ايقاباق اتۋ

جامبىنىڭ «ايقاباق اتۋ» دەگەن دە ءتۇرى بار. ەگەر بۇل زات التىن بۇيىمنان جاسالعان بولسا، ونى «التىنقاباق» دەپ اتاعان. ايقاباق - كولەمى اي پىشىندەس، سوم كۇمىستەن قۇيىلعان بۇيىم.

بۇل - ناعىز جامبى اتۋدىڭ قازاق حالقىنا ەتەنە جالپىلاسقان ءتۇرى. ايقاباق اتۋ كوپ جاعدايدا اسا ۇلكەن جيىن، تويلاردا وتكىزىلەدى. جاۋىنگەرلەردىڭ مەرگەندىگىن شىڭدايدى.

ايقاباقتى ۇزىن سىرىقتىڭ باسىنا، مولشەرلى جەرگە ءىلىپ قويادى. ونى اتتىڭ ۇستىندە شاۋىپ كەلە جاتىپ ساداقپەن ءدال اتىپ ءتۇسىرۋ كەرەك. بۇل - ساداقشىلاردىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيىن انىقتايتىن شەبەرلىك سىناعى. وتە ۇلكەن مەرەكەلەردە عانا وينالادى. اتىپ تۇسىرگەن مەرگەن قىمبات بۇيىمدى ءوزى الادى. بۇل سايىستىڭ وزىندىك ەرەجەسى بولعانى انىق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇرىنعى كەزدە جاۋىنگەرلەر وڭاي ولجا تابۋ ءۇشىن مەرگەن بولۋى قاجەت. مىسالى، زەرتتەۋشى ي. ۆ. انيچكوۆتىڭ جازباسىندا، سايىسقا ابدەن ماشىقتانعان مەرگەندەر قاتىسادى، وعى دارىعان ادام التىن قاباقتى ولجالايتىنى تۋرالى ايتىلعان (انيچكوۆ ي. ۆ. پوەزدكا نا كيرگيزسكيە پومينكي ۆ 1892 گودۋ. كازان، 1897).

«قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلاردىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى» اتتى بەس تومدىق ەنتسيكلوپەديانىڭ ءبىرىنشى تومىنىڭ 164-بەتىندە: «التىنقاباق - ساداقشىلاردىڭ مەرگەندىگى سىنالاتىن سايىس. ويىننىڭ شارتى - جاياۋ نەمەسە ات ۇستىندە شاۋىپ كەلە جاتىپ، مەرگەن سىرىقتىڭ باسىنا ىشىنە التىن- كۇمىس، قويتۇياق، تايتۇياق جامبى سالىپ ءىلىپ قويعان التىنقاباققا وعىن ءدال تيگىزۋ قاجەت» دەلىنسە، اتالعان كىتاپتىڭ 87-بەتىندە: «ايقاباق - كولەمى اي پىشىندەس قۇيىلعان سوم كۇمىس» دەگەن انىقتاما بەرىلىپتى. دەمەك بۇل دا جامبىنىڭ ءبىر ءتۇرى. مەرگەندەر وسى ايقاباق - جامبى اتىپ جارىساتىن بولعان. كونە ادەبي مۇرالاردا بۇل سايىستى «قاباق اتۋ» دەپ تە ايتادى. قازىرگى تاڭدا حالقىمىزدىڭ وسى ونەرىن تۇرىك باۋىرلارىمىز ەنشىلەپ، الەمدىك دودالاردا «قاباق اتۋ» اتتى ستيل ەنگىزىلىپ جاتىر.

بۇل نىسانا مىسىرلىقتاردىڭ كونە جازبالارىندا «قاباق» دەپ اتالىپتى. بىلايشا ايتقاندا، كونە اتالارىمىزدىڭ ايقاباق نەمەسە التىنقاباق اتۋ ويىنى سياقتى. ۋاقىت وتە كەلە ماملۇكتەردىڭ ماتەريالدىق جاعداي وڭالىپ، جاقسارعان تۇستا بيىك دىڭگەكتىڭ باسىنا اسقاباق پىشىندەس شىنى ىدىس ورنالاستىرىپ، ونىڭ ىشىنە ءتىرى كەپتەر وتىرعىزعان. بەلگىلى ءبىر قاشىقتىقتان شاۋىپ وتكەن مەرگەن ىدىستى اتادى. وق تيسە ىدىس سىنىپ ىشىندەگى كەپتەر ۇشىپ شىعاتىن بولعان. مۇنداعى ەرەكشەلىك نىسانا شىرقاۋ بيىككە قويىلادى دا، مەرگەن وعىن تىك شانشىلتىپ كوككە قاراي اتادى (قايرات ساكي. ماملۇكتەردىڭ سوعىس ونەرى. - استانا: فوليانت، 2015. - 114 ب).

سونداي- اق مىسىرلىق عالىمداردىڭ جاۋىنگەرلىك تۋرالى جازبالارىندا «قيعاش اتۋ» دەگەن بولعان. مۇنداعى نىسانا - سىرعىما قۇم تولتىرىلعان قاپ. ونى تومەنگە، ياكي بيىك جاردىڭ ەتەگىنە ءىلىپ قويادى. مەرگەن شاۋىپ كەلىپ جوعارىدان تومەن قاراي قيعاش تارتادى. جەبە تيسە قاپ جارىلىپ، قۇم اقتارىلىپ تۇسەدى. مىسىرلىق تۇرىك- قىپشاق وقىمىستىسى تايبۇقا نويان: «قاباق اتۋ، قيعاش اتۋ تاسىلدەرىن ارابتار بىلمەيدى، بۇل - تۇركىلەردىڭ (قىپشاقتاردىڭ) ونەرى» دەپ جازادى.

بەكەن قايرات ۇلى

egemen.kz