بابىرناما: قازاق جانە قازاقىلىق ءھام الاش جايىندا

استانا. قازاقپارات - قازاق تۋرالى جازعان تاعى ءبىر جادىگەر - ايگىلى «بابىرناما» كىتابى. بۇل كىتاپتىڭ اۆتورى - زاھيرەددين مۇحاممەد بابىر (1483- 1530). ول ءوز ەڭبەگىندە كورىپ، ەستىگەن، وقىعاندارىن جانە 1493- 1529 -جىلدار ارالىعىنداعى تاريحي وقيعالاردى جىلناما تۇرىندە قامتىپ، وشپەس مۇرا ەتىپ قالدىرعان.

«بابىرنامانى» تۇركى تىلىندە جازعان. ەڭبەك وتە قۇندى بولعانى ءۇشىن پارسى ءھام الەمنىڭ وزگە تىلدەرىنە اۋدارىلىپ كەلەدى. بۇل كىتاپتىڭ ءتىلى جەڭىل، تۇسىنىكتى بولۋىمەن قاتار مازمۇنى ماڭىزدى تاريحي وقيعالارعا، فيلوسوفيالىق- ديداكتيكالىق ويعا، كوركەم وبرازدى بەينەلەۋ سوزدەرگە وتە باي. بابىر قاراپايىم سوزدەر مەن تەرەڭ ويلار ارقىلى ءتىلدىڭ قۇدىرەتىن كورسەتىپ ءارى بەدەلىن اسىرىپ وتىرادى. سوندىقتان ويى بار، جاڭالىعى بار قۇندى تۋىندىلاردى ءاربىر حالىق ءوز تىلىنە اۋدارىپ الۋعا مۇددەلى بولاتىنىن كورسەتەدى.

بابىر قازاق جۇرتىن، قازاقىلىق تەرمينىن جانە قازاقتىڭ ساياسي، مادەني كەڭىستىگىن تاماشا سۋرەتتەپ، بايانداپ بەرگەن. سونداي- اق قازاقتار اراسىندا قولدانىلىپ كەلە جاتقان «الاش» ءسوزى جايىندا ەڭبەگىندە وزەك ەتكەن. سوندىقتان كۇمانسىز قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان. ماسەلەن، بابىر «الاشى» () اتاۋىنىڭ شىعۋ سەبەبىن دە ءوز ەڭبەگىندە جازعانىن اتاپ كەتكەن ءجون. ول سۇلتان ءابۋسايد مىرزا اۋلەتتەرى تۋرالى بىلاي جازعان: «سۇلتان ماھمۇد حاننان كىشى بالاسى سۇلتان اھمەت حان ەدى، ول الشى حانعا ءماشھۇر- ءدۇر». الشى اتالۋ سەبەبى جايلى: «قالماق پەن موعول تىلدەرىندە ولتىرگىشتى الاشى دەگەن. قالماقتى نەشە قايتا باسىپ، قالىڭ جۇرتىن قىرعانى ءۇشىن الاشى دەپتى، كوپ قولدانىلا كەلە الشى بولىپ تۇر»، - دەگەن./1-14/

الاش اتاۋىن وسى سەبەپكە بايلانىستى بولجاعان بابىر - «الاش» ءسوزىنىڭ شىعۋ ءتۇبىرىن العاش زەردەلەگەن عالىم. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاي الۋ ءۇشىن 1917 -جىلى قۇرعان پارتياسىنىڭ اتى «الاش» بولعان. جانە پارتيانىڭ ءھام «الاش وردا» ۇكىمەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ ءاليحان بوكەيحان ۇلى (1866 - 1937) سايلاندى. ءاليحان «الاش» ءسوزىنىڭ ءمان- جايىن بىلگىسى كەلىپ تاعى ءبىر مايدانداس الاش قايراتكەرى حالەل دوسمۇحاممەد ۇلىنان (1883 - 1939) «الاش» ءسوزىنىنىڭ قالماقتار اراسىندا قانداي ماعىنادا قولداناتىنىن سۇراعان. ويتكەنى حالەل قالماقتارمەن جاقىنداۋ بولىپ، قارىم- قاتىناس بولعانعا مەڭزەيدى.

حالەل «الاش» نە ءسوز؟ اتتى جازباسىندا بىلاي: «قازاقتىڭ» 12 نومىرىندە «وقشاۋ ءسوز» جازعان «قىر بالاسىنا» جاۋاپ: ورال وبلىسىندا ۋرالسكي كازاچي ۆوينسكاعا قاراعان قالماقتار بار، «قىر بالاسىنىڭ» ءوتىنىشى بويىنشا، «الاش» دەگەن قالماق تىلىندە ءسوز بار ما؟ ماعىناسى قازاقشا نە بولادى؟ دەگەنىمدە قالماقتار ايتتى: «قالماق تىلىندە «الاش» دەگەن ءسوز بار، قازاقشا ماعىناسى - ولتىرگىش، اياماۋشى، جاۋگەر» دەپ. «الاش» دەپ قالماقتار جاقتىرماعان ورىندا ايتادى. جانى اشىماي حايۋاناتتى كوپ ولتىرە بەرەتىن اڭشىلاردى دا قالماقتار «الاش» دەپ اتايدى. دوكتور حالەل دوسمۇحامەد ۇلى»، - دەپ جازعان./10-39/.

حالەل دوسمۇحاممەدتىڭ اڭگىمەسىنە قاراعان بابىر زامانىن عاسىرلار ۋاقىت وتسە دە، بابىر الاش () ءسوزىنىڭ ءمان- ماعناسى، ەتيمولوگياسى تۋرالى ايتقان پىكىر XX عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قالماق قاۋىمىنىڭ اراسىندا بابىر جازعان ماعناسى ءدال كەلىپ، قولدانىستا كەلە جاتقانىن بايقاتادى.

بابىر قازاق حاندارى ادىك سۇلتان مەن قاسىم حاندى بىلاي ەسكە الادى: «وزگەدەن كىشى، تاعى ءبىر قىزدان ۇلكەن سۇلتان نيگار حانىم ەدى. ونى سۇلتان ماھمۇد مىرزاعا ۇزاتقان- دى. مىرزادان سۇلتان ۋايىس اتتى ءبىر ۇلى بولدى. ونىڭ اڭگىمەسى وسى تاريحتا كەلتىرىلەدى. سۇلتان ماھمۇد مىرزا ولگەننەن كەيىن نيگار حانىم ۇلىن الىپ، ەشكىمگە حابار قىلماي تاشكەنتكە، اعالارىنا بارادى. شەيباني حان تاشكەنت پەن شاھروحيە قالالارىن باسىپ العاندا نيگار حانىم ون- ون ەكى موعول نوكەرىمەن قاشىپ، ادىك سۇلتانعا باردى. بىرنەشە جىلدان سوڭ ادىك سۇلتانعا ءتيدى. ول شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى ناسىلىنەن، قازاق سۇلتاندارىنىڭ ءبىرى بولعان. ادىك سۇلتاننان ەكى قىزى بولدى. ءبىرىن شەيبان سۇلتاندارىنا جانە ءبىرىن سۇلتان سايد حاننىڭ ۇلى راشيد سۇلتانعا بەردى. ادىك سۇلتاننان سوڭ قازاق ۇلىسىنىڭ حانى قاسىم حان بولدى. اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنىڭ اراسىندا ەشكىم ول ۇلىستى قاسىم حانداي بەرىك قولعا الىپ بيلەگەن ەمەس. ەرىكتى اسكەرى ءۇش ءجۇز مىڭعا جۋىق بولعان. قاسىم حان ولگەن سوڭ نيگار حانىم قاشعارعا، سۇلتان سايد حاننىڭ قاسىنا كەلدى»./1 -14/

بابىردىڭ قازاق حاندىعى جايىن جاقسى بىلگەنىن جوعارىداعى اڭگىمەدەن بايقاۋعا بولادى.

«بابىرناما» كىتابىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى تۇركى تىلىندە وتە تۇسىنىكتى، جەڭىل، قىسقا سويلەمدەرمەن جازىلعان. بابىر ءتىلىن بۇگىنگى زاماندا بىزگە جاتسىندىرعان ەكى سەبەپ بار: ءبىرىنشىسى - ارادان عاسىرلار وتكەندىگى، ەكىنشىسى - وسى ۋاقىت ارالىقتا تۇرىكتەكتەس حالىقتاردىڭ جازۋ گرافيكاسى ءۇش رەت اۋىستى. ارينە، ءوز حالقىنىڭ قالاۋى ەمەس. بالكىم تۇرىك حالىقتار اراسىندا ءتىلىنىڭ ءبىر- بىرىنەن الشاقتاتىپ، ولاردىڭ جان دۇنيەسىن، ورتاق مادەنيەتىنىڭ ورتاق وزەگىن جويۋ بولدى. ماسەلەن: تۇركىلەر اراب، لاتىن، كريلليتساعا اۋىسىپ، وزگەشە تاڭبالارمەن تۇسىنىك كەڭىستىگى وزگەرگەن سايىن پسيحولوگيالىق بولمىسى دا وزگەرە بەردى. وعان ايعاق ءبىرى نانعا الما دەپ جازسا، ەندى ءبىرى- نون، ولمو دەپ جازدى. ءسويتىپ، ەكەۋارا تىلدەرىنەن وزگەشە دىبىس- تار شىعا باستادى. سونىڭ سالدارىنان ەكى جاق تا بابىر تىلىنەن الىستاي بەردى. ونىڭ مولشەرىن بۇيىرسا «بابىر سوزدىگىن» اياقتاعان سوڭ ەسەپكە الىپ، زەردەلەلەي باستاۋعا مۇددەلىمىز.

بابىر قازاق حاندىعىن جاقسى بىلگەن. وعان قاسىم حانعا بەرگەن باعاسى دالەل. وعان: سۇلتان نيگار حانىمدى «سۇلتان ادىكتەن سوڭ قازاق ۇلىسىنىڭ حانى قاسىم حانعا ءتيدى. اڭگىمەلەرگە قاراعاندا قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى اراسىندا اتالعان ۇلىستا ەشكىم قاسىم حان بيلەگەن كەڭىستىكتى ءوز بيلىگىنە الا الماعان. ونىڭ جاۋىنگەرلەرىنىڭ سانى ءۇش ءجۇز مىڭعا جۋىققا جەتكەن ەدى. » - دەپ باعا بەرگەن./1.14/

بابىردىڭ قاسىم حانعا ونداي باعا بەرۋى - اسا ماڭىزدى ءھام شىندىقتىڭ تاريحي مايەگى. ويتكەنى بىرىنشىدەن، بابىر پاتشا - قاسىم حاننىڭ زامانداسى، ەكىنشىدەن، بابىر نەگىزىن قالاعان تاريحتا تەڭدەسى جوق ۇلى يمپەريا جۇزدەگەن جىلعا جالعاسىپ، ادامزات مادەنيەتى مەن رۋحانياتىنا باعا جەتپەس جادىگەرلەر قالدىرعان تۇلعا رەتىندە قاسىم حانعا بەرگەن باعاسىنىڭ ايرىقشا ءمانى بار. سول سەبەپتەن قاسىم حاننىڭ قازاق حاندىعىنداعى ەرەكشە ورنىنا تەرەڭىرەك كوڭىل ءبولىپ، زەردەلەۋگە ءتيىسپىز. ونىڭ ءبىر ايعاعى قاسىم حان قىپشاق دالاسىن تۇگەلدەي قازاق حاندىعىنىڭ يەلىك ەتۋىنە جول اشتى.

بابىر اتالعان كىتابىندا «قازاق» ءسوزىن تۇرلەندىرىپ، ءارتۇرلى ماعىنادا قولدانعان. ماسەلەن: «ەركىندىكسۇيگىش»، «حالىقشىل» سىندى ۇعىمدارعا سىيدىرىپ پايدالانعان. سولاردىڭ ءبىرسىپىراسى مىناداي:

«ەكىنشى قىز مەنىڭ انام قۇتلىق نيگار حانىم ەدى. كوبىنەسە قازاقلىقتاردا تاققا تالاسىپ بۇلىك شىققاندا مەنىمەن بىرگە ەدى».

بۇل سويلەمدە اناسى قۇتلىق نيگار حانىمنىڭ اۆتورمەن قازاقلىقتاردا بىرگە بولعانىن ەسكەرسەك، بابىر اناسىن قاراقشىلىق پەن بارىمتا جاساۋعا وزىمەن بىرگە الىپ جۇرمەسى انىق. سوندىقتان «قازاق+لىق» اتالعان ماتىندە ورتالىق بيلىكتەن شەتتەپ، ەركىن ءجۇرىستى مەڭزەيدى. بۇل جايت ءۇش سەبەپتى ورىن الۋى مۇمكىن: ءبىرى - تاققا تالاسقان قارسىلاستىڭ قۋاتتى بولۋىنان دالانى پانا تۇتىپ، قاشقىن كۇيدە ءجۇرۋى. ەكىنشىسى - ورتالىق بيلىككە باعىنعىسى كەلمەيتىندەر دالادا اڭ اۋلاپ، ءساتتى ۋاقىتىن كۇتىپ تىرشىلىك ەتە تۇرۋى. ءۇشىنشىسى - بولمىس- تابيعاتى قالالىق تىرشىلىكتى سۇيمەيتىن جاندار، قازاقىلىق ءومىر سالتىن ۇستانادى. ولار - دالاداعى ەركىن ءومىردى قالايتىن ادامدار. مۇنداي جايتتار «تاريح- ي راشيدي» كىتابىندا دا جازىلعان.

بابىر تاعى دا اكەسىنىڭ امىرلەرىن تانىستىرىپ باعا بەرگەن تۇسىندا «قازاق» ءسوزىنىڭ تىركەسىن بىلاي قولدانعان: «... تاعى ءبىرى قاسىمبەك ەدى. قاۋشىن (رۋ) ەدى. بۇرىنعى ءاندىجان قوسىنىنىڭ بەكتەرىنىڭ ءبىرى ەدى. اسانبەكتەن سوڭ مەنىڭ جانىمدا بيلىك يەسى بولدى. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرىندە بيلىگى مەن بەدەلى ارتتى جانە وكسىمەدى. ءمارت كىسى ەدى. ءبىر مارتە كاسان ءوڭىرىن شاپقان وزبەكتىڭ ارتىنان بارىپ جايپاپ تاستاعان. ومار شەيح مىرزا قاسىندا قىلىش سەرمەپ جۇرگەن- ءدى. ياسى كەشىتى (وتكەلى) ۇرىسىندا دا جاقسى شابىستى. قازاقلىقتاردا ءماسشا تاۋىنان سۇلتان ماھمۇد حاننىڭ قاسىنا بارماق نيەتىن قىلعاندا قاسىمبەك ايىرىلىپ، حۇسراۋ شاھ قاسىنا كەتتى. بۇل ماتىندە «قازاق+لىق» ءسوز تىركەسى «ەركىن ءومىر سالتىنداعى دالالىق» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. بۇل ادامدار ومىردەن شارشاپ- شالدىققاندا جايلاۋعا بارىپ دەمالىپ، بوي جازعان جاعدايدى مەڭزەيدى. ەكىنشى جاعىنان تۇركىلەر قانشالىقتى قالادا تۇرسا دا دالاعا، ونىڭ ەركىن ومىرىنە ساعىنىشى جوعالماعان. سوندىقتان «بابىرناما» كىتابىن وزگە تىلدەرگە اۋدارما جاساعان اۋدارماشىلار «قازاقلىق» ءسوزىن «بارىمتا» دەپ ءبىر سارىندا اۋدارا بەرگەن. بۇل - ءبىر ءسوزدىڭ تۇرلەنىپ، بىرنەشە ماعىنادا قولدانعانىنا كوڭىل بولمەگەننەن تۋىنداپ وتىرعان جايت. ويتكەنى «قازاقلىق» تىركەسىن بارلىق جەردە «بارىمتا» دەپ ءتارجىمالاساق، بابىر پاتشا بارىمتاعا بارىپ جۇرگەن بولسا، ونىڭ ەسىمى ۇلى پاتشا قاتارىندا ۇلى بارىمتاشى دەگەن اتپەن دە تانىلار ەدى. بارىمتا جاساۋ - بابىر تابيعاتىنا جات قىلىق.

«قازاقىلىق» تىركەسىن بابىردىڭ مىنا سويلەمىنەن قارايىق. وندا: «.. .تاعى ءبىرى ءۋايىس ءلاعاري ەدى. سامارقاندتىق توقشى ەلىنەن ەدى. ومار شەيح مىرزا قاسىندا سوڭعى كەزدەردە وتە جاقىن جۇرگەن ەدى. مەنىمەن بىرگە قازاقلىقتاردا جۇرەتىن. اقىل- پاراساتى جاقسى ەدى. ءبىرشاما بۇلىكشىل ەدى»، - دەپ جازعان. بۇل ماتىندە دە «قازاقلىق» بارىمتاشىلىق ماعىنادان الىس تۇر. سەبەبى ولجاسى جوق بۇل قانداي بارىمتاشىلىق؟ بابىر بارىمتاعا شىققان بولسا قاي جەرگە بارىمتا جاساپ، قانداي مال- مۇلىكتى ولجالاعانىن ءبىر رەت بولسا دا ايتار ەدى.

بابىر سۇلتان احمەت بالالارىنىڭ جايىن جازعاندا «قازاقلىق» ءسوزىن تاعى دا قولدانادى. وندا: «.. ءۇشىنشى قىزى ايشا سۇلتان بەگىم ەدى. بەس جاسىندا سامارقاندقا كەلگەندە ماعان اتاستىرعان ەدى. سوڭىرا جورىقتاردا حوجاندقا كەلدى، الىپ ەدىم (ۇيلەنگەن ەدىم) . سامارقاندتى ەكىنشى رەت العاندا بىرگانە قىزى بولىپ ەدى، نەشە كۇن سوڭ ءتاڭىرى راقمەتىنە باردى. تاشكەنتتىڭ بۇلىگىنەن بۇرىنىراق اپكەسىنىڭ تۇرتكىسىمەن مەنەن شىقتى (اجىراستى)». بۇل ماتىندە «قازاق+لىق» ءسوزى «جورىقتار» دەگەندى مەڭزەيدى. بالكىم، پارتيزاندىق تۇتقيىلدان جاسالاتىن جورىقتار بولىپ تۇرعان.

بابىر وسىندا ايشانىڭ جالعىز قىزى بولعانىن «بىرگانە قىز» دەپ بەرەدى. بابىر سۇلتان ءابۋ سايد مىرزانىڭ بالالارى جايىن ايتقاندا:

«ءۇشىنشى قازاق بەگىم ەدى»، - دەپ جازدى. بابىر كىتابىنىڭ تاعى ءبىر تۇسىندا «قىپشاق» دەگەن جازىلادى. وندا: «حۇسراۋ شاھ ەدى، ول تۇركىستاندىق قىپشاقتان ءدۇر»، - دەلىنگەن.

وسى قىپشاق تايپاسى كەيىنگى تاريحتا قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى ءبىر رۋ بولىپ اتالادى. سول كەزدە قازاق حالقىنان بولەك تاريحنامالاردا اتى اتالىپ جۇرگەن رۋ- تايپالار كەيىن قازاق قۇرامىنا ەنگەنىن كورەمىز. بۇل جايتتى دەرەكپەن زەردەلەسەك، «قازاق» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىن انىقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. ال تۇركىستان تۇركى تايپالارىنىڭ ءبىرتۇتاس ەل بولعاندىعىنىڭ اتاۋى ەدى. ويتكەنى تاريحشىلار تۇركىستان اتاۋىن تىلگە تيەك ەتكەندە تۇركى ەلىن مەڭزەيدى. سوندىقتان قازاق ەلى تاريحي تۇركىستان كەڭىستىگىنىڭ ءبىر بولىگى بولىپ، جاڭاشا اتاۋمەن تاريحي ارناسىندا ءوز ەلدىگىن اتاجۇرتىندا جالعاستىرىپ كەلەدى.

بابىر ەڭبەگىندە 1496 -جىلعى وقيعالاردى بايانداعاندا «قازاق جىگىتتەر» دەگەن تىركەستى قولدانعان:

«تولەن قوجا موعولدى ەكى- ءۇش ءجۇز قازاق جىگىتتەرمەن جورىققا اتتاندىردىق». بۇل ماتىندەگى «قازاق جىگىتتەر» ءسوز تىركەسىنە زەر سالعاندا «قازاق» ءسوزى «پارتيزاندىق ءىس- قيمىلعا شىڭدالعان ەرىكتى جاۋىنگەر» دەگەنگە سايادى. بابىر «قازاق» ءسوزىن وسى ماعىنادا قولدانعانىن كىتاپتىڭ تاعى ءبىر تۇسىندا كورەمىز:

«تولەن قوجا اتتى بارىننىڭ ەر، بەتكە ۇستارى قازاق جىگىتتەردەن ەدى. اكەم ومار شەيح مىرزا جاناشىرلىق قىلىپ ەدى، قازىر دە جاناشىر بولىپ ءجۇر. مەن ءوزىم تاربيەلەپ، بەك قىلىپ ەدىم. عاجاپ ەر جانە قازاق جىگىت ەدى. جاناشىرلىققا لايىق ەدى».

بابىر ءبىز نەگىزگە العان تۇركى تىلىندە جازىلعان «بابىرناما» كىتابىنىڭ 86 جانە 88 - بەتتەرىندە دە «قازاق+لىق» تىركەستى قولدانعان. سونىمەن بىرگە موعول ۇلىسى تۋرالى ءوز كوزقاراسىن بىلدىرگەن.

وندا:

- «مەنىڭ انامنىڭ قاسىندا مىڭ بەس ءجۇز، ەكى مىڭعا جۋىق موعول ۇلىسىنان بار ەدى. تاعى ھيساردان امزە سۇلتان، مەدي سۇلتان جانە مۇحاممەد دۇعلات. ولارمەن بىرگە دە سونشالىق موعول كەلىپ ەدى. قاشاندا جاماندىق پەن بۇزاقىلىق موعول ۇلىسىنان بولاتۇعىن»، - دەلىنگەن.

وسى تۇستا موعول ۇلىسىنا قاتىستى بابىردىڭ بەرگەن باعاسىنا توقتاعان سەبەبىمىز: ول موعول، قازاق، تاعى باسقا ۇلىستاردى ءبىر- بىرىنەن اجىراتىپ، ولارعا ءوز كوزقاراسىن انىق ءبىلدىرىپ وتىرعان. مۇندا بابىر ءوزىنىڭ موعول ەمەستىگىن ناقتىلاپ تۇرسا دا، ەۋروپالىق عالىمدار ونىڭ ءۇندىستاندا قۇرعان يمپەرياسىن موعول يمپەرياسى دەپ اتاعانىنىڭ ءجونى جوق ەكەنىن كورسەتەدى. ولارعا بابىر يمپەرياسىن موعول يمپەرياسى دەۋدىڭ نە قاجەتى بولعان؟ ەكىنشى ماسەلە - پارسى جانە تۇركى تاريحشىلارى شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىن «موعول» دەپ جازادى. ال قازاق عالىمدارى ونى موعول، موڭعول، مونعۇل، موڭعۇل، تاعى باسقا تۇرلەندىرىپ جازىپ جاتادى. ونى قالاي تۇسىنەمىز؟ تاريحتا ءبىر شىندىق بار. ول جاۋلاۋشى ەل ۇدايى جاۋلاپ العان جەرگىلىكتى كۇشتى ەلدىڭ قۇرامىنا ەنىپ، اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ، سول ەلدىڭ بولمىسىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالىپ وتىرعان. ەۋروپالىقتار، ارابتار، پارسىلار ءھام تۇركىلەر وسىنداي تاريحي پروتسەستەردى باسىنان وتكىزىپ، تالاي رەت وزگە ۇلىستاردى ءوز قۇرامىنا ەنگىزىپ، بويىنا ءسىڭىرىپ وتىردى. سونداي زاڭدىلىق نەگىزىندە تۇمەن بالتاباس ۇلى (1884 - 1957) : «بۇل جەردەن كىمدەر كەتىپ، كىم قالماعان؟! قارا جەر قازا جەتسە كىمدى الماعان؟! قىزىلباس، قىتاي، قىپشاق، قىرىم، قىرعىز، ايلادىر التاۋ بولسا، قالماق جەتەۋ - ەرلەردەن ەرتەدەگى قالىنعان جەر»، - دەپ جىرلاعانداي، قازاق حالقى دا جەتى جۇرتتى ءوز بويىنا ءسىڭىرىپ كەلدى.

بابىر تاعى ءبىر اڭگىمەسىندە:

«ءاندىجاندا قىستاۋدان جاۋدىڭ كىسىسىنە ەش زارارى مەن زيانى تيمەس، بالكىم، ۇرلىق پەن قازاقىلىقپەن بىرگە كۇشەيىپ كەتۋلەرىنىڭ ىقتيمالى بار»، - دەگەن ەدى.

سونداي- اق:

«سول قىستاۋدا بولعاندا قۇدايبەردى توقشىعا مەيىر- شاپاعات كورسەتىپ، بەك قىلىپ ەدىم. ول ەكى- ءۇش رەت قايتا بارىپ ءتانبالدىڭ قارسىلىعىن باسىپ، باسىن كەسىپ الىپ كەلگەن. ءاندىجان مەن وش وڭىرىندە دە قازاق جىگىتتەر ايارلىقپەن تىنباي شابۋىلداپ، جىلقىلارىن ايداپ، كىسىلەرىن ءولتىرىپ، قاتتى السىرەتكەن بولاتىن». بابىر جوعارىداعى ۇزىندىلەردە «قازاقتى»، «ءايار» سوزىمەن بالاما ءسوز ەتىپ قولدانعان. «ءايار» سوزىنە پارسى تۇسىندىرمە سوزدىكتەرىندە بىلاي انىقتاما بەرىلگەن: «ءايار - شاپشاڭ، باتىر، زەرەك، ەپتى، جاسامپاز جانە سيقىرشى ادام. Ⅸعاسىردا كەرۋەن جولىن كەسىپ، العان ولجالارىن حالىق يگىلىگىنە جاراتىپ جۇرەتىن ءمارت، ءجاۋانمارت، جاۋىنگەر، باتىر» . جاقىپ يبن لەيس ساففار ەسىمدى ءايار 868- 878 -جىلدارى ءايارلار توپتارىنىڭ قولداۋىمەن باعداتتاعى حاليفاعا قارسى شىعىپ، يران مەن اۋعانستان ايماقتارىنداعى كابۋل، گەرات، كەرمان جانە فارس تەرريتورياسىن حاليفاتقا باعىنبايتىن دەربەس، ءوز بيلىگىندەگى ەل دەپ جاريالادى. ءسويتىپ، يراننىڭ شىعىس وڭىرىندە ورنالاسقان سيس- تاندا ءزارانج قالاسىن استانا ەتىپ، العاش رەت حاليفاتتان تاۋەلسىز ساففاري ۇكىمەتىن قۇردى.

بابىر ءوز شىعارماسىندا «قازاق» ءسوزىن مولىنان قولدانىپ، لەكسيكالىق ماعىناسىن زەرتتەپ- زەردەلەۋگە زور مۇمكىندىك بەرەدى. ونىڭ ەڭبەگىندە كەزدەسەتىن «قازاق» ءسوزىنىڭ ءتىزىمى ءارى قاراي جالعاسا بەرەدى. تەك قانا وسى تۇستا بابىردىڭ ايتقان ويىنان وي تۋىپ، ءبىر ۇرىمتال ءسوزدىڭ رەتى كەلىپ تۇر. بابىر ءۇندىستان ەلىن جاۋلاپ العاندىعى تۋرالى ايتقاندا، ول ەلدىڭ وتكەنىنە ءبىراز كوز جۇگىرتىپ، كىتابىندا بىلاي جازعان:

«ازىرەتى ءراسۋل زامانىنان بۇل تاريحقا دەيىن جۇزدەگەن پاتشادان ءۇش كىسى ءۇندىستان ءۋالاياتىن جاۋلاپ، سالتانات قۇرعان. ءبىرى - سۇلتان ماھمۇد عازنالىق جانە اۋلەتتەرى ءۇندىستان مەملەكەتىندە ۇزاق ۋاقىت پاتشا تاعىندا وتىرعان. ەكىنشىسى - سۇلتان شاھابەددين عۋري مەن اينالاسىنداعىلار كوپ جىل بۇل مەملەكەتتە پاتشالىق قۇردى. ءۇشىنشىسى مەن ءدۇرمىن». بابىر وسى مالىمەتتى بەرە تۇرىپ، ءۇندىستان تاريحىنا شولۋ جاساپ، پىكىر بىلدىرەدى.

وندا ول:

«ءبىراق مەنىڭ ءىسىم ول پاتشالاردىكىنە ۇقسامايتىن، نە ءۇشىن دەسەك، سۇلتان ماھمۇد ءۇندىستاندى جاۋلاپ الدى، حوراسان تاعى ونىڭ بيلىگىندە ەدى جانە حارەزم شەكارالاس سۇلتاندار وعان باعىنىشتى بولعان. سامارقاند پاتشالىعى ونىڭ قول استىندا ەدى. ەرىكتى اسكەرى ەكى ءجۇز مىڭ بولماسا دا، ءوزى ءبىر ءجۇز مىڭدى قۇرايتىن. ءارى جاۋلارى راجالار ەدى. بۇكىل ءۇندىستان ءبىر پاتشالىق ەمەس- ءتى. ءاربىر راجا ءبىر ءۋالاياتتا ءوز باسىنا پاتشالىق قۇرعان ەدى».

بابىردىڭ اڭگىمەسىنە مۇقيات زەر سالعاندا بۇگىنگى ءبىرتۇتاس ءۇندىستان اتتى ءىرى مەملەكەتتىڭ تۇركى پاتشالارىنىڭ سول ەلگە جاساعان جورىقتارى ءارى وكتەم ساياسي بيلىگىنىڭ ارقاسىندا راجالارىن بىرىكتىرىپ قۇرعان ءبىر ەل ەكەندىگىن بايقايمىز.

ءدال وسىلاي قىتاي، رەسەي، مىسىر جانە مۇسىلمان تاياۋ شىعىس، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ ءبىرتۇتاس ەل بولىپ بىرىگۋىنە تۇركى بيلەۋشىلەرى اسەر ەتتى. بابىر مەن ءامىر تەمىر ۇرپاعىمىن، سول ءۇشىن كۇرەسىپ ءجۇرمىن دەمەدى. ول تۇركىمىن دەگەن سىڭاي تانىتىپ تۇركى ادەبيەتىنىڭ تەوريالىق ەڭبەگىن جازدى، تۇركى ءتىلىن دامىتىپ، سول تىلدە پروزالىق، پوەزيالىق شىعارمالار جازدى. سول سەبەپتى ونىڭ ومىرلىك جەتىستىكتەرى مەن شىعارمالارى بارلىق تۇركىتەكتەس حالىقتىڭ ورتاق قازىناسى ىسپەتتەس. «تۇركىلىك» ۇعىم بارلىق تۇركىتەكتەس حالىق ءۇشىن تاريحي- ساياسي ءھام رۋحاني- مادەني تۇرعىدان ماڭىزى زور ەكەندىگىن قازاق عالىمدارى كەڭەستىك ءداۋىردىڭ وزىندە تەرەڭ ۇعا بىلگەن. سول ءۇشىن دە ءوز تۇجىرىمىن جاساپ جاريالاعان. ءارى 1967 -جىلى جارىق كورگەن «ەرتەدەگى قازاق ادەبيەتى حرەستوماتياسى» اتتى وقۋ قۇرالىنا ەنگىزىپ، تاريحي باتىل قادام جاساعان.

ولار: «قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن رۋلار ەرتە زامانداردا ورتا ازيا مەن قازاقستاندى، وڭتۇستىك- شىعىس ءسىبىردى، ورتا جانە تومەنگى ەدىلدى، كاسپيي جاعالاۋلارىن مەكەندەگەن؛ كەيىن ءازىربايجان، تۇرىكمەن، قاراقالپاق، وزبەك، قىرعىز، ۇيعىر، حاكاس، باشقۇرت، تاتار حالىقتارىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن رۋ- تايپالارمەن ارالاس، كورشىلەس ءومىر سۇرگەن. سول سەبەپتى ەرتەدەگى قازاق تايپالارىنىڭ تاريحى دا، ونىڭ ادەبيەتى دە وسى تايپالاردىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك ومىرىمەن تىعىز بايلانىستى.

ەرتە ۋاقىتتاردا ارعى- بەرگى تاريحتاردا اتالاتىن سكيف، عۇن، قاڭلى، ساق، سارمات، الان، قارلۇق، حازار، وعىز، قۇرمان - ءبارىنىڭ شىققان تەگى ءبىر. ولار - ەرتە زامانداردا قىتاي مەن رۇم (ۆيزانتيا) ارالىعىن مەكەندەگەن تۇركىلەر. تۇركى، موڭعول رۋ تايپالارى ۇنەمى ءبىر ورىندا، اۋەلگى مەكەن ەتكەن جەرىندە وتىرا بەرمەگەن. كەيدە ءوزارا جاۋلاسىپ، سوعىسۋ سالدارىنان، كەيدە باسقا جاقتان كەلگەن بوتەن تايپالاردىڭ جورىعى سالدارىنان دا ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە، ءبىر ولكەدەن ەكىنشى ولكەگە كوشىپ، مەكەندەرىن ءجيى وزگەرتىپ وتىرعان. اسىرەسە الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ جورىعى، عۇنداردىڭ قونىس اۋدارۋى، ارابتاردىڭ جاۋلاپ الۋى، موڭعولداردىڭ شابۋىلى، ونان كەيىنگى ءتۇرلى جاۋگەرشىلىكتەر الگى تايپالاردى جويقىن قىرعىنعا ۇشىراتىپ وتىردى.

كەيىن قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن رۋ- تايپالاردىڭ ءبىرقاتارى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى IV عاسىردا سىرداريانىڭ ورتا، جوعارعى اعىسىن، ال I عاسىردا ىستىقكول توڭىرەگىن مەكەندەگەن. ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ العاشقى عاسىرلارىندا شۋ، تالاس، قاراتاۋ، سارىسۋ الابىن، VII- VIII عاسىرلاردا ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك- شىعىس ءسىبىر تەرريتورياسىن، X- XIV عاسىرلاردا ورتا، تومەنگى ەدىل جانە كاسپيدىڭ شىعىس، سولتۇستىك، باتىس جاعالاۋلارىن مەكەندەگەن». بۇل تۇجىرىم قازاق حالقىنىڭ تاريحي ءارى تۇركىلىك ساناسىنىڭ وشپەستەن جاڭعىرىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى.

سونداي- اق قازاق ونەرىن زەرتتەۋشى فولكلوريست عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك (1942- 2009) ءاۋ باستان قازاقتىڭ تۇركى تاريحىمەن ساباقتاس ەكەندىگىن جازعان. ول: «تۇركىلىك مادەنيەت الدەكىمنىڭ قالاپ- قولداۋىن نەمەسە مۇسىركەۋىن قاجەت ەتە مە؟ ول تاريحي بار اقيقات ەمەس پە؟ تاريحي اقيقات قۇبىلىستى كەمەل عىلىمي زەردە عانا جەرىنە جەتكىزە تاني السا كەرەك. وكىنىشكە وراي، ازىرشە ءارىسى شىعىستانۋدا، بەرىسى تۇركولوگيادا شەشىمىن كۇتكەن پروبلەمالار شاش- ەتەكتەن»، - دەپ وي ءتۇيىپ، تۇشىمدى جاۋاپ ىزدەيدى. سودان ول «قازاق الەمى» اتتى ەتنومادەني پايىمداۋ ەڭبەگىن جازدى. وندا قازاق تاريحى مەن ونەرىن تۇركىلىك تاريح ءھام ونەرىمەن ءبىر كەڭىستىكتە، ءبىر قايناردان سۋسىنداعانىن دايەكتەپ، دالەلدەي تۇسەدى.

ءبىز «قازاق» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگىنە زەر سالىپ، زەرتتەگەندە اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ پىكىرىن دە ەسكەرگەنىمىز ءجون بولار. اباي: «ءبىراز ءسوز قازاقتىڭ ءتۇبى قايدان شىققاندىعى تۋرالى» اڭگىمەسىندە كوپ جايتتى ايتقان. «ەستە جوق ەسكى مەزگىلدە، ماڭعۇلدان ءبىر تاتار اتالعان حالىق بولىنگەن ەكەن. قىتايلار «تاتان» دەپ جازدى. اسىل ءتۇبى قازاقتىڭ - سول تاتار. وسى كۇندە دە قازاقتىڭ تورە ناسىلدەرى ءوزىن- ءوزى ءبىز تاتارمىز دەپ ايتىسادى. ونىسى ءبىز كەلىمسەك ەمەس، ءتۇپسىز ەمەس، تازا تۇقىمبىز دەگەن ورىنعا ايتىلادى، تاتاردىڭ كىم ەكەنىن بىلگەندىگىمەن ايتقانى ەمەس»، - دەگەن پىكىرىنە قاراعاندا اباي ءنادىر شاھ افشار (1100 - 1160 ھيجري قاماري، 1688 - 1748 ميلادي) زامانىندا ءومىر سۇرگەن تاريحشى ءابۋاسان يبن مۇحاممەد ءامين گۇلىستانە جازعان «ءموجمال- وت- ءتاۋاريح» اتتى كىتابىن وقىعانعا ۇقسايدى. ويتكەنى اباي الىستان سەرمەپ، «قازاق» ءسوزىنىڭ تاريحىن 7- 8 -عاسىرلاردا يسلام ءدىنىنىڭ تۇركى دالاسىنا كەلۋىمەن ۇشتاستىرىپ، ماڭعۇلدان شىققاندىعىنا توقتاعان.

ەسكەرتۋ: «قازاق» ءسوزى اۋەلى اسكەري ءبىر توپقا بەرىلگەن. سوسىن ءبىر ساياسي وداققا تەڭەلگەن. سوڭىندا ارناۋلى ءبىر قاۋىمنىڭ ەسىمىنە اينالعان»، - دەپ جازىلعان «يسلامدىق قاۋىمداستىقتار تاريحى» اتتى كىتاپتا.

تۇيىندەپ ايتقاندا: بابىرناما تۇركى تاريحى، ءتىلى، مادەنيەتىنىڭ ايقىن بولمىسىن كورسەتە الاتىن سارقىلماس قازىنا. سول سەبەپتەن بابىرنامانىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىن دايىنداۋدى جۇمىس جوسپارىمىزعا ەنگزىپ وتىرمىز. بابىرناما سوزدىگى دايىن بولعان سوڭ تۇرىك حالىقتارىنىڭ (قازاق، وزبەك، قىرقىز، وسمانلى، ءازىربايان، تۇرىكمەن، تاتار، ۇيعىر، قۇمىق، قاراشاي، ءسىبىر تۇرىكتەرى تاعى باسقالارى بابىردىڭ تۇركى سوزدەرىنەن قانشالىقتى ۇلەس العانىن انىق كورسەتە الادى.

يسلام جەمەنەي،

ءال- فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «تۇران- يران»

عىلىمي- زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ

ديرەكتورى، فيلولوگيا

عىلىمىنىڭ دوكتورى

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. زاھيرەددين مۇحاممەد بابىر، بابىرناما. باسپاعا دايىنداعان: ھەداياتوللا ھەدايات، اۋعانستان، مازار ءشارىپ، «ۇلىقبەك مادەني قورى» باسپاسى، 1387 (2008) . -550 بەت.
2. زاھيرەددين مۇحاممەد بابىر. بابىرناما، ورىس جانە وزبەك تىلدەرىندەگى اۋدارما بويىنشا ىقشامدالعان اۋدارماسىن جاساعان: بايۇزاق قوجابەك ۇلى. «اتابەك» باسپاسى، الماتى، 1993. - 447 بەت.
3. مىرزا مۇحاممەد قايدار دۇعلات، «تاريح- ي- راشيدي». تەكستولوگياسىن جاساعان، تۇسىندىرمەسىن جازعان: يسلام جەمەنەي، «سەنىم» باسپاسى، تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، 2014.
4. مىرزا مۇحاممەد قايدار دۇعلات، «تاريح- ي- راشيدي». تەكستولوگياسىن جاساعان، تۇسىندىرمەسىن جازعان: يسلام جەمەنەي، «وعىز حان» باسپاسى، تەھران، 2020. - 1 كىتاپ. - 230 بەت.
5. مىرزا مۇحاممەد قايدار دۇعلات، «تاريح- ي- راشيدي» . تەكستولوگياسىن جاساعان، تۇسىندىرمەسىن جازعان: يسلام جەمەنەي. - «وعىز حان» باسپاسى، تەھران، 2020. - 2 كىتاپ. - 655 بەت.
6. مىرزا مۇحاممەد قايدار دۇعلات، «تاريح- ي- راشيدي» . تەكستولوگياسىن جاساعان، تۇسىندىرمەسىن جازعان: يسلام جەمەنەي. - «وعىز حان» باسپاسى، تەھران، 2020. - 781 بەت.
7. مىرزا مۇحاممەد قايدار دۇعلات، «تاريح- ي- راشيدي» . پارسى تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارعان، تۇسىنىكتەمە جازعان: يسلام جەمەنەي. «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاسى، الماتى. - 1-كىتاپ. - 367 بەت. 2-كىتاپ. - 450 بەت. - 2020 ج.
8. «تاريح- ي- راشيدي ادەبي الەمى» ، الماتى. 2009. - 200 بەت.
9. زاھيرەددين مۇحاممەد بابىر ەنتسيكلوپەدياسى. تاشكەنت، 2017.- 687 بەت.
10. «قازاق» گازەتى، - الماتى، «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكسياسى، 1998, 560 بەت.

«انا ءتىلى» گازەتى. 2023