ايماۋىتوۆ نەگىزىن سالعان مادەني كىندىك اۋىلى جايلى نە بىلەسىز
پاۆلودار. KAZINFORM - باياناۋىلدىڭ اۋليەلى قىزىلتاۋ وڭىرىندە اشىلعان «مادەني كىندىك» اۋىلى جايىندا ەستۋىڭىز بار ما؟ عاسىر بۇرىن تىڭنان تۇرعىزىلعان تاريحي ەلدى مەكەن - عىلىمي تۇرعىدان مۇلدە زەردەلەنبەگەن ورىننىڭ ءبىرى.
الاش ارداقتىسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ يدەياسىمەن دۇنيەگە كەلىپ، جۇزدەگەن قازاق بالاسىنىڭ ساۋات اشۋىنا نەگىز بولعان رۋحاني مەكەن بۇگىندە ەلەۋسىز جاتىر.. .
جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى 1921 -جىلى سەمەي گۋبەرنياسىندا وقۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ تۇرعاندا باياناۋىل جەرىندەگى جاس ورەندەردىڭ ءبىلىم الۋىنا ايرىقشا نازار اۋدارعان. بۇعان دەيىن قازاق دالاسىندا جۇت بولىپ، مالىنان ايىرىلعان حالىق اشتىققا ۇشىراعان كەزەڭ ەدى. ەل-جۇرت بوسىپ، جەتىم قالعان بالالار كوبەيىپ، ولاردى جەرگىلىكتى باس كوتەرەر ازاماتتار جۇسىپبەكتىڭ ايتۋىمەن قىزىلتاۋ وڭىرىنە جينايدى. جەرگىلىكتى بايلاردىڭ دەمەۋشىلىگىمەن اس-سۋى، جاتار ورنى ۇيىمداستىرىلىپ، جۇزدەگەن قازاق بالاسىنىڭ امان قالۋىنا سەبەپشى بولىپتى. وسى كەزەڭدە جۇسەكەڭ جانە ونىمەن پىكىرلەس ەل ازاماتتارى قىزىلتاۋ ماڭىندا «مادەني كىندىك» دەپ اتالاتىن ءبىلىم وشاعىن سالۋعا بەل بۋادى.
كونەكوز قاريالاردان قالعان، اۋىل اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن اڭگىمەلەرگە سەنسەك، 1921 -جىلى الاش ارداقتىسى جەرگىلىكتى ءتورت رۋدىڭ ءىرى بايلارىنىڭ قارجىلاندىرۋىمەن الگى جەرگە اۋەلى باستاۋىش مەكتەپ سالۋعا ۇيىتقى بولادى. سوڭىنان اعىلىپ كەلىپ جاتقان بالانىڭ كوپتىگىن ەسكەرىپ، «مادەني كىندىكتە» شارۋاشىلىق عيماراتتارى، جاتاقحانالار بوي كوتەرەدى. اتاپ ايتقاندا، قىزدار مەن ەر بالالاردىڭ بولەك جاتاقحانالارى، اسحانا، بىرنەشە قويما، جەرتولە قويما، «قىزىل وتاۋ»، دارىگەرلىك پۋنكت، اكىمشىلىك عيمارات جانە اتقورا سالىنادى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ بۇل ارادا سامان كىرپىشتەن سالىنعان كادىمگىدەي اۋىل پايدا بولىپ، اۋىلدىڭ باتىس بولىگىندە مال ۇستايتىن قورالار تۇرعىزىلعان. مۇنداعى ماقسات - بايلار جيىپ بەرگەن مالدى وسىندا باعىپ- قاعىپ، ينتەرناتتا جاتىپ وقيتىن بالالاردىڭ ىشەر اسىن تۇراقتى ۇيىمداستىرۋ.
كومەك كورسەتكەن بايلاردىڭ اراسىندا سول زاماننىڭ ءىرى مەتسەناتتارى رەتىندە تەكەباي مەن تۇيەبايدىڭ ەسىمدەرى ايرىقشا اتالادى. تەكەبايدا بالا بولماي، جۇسىپبەكتىڭ اقىلىمەن ول جەتىم بالالاردىڭ بىرنەشەۋىن ءوز تەگىنە جازىپ العان ەكەن. سودان جىلدار وتە تەكەبايەۆتار اۋلەتى كوبەيىپ شىعا كەلگەن. ولاردان قالعان جۇراعات بۇگىندە از ەمەس. ال تەكەباي مەن تۇيەبايدىڭ دۇنيە-مۇلكى كەيىن كەڭەس وكىمەتىمەن كامپەسكەلەنىپ، وزدەرى رەسەيدىڭ قاراسۋىق وڭىرىنە جەر اۋدارىلىپ، سول جاقتا ومىردەن وتكەن.
«ەل اراسىندا بۇل جەر «مادەني كىندىك» دەپ اتالعان. ءبىزدىڭ جاستىق شاعىمىزدا «مادەني» دەپ قانا اتايتىندىقتان، ەسكى قورالاردىڭ ءبىرى ەكەن دەپ ويلاپ جۇردىك. جەر اتاۋى كىسى ەسىمىمەن بايلانىستى بولار دەپ جورامالداپ كەلگەنىمىز دە راس. 1999 -جىلدىڭ جاز ايىندا باياناۋىلدان شىققان جەتى گەنەرالدىڭ ءبىرى، سوعىس ارداگەرى سامات باكىروۆ قىزىلتاۋعا ارنايى كەلدى. جول كورسەتىپ، جانىندا ءجۇردىم. قوزعان ەلىنىڭ اتاقتى بولىسى اعاش اياق مۇستافانىڭ زيراتىندا بولىپ، دۇعا ەتتىك. بۇل اۋماقتا قوزعان رۋىنان شىققان بەلگىلى تۇلعالار بارماقباي، كاركەي، نۇرجانباي، ماۋكە، لەكەر جانە مىسىقباي قاجىلار جاتىر. ءبىر ءسات گەنەرال ماعان «مادەني كىندىكتى» كورسەت دەدى. جولاي ول جەردىڭ قانداي ماڭىزى بار ەكەنىن بىلمەيتىنىمىزدى ايتىپ، اڭگىمەلەپ بەرۋىن سۇرادىم.
سويتسەك، سامات باكىر ۇلى جاستايىنان جەتىم قالىپ، وسىندا جان-جاقتان جينالعان قازاق بالالارىنىڭ اراسىندا ءوسىپ- ونگەن. سوندا سامات اعانىڭ تولعانا سويلەگەنى ەسىمدە قالىپتى. قانشاما جاس بالانىڭ جۇسىپبەكتىڭ قامقورلىعىنىڭ ارقاسىندا ءتىرى قالعانىن جەتكىزدى. سامات اعانىڭ ءوزى 1925 -جىلى تۋعان. جۇسىپبەك قۇرعان مەكتەپتە ءبىلىم الىپ ۇلگەرمەسە دە، الگى اۋىلدا جەتىلگەن. سول جەردە ماعان بارلىق عيماراتتىڭ ورىندارىن نۇسقاپ، كورسەتىپ بەرگەن ەدى. مىنە، سودان بەرى «مادەني كىندىكتىڭ» تاريحي ماڭىزىن تۇسىنە باستادىق»، - دەيدى باياناۋىلدىق ولكەتانۋشى رامازان نۇرعاليەۆ.
جۇسىپبەك تانۋشى عالىم نۇرجان قۋانتاي ۇلىنا حابارلاسىپ، «مادەني كىندىككە» قاتىستى ءوزى بىلەتىن دەرەكتەرىمەن ءبولىسۋدى سۇراعان ەدىك. الاش تانۋشى ول جونىندە ەشبىر ارحيۆتىك قۇجاتتار جوق ەكەنىن، تەك سول زامانداعى كەيبىر جايتتاردى ەسكەرسەك، جۇسىپبەكتىڭ اتالعان ءبىلىم وشاعىن قۇرۋعا اتسالىسۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن جەتكىزدى.
«1921 -جىلى جۇسىپبەك قىزىلتاۋ ءوڭىرىنىڭ ءبىر توپ جاس ورەنىن، ىشىندە ابزال قاراسارتوۆ بار، ورىنبورعا الىپ بارىپ، رافباكقا وقۋعا تۇسىرەدى. الاش ارداقتىسىنىڭ ءوز تۋعان جەرىنە دەگەن قامقورلىعى ەرەن بولعان. سوندىقتان «مادەني كىندىك» سياقتى اۋىل مەكتەبىن اشۋعا ۇيىتقى بولۋى ابدەن ىقتيمال. ءارى بۇل كەزەڭدە جەر-جەردە مەكتەپتەر اشۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇرعان ەدى. تۇلعانىڭ ءوزى جازعان ءومىربايانىندا، تەرگەۋ ىسىندەگى قۇجاتتاردا «مادەني كىندىك» تۋرالى ەشبىر دەرەك كەزدەسپەيدى. زامانىندا جۇسىپبەكتىڭ جان-جاقتى بولعانىن، تۋعان جەرىندەگى بەلگىلى تۇلعالارمەن، سونىڭ ىشىندە ءماشھۇر جۇسىپپەن ۇنەمى بايلانىسىپ تۇرعانىن ەسكەرگەن ءجون. اۋىل بالالارىنىڭ جەرگىلىكتى جەردە ءبىلىم الۋىنا جاعداي تۋدىرۋ ءۇشىن سالىنعان الگى مەكتەپ جۇسىپبەكتىڭ قولتاڭباسى بولۋى ابدەن مۇمكىن»، - دەيدى نۇرجان قۋانتاي ۇلى.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى قىزىلتاۋ ەلى ءۇشىن رۋحاني وشاققا اينالعان بۇل جەر قازىرگى جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى مەن لەكەر اۋىلدارىنىڭ ورتاسىندا، جانىنان سارقىراپ وزەن اعاتىن جازىق جەردە ورىن تەپكەن. تاياۋ جەردە كەزىندە اعىلشىندار قازعان كومىر، التىن، كۇمىس، موليبدەن كەنىشتەرى بار. كەنىشتى بويلاي قونعان قازاق اۋىلى كوپ بولعان. اۋەلگى ماقسات - سولارعا جاقىن جەر ىزدەۋ. اۋماق قاراموللا مەن قىزىلتاۋ بولىستارىنىڭ بالالارى ءۇشىن كەلىپ وقۋعا ءتيىمدى ەدى. بۇل - «مادەني كىندىكتىڭ» بولعانىن راستايتىن ەكىنشى دالەل.
ۇشىنشىدەن، گەوگرافيالىق كارتادا بۇل جەر كەڭەس وكىمەتى تۇسىنان «ماداني» («مادەني» ) دەپ كورسەتىلىپ كەلەدى. جەر- سۋ اتاۋىنىڭ نە سەبەپتى بۇلاي اتالۋىنا قاتىستى ەشبىر جەردەن ناقتى دەرەك كەزدەستىرە المادىق. عالامتورداعى جەرسەرىكتىك كارتا ارقىلى قاراعانىمىزدا اۋىلداعى عيماراتتاردىڭ رەتتىلىكپەن، ەكى كوشە ەتىپ سالىنعانى بايقالادى. ول زاماندا تۇرعىزىلعان ءبىلىم وشاقتارىنىڭ كوبى «پ» ءارپى پىشىنىنە ساي كەلەدى. رامازان ءدىنىس ۇلىنىڭ كورسەتۋىمەن جەر جاعدايىن شولىپ شىققانىمىزدا، مۇنداعى مەكتەپ پەن جاتاقحانالاردىڭ «پ» ارپىنە ۇقساس ەكەنى كوزگە ءتۇستى. مەكتەپ ورنى دەپ كورسەتىلگەن عيماراتتىڭ ىرگەتاسىنىڭ ۇزىندىعى - 46 قادام، ەنى 32 قادام بولىپ شىقتى. عيمارات ون التى بولمەدەن تۇرعان. قابىرعالارى كەزىندە سامان كىرپىشتەن ءورىلىپ، توبەسى بورەنەمەن جابىلىپتى.
«جۇسىپبەك ءبىر جىلى ورىنبورداعى قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىن ءتامامداعان قازاقتىڭ ۇل- قىزدارىنىڭ ءبىر توبىن «مادەني كىندىككە» الىپ كەلىپ، وقىتۋشى ەتكەن ەكەن. بۇل دەرەكتى اۋىلداعى قاريالاردان ەستىدىم. مەكتەپتىڭ جۇمىسى نەگىزى 1922 -جىلى باستالعان. ول ۋاقىتتا قوس بولىستىقتا قانشا بالا بولعانى تۋرالى قولىمىزدا ناقتى مالىمەت جوق. دەگەنمەن قازاق وتباسىلارىنىڭ كوبى ءوز بالالارىن وسىندا وقۋعا بەرگەنگە ۇقسايدى. مەكتەپ پەن جاتاقحانالار سوعىس باستالعانشا ۇزبەي جۇمىس ىستەپ كەلگەن. كەيىن ونى جاۋىپ، تاراتىپ جىبەرەدى. دۇنيە- مۇلكى تالانىپ، عيماراتتار قيراتىلىپ، كىرپىشى اۋدان ورتالىعىنا تاسىلىپ، وندا شارۋاشىلىق نىساندارىن تۇرعىزۋعا پايدالانىلادى. 1954 -جىلى تىڭ يگەرۋ باستالعاندا بىرنەشە عيمارات قالپىنا كەلتىرىلىپ، اسحانا رەتىندە ۇستالعان. ارحيۆتىك قۇجاتتاردا بۇل جەر «كۋلتپۋنكت» دەپ اتالادى»، - دەيدى رامازان نۇرعالييەۆ.
پاۆلودار وبلىستىق بۇقار جىراۋ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر مۋزەيى ولكەتانۋشىلاردىڭ ايتۋى بويىنشا تاريحي مەكەننىڭ سۇلباسىن جاساپ شىقتى.
«مادەني كىندىك» - بۇگىندە نە تۋريزم جانە سپورت مينيسترلىگى، نە وبلىس باسشىلىعى تاراپىنان ەلەنبەي وتىرعان تاريحي جەر. رامازان ءدىنىس ۇلى بۇل جەردى قورشاپ، باسىنا بەلگىتاس ورناتىپ قويۋدى ۇسىنادى.
اۆتور
مۇرات اياعان