ الدىندا جارقىراپ كيەۆ تۇردى. 1240 - جىلدىڭ كۇزىندە، قاتقاق جەرمەن باتىل مەن موڭكەنىڭ قالىڭ اسكەرى كيەۆتىڭ تۇبىنە كەلىپ جەتتى. باتىل حان سۇلۋ كيەۆتى ەشقانداي سوعىسسىز العىسى كەلىپ ەدى جانە مۇنى موڭكەگە ەسكەرتكەن بولاتىن. بىراق، كيەۆ تۇرعىندارى قالانى ءوز ەركىمەن بەرگىسى كەلمەدى.

باتىلدىڭ نەگىزگى كۇشتەرى قالانى قورشاۋعا العاندا، بويىن ۇرەي بيلەگەن كيەۆ بيلەۋشىسى ميحايل ۆسەۆولودوۆيچ ماجارستانعا قاشىپ كەتتى. باسشىسىز قالعان قالا قورعاۋشىلارىنىڭ كورسەتكەن قاتتى قارسىلىعىنا باتىل ىزا بولىپ، ءارى تاڭ قالعان ەدى. دەگەنمەن، قالا قورعانى قانشا كۇشتى بولعانمەن ءۇش ايدىڭ ىشىندە قالالاردىڭ قالاسى اتانعان كيەۆ ويران بولدى. زا كەرنەگەن حان قالانى تۇتاستاي ورتەپ جىبەردى.

سونىمەن قاتار، اسكەرىنىڭ ءبىراز كۇنگە دەمالۋىنا رۇقسات بەردى. سۇبەدەي مەن وزگە اسكەر باسشىلارىن جيناپ الىپ، ءوزىنىڭ جورىقتىڭ الدىندا بەرگەن تاپسىرماسىنىڭ قالاي ورىندالىپ جاتقانىن سۇراستىرىپ تەكسەردى. سۇبەدەي باتىر ۇلى جورىق باستالار الدىندا باتىل حانعا شىڭعىس حان باباسىنىڭ مىنا ءبىر ءادىس- ءتاسىلىن ايتقان بولاتىن.

«شىڭعىس باباڭ ءجۇز مىڭعا تولار-تولماس اسكەرىمەن مۇحيتتاي كەرىلىپ جاتقان قىتايدى شاپقاندا، سوعىس باستالار الدىندا بۇكىل تۇمەن باسشىلارىن شاقىرىپ الىپ: «سەندەر ساربازدارىڭنىڭ ول جاقتا قىتايدىڭ ايەلىن الۋىنا قارسى بولماڭدار، ساربازدار كۇندىز سوعىسادى، تۇندە سولارمەن بولسىن. سوعىستا شىعىنسىز بولمايدى جانە ءبىز بىرنەشە ايعا كەتىپ بارا جاتقان جوقپىز. مەن ءبىراز قىپشاقتىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ جاساعىن قۇرىپ، بىرگە الىپ بارا جاتىرمىن. ءبىز قىتاي ايەلدەرىنەن تۋعان بالالاردى سولاردىڭ قولىنا تاپسىراتىن بولامىز. ولار الگى بالالاردى ەلگە اكەلىپ، ءاربىر ۇيگە ءبىر- ەكى بالادان بەرىپ وتىرادى. وگەي بالالار ءبىزدىڭ ۇل-قىزدارىمىزبەن بىتە قايناسىپ ءوسىپ، ءبىراز جىلداردان سوڭ وپات بولعان ساربازداردىڭ ورنىن تولتىرادى. تۋعان بالاسىن بەرگىسى كەلمەگەن قىتايدىڭ ايەلدەرىنىڭ بالاسىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن شاۋىپ تاستاپ وتىرىڭدار. سوندا عانا ءبىز ءبىر ۋىس قۇمداي حالقىمىزدى جوعالتىپ الماي تولىقتىرىپ، ساقتاپ قالامىز. وسىنى ەستەرىڭدە مىقتاپ ۇستاڭدار»، - دەپ جارلىق بەرگەن ەدى.

باتىل حان دا بۇكىل اسكەر باسىلارىن جيناپ الىپ، ءاربىر ساربازعا وسى ەسكەرتۋدى مىقتاپ ايتقان ەدى.

سوعىس باستالعاننان بەرى ورىس جەرىنىڭ مىڭ-مىڭداعان قىز-كەلىنشەكتەرى ساربازداردىڭ ۋاقىتشا ايەلى بولىپ شىعا كەلدى. كەيبىر كونبەگەندەرىن شاۋىپ تاستاعاندا، قالعاندارى جىم بولدى. ءبىر- ەكى جىلدىڭ ىشىندە تەك ورىستىڭ عانا ەمەس، سونداي- اق، ەۋروپانىڭ جارتى بولىگىنىڭ ايەلدەرى تۋعان بالالار الىستاعى دالاعا جونەلتىلدى.

بۇدان سوڭ باتىل حان گاليچ-ۆولىن جەرىنە اياق باستى. مۇندا التى قالا بار بولاتىن. ءبىراق مۇنداعىلار حاننىڭ اياعىنا جىعىلىپ، ايتقاندارىن تۇگەلدەي ورىندادى. سوندىقتان، ەشقانداي قاقتىعىس بولمادى. سونىمەن، بۇكىل رۋس باتىل مەن قىپشاق اسكەرىنىڭ الدىندا تىزەلەرىن بۇگىپ، باس ءىيدى.

قىس ايىنىڭ سوڭىنا تامان كارى قۇرلىققا جورىق باستالدى. اۋەلى پولشا مەن سيلەزيا جەرىن باسىپ الدى. پولياكتار مەن نەمىستەردىڭ بىرىككەن كۇشىن، تەمىر ساۋىتتى ريتسارلارىن ءتۇرلى ايلامەن تاستالقان ەتتى. 1241 - جىلدىڭ كوكتەمىندە ەۋروپانىڭ ەلدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇلاي باستادى. 1242 - جىلدىڭ قاراشا ايىندا باتىل حاننىڭ تۇمەندەرى سلوۆەنيا مەن حورۆاتيانى جاۋلاپ الىپ، زاگرەبكە ات باسىن تىرەدى. قىپشاق اسكەرلەرى ەۋروپانىڭ ءبىراز قالالارىن باعىندىرىپ، ۆەناعا جەتىپ، ونى دا الادى. سەربيا، بولگاريا جەرىنە كەلگەندە، ارتتان جاۋشى كەلىپ، ۇگەدەي حاننىڭ قايتىس بولعانىن جەتكىزەدى. بۇعان قاراماي بۇل ەلدەردى دە تىزە بۇكتىردى. وسىدان كەيىن، ەرىكسىز ات باسىن كەرى بۇرۋعا تۋرا كەلدى. باسىپ العان جەرلەرىنىڭ بارىنە ءوز ادامدارىن باسشىلىققا بەكىتىپ، الىم-سالىق جيناپ تۇرۋعا جارلىق بەردى.

قاندى جورىقتان سوڭ، 1243 - جىلى بۇلار جازيرالى كەڭ ولكە، سۋى جالپاق، تىرشىلىككە وتە قولايلى ەدىلدىڭ بويىنا كەلىپ توقتايدى. وسى ارادا ءوزىنىڭ قۇرعان يمپەرياسىن التىن وردا دەپ اتاپ، بۇكىل باسىپ العان جەرلەرىن، مەملەكەتتەرىن، قالالارىن التىن ورداعا باعىندىرادى. وسى ارادان قالا سالدىرىپ، بيلىك جۇرگىزۋدى قولعا الدى.

ەدىلدىڭ جاعاسىنا كەلىپ، اق بوز اتىن سۋارىپ بولعان سوڭ، اتتىڭ الدىڭعى اياعىن كوتەرىپ، تۇياقتارىنىڭ قانشا جەر جۇرسە دە كەتىلمەگەنىنە قايران قالدى. ۇستانى شاقىرتادى.

- مىنا اي تۇياقتى كوردىڭ عوي، كەمىرىلمەگەن. مەن ادەيى جورىق الدىندا تاعا قاقتىرماعان ەدىم. ارعىماقتىڭ تۇياعى قانشا جەرگە دەيىن شىدايتىنىن بىلگىم كەلگەن. وسى اي تۇياققا ۇقساتىپ، قاعاناتتىڭ ءمورىن جاسايسىڭ، ۇقتىڭ با، - دەپ بۇيىرادى.

سونىمەن، قىپشاق-قازاقتاردىڭ اي تۇياقتى ءمورى بار ەكىنشى يمپەرياسى (شىڭعىس حاننان كەيىنگى) وسىلاي دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى
«تۇركىستان»