ايبولات دالەلحان: ۆيزاسىز رەجيم قىتايداعى قانداستارىمىز ءۇشىن قولايلى
استانا. KAZINFORM - سىرتقى ساياسات - حالىقارالىق ارەنادا مەملەكەت پەن حالىق اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى رەتتەيتىن ساياسات. بۇگىندە اتالمىش تاقىرىپتىڭ قازاق قوعامى ءۇشىن ماڭىزى ەرەسەن. اسىرەسە، بۇل تەرمين كورشىلەس مەملەكەتتەرگە قاتىستى ايتىلعاندا، نەگىزگى ءمانىن اشا تۇسەدى. قازاق ۇلتىنىڭ تانىم-تۇسىنىگىندە دە «ءيتىڭ جاقسى بولسا - ىرىسىڭ، كورشىڭ جاقسى بولسا - تىنىسىڭ» دەپ بەكەر ايتپاعان. مۇنى قازىرگى الەمدەگى بولىپ جاتقان ءتۇرلى جاعداي، قاۋىپ پەن قاتەردىڭ ءوزى-اق دالەلدەپ وتىر.
ەندەشە، بۇگىنگى سۇحباتىمىزدا تەرريتوريالىق تۇرعىدان ءبىزدىڭ ەڭ جاقىن كورشىمىزدىڭ ءبىرى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى جايلى، جاقىندا عانا اشىلعان ەكىجاقتى ۆيزا مەن قازاق- قىتاي قاتىناسى جايلى ءسوز قوزعاماقپىز. سپيكەرىمىز - سىرتقى ساياسات جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك بويىنشا ساراپشى، PhD، ل. گۋميلەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى ايبولات دالەلحان.
- ايبولات مىرزا، اڭگىمەمىزدىڭ ءالقيسساسىن مىنادان باستايىقشى. جالپى، قىتايتانۋعا قالاي كەلدىڭىز؟ سالاعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىڭىز نەدەن باستالدى؟
- قىتايدى تانۋعا مەكتەپ كەزىنەن قىزىقتىم دەمەي-اق قويايىن، نەگىزىنەن ستۋدەنت اتانىپ، جوعارى ءبىلىم الىپ جۇرگەن شاقتا دەن قويا باستادىم. ونىڭ باستى سەبەبى - «حالىقارالىق قاتىناستار» ماماندىعىندا وقىعانىم. ءبىلىم باعدارلاماسىنىڭ تالابى بويىنشا بولاشاق مامان ەكى شەت ءتىلىن وقۋ قاجەت. مىندەتتى ءتىلدىڭ ءبىرى اعىلشىن ءتىلى بولسا، ەكىنشى ءتىل رەتىندە شىعىس تىلدەرى اراسىنان قىتاي ءتىلىن تاڭدادىم. ويتكەنى قىتاي يەروگليفتەرىن جازۋ ۇنايتىن. قىتاي كالليگرافياسى دەگەن دە ادەمى ءبىر ونەر عوي. وسىلايشا، قىتاي ءتىلى ارقىلى قىتايدىڭ تاريحىمەن، مادەنيەتىمەن تانىسۋ باستالدى. وعان دەيىن، ياعني بالا كەزىمىزدە قىتاي تۋرالى تەك ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنەن ەمىس-ەمىس ەستىگەنىمىز عانا بار-تىن.
«XXI عاسىر - قىتاي عاسىرى»
- ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسى قانداي مازمۇندا ەدى؟
- «اقىرزامان بولعاندا قارا قىتاي قاپتايدى»، «قارا شاقاي تارتىپ جۇرەتىن اش-جالاڭاش قىتاي»، «اپيىن تارتقان قىتاي» دەگەن سەكىلدى اڭگىمەلەردى ەستيتىنبىز. نەگىزىنەن قىتايلار جايلى جاعىمسىز مازمۇنداعى عانا اقپاراتتار بولاتىن. ال ۋنيۆەرسيتەتكە كەلىپ، قىتاي جايلى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن وقي باستاعان كەزدە، الەمدىك ساياسي- ەكونوميكالىق ساراپشىلاردىڭ «XXI عاسىر - قىتاي عاسىرى» دەگەندەي بولجام-پايىمدارىن كەزدەستىرە باستادىق. سول كەزدەن باستاپ «شىنىمەن دە قىتايدى جارقىن بولاشاق كۇتىپ تۇر ما؟ قىتايدىڭ استام دەرجاۆا بولۋعا الەۋەتى جەتكىلىكتى مە؟» دەگەن ساۋالدار مازالاي باستادى. وسىلايشا، قىتايتانۋ جولىنا ءتۇستىم. وتاندىق، ورىس جانە باتىس عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋ ماقالالارىن كوبىرەك وقىپ، قىتاي جايلى ءبىلىمىمدى تولىقتىرا باستادىم. قىتاي بويىنشا عىلىمي-زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، كونفەرەنسيالارعا قاتىستىم.
ستۋدەنت كەزدىڭ وزىندە-اق ەكى عىلىمي ماقالا جازىپ، عىلىمي باسىلىمداردا جاريالادىم. ونىڭ ءبىرى - جالپى قىتايدىڭ 1990-جىلدارداعى ەكونوميكالىق دامۋى، دىڭ شياوپيڭ رەفورمالارى تۋرالى بولسا، ەكىنشىسى - قىتايداعى قانداستارىمىز جايلى. ارينە، 90-جىلدار مەن 2000 -جىلدىڭ باسىندا جالپى كوش قارقىندى ءجۇرىپ، شەتتەگى قانداستارىمىز اتامەكەنىنە اعىلىپ جاتقان كەز ەدى. سوندىقتان قىتايداعى قازاقتار بويىنشا بۇگىندەگىدەي «ماسەلە» دەيتىندەي سۇراق بولمايتىن. ول ۋاقىتتا «قىتايداعى قازاقتار ەلگە نەگە كوبىرەك كەلمەي جاتىر، قانداي كەدەرگىلەر بار؟» دەگەن سۇراقتار تالقىلاناتىن. وسى تاقىرىپتار جونىندە زەرتتەۋلەر جاساپ، كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ ءجۇردىم. كەيىن ۋنيۆەرسيتەتتەگى وقۋىمدى ءتامامداعان سوڭ، شەتەلگە بارىپ، ءبىلىمىمدى ودان ءارى جەتىلدىرگىم كەلدى.
سول جىلدارى قىتاي مەن قازاقستان اراسىندا ءبىلىم سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق ارتىپ، ستۋدەنتتەرمەن الماسۋ باعدارلامالارى ىسكە قوسىلا باستادى. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ (بۇرىنعى) سايتىنان قازاقستاندىق ستۋدەنتتەرگە ارنالعان قىتاي ۇكىمەتىنىڭ وقۋ گرانتىنا بايقاۋ جاريالانعانىن وقىدىم. بۇل 2006 -جىل ەدى. تەز قۇجاتتارىمدى جيناپ، تاپسىردىم. ستۋدەنت كەزىمنەن قىتايدى تانۋعا قۇلشىنىپ، عىلىمي ماقالالار جازىپ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ جۇرگەنىمدى باعالاسا كەرەك، قىتاي گرانتىمەن بەيجىڭگە ماگيستراتۋراعا وقۋعا كەتتىم. وسىلايشا، قىتايدى ىشىنەن تانىپ-بىلۋگە مۇمكىندىك تۋدى.
ەڭ ۇلكەن قازاق دياسپوراسى قىتايدا
- شەتەلدەگى ەڭ ۇلكەن قازاق دياسپوراسى قىتايدا عوي...
- راس ايتاسىز، ەڭ ۇلكەن قازاق دياسپوراسى قىتايدا، شامامەن 1,3 ميلليون ادام. وسى سۇراق بويىنشا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيامدى جازۋ بارىسىندا ءبىرقاتار زەرتتەۋ جۇرگىزدىم. جالپى، شەتەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ اتاجۇرتقا قونىس اۋدارۋىن شارتتى تۇردە ءۇش كەزەڭگە بولۋگە بولادى.
ءبىرىنشى كەزەڭ - 1991-2000 -جىلدار ارالىعى. بۇل كەزەڭدە قىتايدان قازاقستانعا قونىس اۋدارعان قازاقتارعا نەگىزىنەن اسەر ەتكەن «تارتىمدى فاكتور» (pull factor) بولدى. ول كەزدە قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى قىتايدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم ناشار بولعانىنا قاراماستان، قىتاي قازاقتارى سالىستىرمالى تۇردە، از دا بولسا قازاقستانعا قونىس اۋدارۋعا شەشىم قابىلدادى.
بۇل كەزەڭدە قىتاي قازاقتارىنىڭ ميگراتسيالىق اعىمعا تۇسۋىنە اتا-بابالارىنىڭ جەرىنە، تاريحي وتانىنا ورالۋدى ماقسات ەتۋى سەبەپ بولدى. 1997 -جىلى قازاقستاندا جاڭادان قابىلدانعان ميگراتسيالىق زاڭ قانداستارعا بەرىلەتىن كومەك كولەمىن ازايتقان. بۇل زاڭ موڭعوليا قازاقتارىنىڭ قازاقستانعا كوشىنىڭ ازايۋىنا سەبەپ بولسا، قىتايداعى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا ورالۋىنا ەشقانداي اسەر ەتپەدى دەۋگە بولادى.
ەكىنشى كەزەڭدى قۇرايتىن 2001-2008 -جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى الەمدىك نارىقتا مۇناي باعاسىنىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى جاقسارا تۇسكەن ەدى. وسى ۋاقىتتا قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى حالىقارالىق ساۋدا- ساتتىق قارىم-قاتىناستارى دا ۇلكەن قارقىنمەن وسكەن ەدى. 2000-2009 -جىلدار ارالىعىندا ەكىجاقتى ساۋدا ورتا ەسەپپەن 6,1 عا وسكەن. قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق پەن «ش و پ-تۋريزمنىڭ» دامۋى قىتاي قازاقتارىنىڭ ميگراتسيالىق قوزعالىستارىنا جاڭاشا دەم بەردى. قىتايداعى قازاق دياسپوراسى دا وسى مۇمكىندىكتى بارىنشا پايدالانىپ قالۋعا تىرىسقانىن بايقايمىز. 1995 -جىلدان 2003 -جىلعا دەيىن قىتايدان قازاقستانعا قونىس اۋدارعانداردىڭ جالپى سانى 4293 ادامدى قۇراسا، 2005 -جىلى ولاردىڭ سانى 13190 ادامعا جەتتى. قازاقستان ۇكىمەتى تاراپىنان بولىنەتىن كۆوتانىڭ سانى شەكتەۋلى بولعانىنا قاراماستان، قىتايداعى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا قونىس اۋدارۋى جىل سايىن ۇلكەن قارقىنمەن وسە ءتۇستى. 2007 -جىلدىڭ 1-قاڭتارىنا دەيىن قازاقستانعا كەلگەن قىتاي قازاقتارىنىڭ جالپى سانى 37788 ادامدى قۇراسا، 2008 -جىلدىڭ 1-قاڭتارىندا 54327 ادامعا جەتتى.
جاعدايىن جاقسارتقان سوڭ، تۋىستارىن كوشىرگەن
- شىنىمەن دە، ۇلكەن قارقىنمەن وسكەن ەكەن. زەرتتەۋ كەزىندە ودان بولەك تاعى نەنى بايقادىڭىز؟
- زەرتتەۋ بارىسىندا تاعى ءبىر بايقاعانىم، 2001-2008 -جىلدارى ارالىعىندا قىتاي قازاقتارىنىڭ قازاقستانعا كوشۋى «قىسقامەرزىمدى سوزىلمالى» سيپات العان. ياعني، بۇعان دەيىن شەتەلدەگى قازاقتار قازاقستانعا كوشكەندە اتالاس تۋىسقاندارىمەن بىرگە (اۋلەت بولىپ) بىردەن قونىس اۋدارۋعا تىرىسسا، 2001-2008 -جىلدارى اۋلەت بولىپ كوشۋ «قىسقامەرزىمدى سوزىلمالى» سيپاتقا يە بولعان.
ول دەگەنىمىز: قازاقستانعا الدىمەن بويداق جىگىتتەر نەمەسە جاس وتباسى قونىس اۋدارىپ، بىرنەشە جىل ىشىندە جاعدايىن جاقسارتقان سوڭ، ارتىندا قالعان تۋىسقاندارىن جانىنا كوشىرىپ الىپ وتىرعان. شەتتەن كەلگەن قازاق جاستارىنىڭ از ۋاقىتتا جاعدايىن جاقسارتىپ الۋىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قانداستارعا جاساپ وتىرعان قولايلى ميگراتسيالىق ساياساتى سەبەپ بولعانىن دا اتاپ ءوتۋ كەرەك. سەبەبى قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىنا وتپەي-اق ىقتيارحاتپەن ارناۋلى رۇقساتسىز ءۇي ساتىپ الۋعا، تۇرعىن ءۇي سالۋ ءۇشىن جەر تەلىمدەرىن الۋعا، مال جانە اۋىل شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋعا، جەكە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىكتەر بار.
سونىمەن قاتار قازاقستانداعى ەكونوميكالىق جاعدايدىڭ جاقسارۋىنا بايلانىستى قىتاي مەن قازاقستان اراسىنداعى تاۋار اينالىمى كولەمىنىڭ ءوسۋى دە قازاقستانداعى قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ ماتەريالدىق جاعدايىنىڭ جاقسارۋىنا سەبەپ بولدى. قازاقستانعا كەلىپ كاسىپ اشىپ، ساۋدا- ساتتىقپەن اينالىسقان قانداستار قىتايداعى ءوز تۋىستارىن «ساۋدا ارىپتەستەرى» ەتە وتىرىپ، وزدەرىنشە بيزنەس مودەلىن قۇرعان.
قازىردىڭ وزىندە مۇنداي بيزنەس مودەلىمەن اينالىسىپ وتىرعان قىتايلىق قانداستارىمىز كوپ كەزدەسەدى. زەرتتەۋ بارىسىندا جۇرگىزىلگەن سۇحباتتاسۋ كەزىندە سول جىلدارى قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ باسىم كوبى كاسىپ اشىپ، ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسۋدا العاشقى كاپيتالدارىن قىتايدان الىپ كەلگەنىن اتادى.
قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى جاقسارعان جىلدارى قىتايدان قازاقتاردىڭ كوپتەپ كوشۋى ءبىر قاراعاندا ەكونوميكالىق سيپاتتاعى ەڭبەك ميگراتسياسى سياقتى كورىنگەنىمەن، قازاقستانعا كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ قىتايداعى تۋىسقاندارىنا اقشا جىبەرگەنى جايلى ەشقانداي اقپارات كەزدەسپەيدى. دەمەك، بۇل قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ ءوز بولاشاعىن قازاقستانمەن تىكەلەي بايلانىستىراتىنىن كورسەتەدى.
كەيىنگى جىلدارى قازاقستاننىڭ تارتىمدىلىق فاكتورى تومەندەپ كەتتى
- ودان كەيىنگى جىلدارداعى كوش قالاي بولدى؟
- جاڭا ءبىر سوزىمدە اتاپ كەتتىم عوي، جالپى ميگراتسيا عىلىمىندا pull factor جانە push factor دەگەن تۇسىنىك بار. قازاقشالاعاندا تارتاتىن فاكتور جانە يتەرمەلەيتىن فاكتور دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. قازاقستاننىڭ سول تارتىمدىلىق فاكتورلارى كەيىنگى جىلدارى تومەندەپ كەتتى. 2014 -جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان داعدارىستىق جاعداي ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق احۋالىن قيىنداتىپ جىبەردى.
بۇل ەلىمىزدىڭ كوشى-قون ساياساتىنا دا اسەر ەتپەي قويمادى. بۇرىنعىداي كۆوتالار دا بەرىلمەيتىن بولدى. سونىمەن قاتار سول جىلدارى قىتايدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى بىزبەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم جاقسارا ءتۇستى. مىنا ءبىر ستاتيستيكاعا قارايىقشى، 2013 -جىلى قازاقستاننىڭ جان باسىنا شاققانداعى ج ءى ءو قىتايمەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە كوپ بولعان بولسا (قازاقستان - $13890، قىتاي - $7020)، ءبىراق ول 2018 -جىلى تەڭەستى ($9900 شاماسىندا). كەيىنگى جىلدارى قىتايلاردىڭ جان باسىنا شاققانداعى ج ءى ءو بىزدەن جوعارى بولىپ كەلەدى. بۇل جاعداي دا قانداستار كوشىنە اسەر ەتپەي قويمادى.
ءبىراق سوڭعى جىلدارى قىتاي تاراپىنان push فاكتوردىڭ ارتقانىن بايقاپ وتىرمىز. شىڭجانداعى لاگەرلەر ماسەلەسى جانە قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ميگراتسيالىق تالاپ-تىلەكتەرىنىڭ ودان بەتەر قاتاڭداۋى قانداستارىمىزدىڭ قازاقستانعا قونىس اۋدارۋعا قاتىستى شەشىمدەرىنە تىكەلەي اسەر ەتە باستاعانىن بايقاپ ءجۇرمىز. وعان قوسا، بۇگىندە قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىز تەز ارادا قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن الۋعا تىرىسىپ جاتىر. وتكەن 2023 -جىلى قىتايدان كەلگەن 2772 قانداسىمىز بىردەن قازاقستاننىڭ ازاماتتىعىن العان ەكەن.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، بۇرناعى جىلدارى قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىز ىقتيارحاتپەن جۇرە تۇرۋدى ءجون كورەتىن. 2017 -جىلى ەلىمىزدىڭ كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ جاساعان ءبىر مالىمدەمەسىندە «2014 -جىلدىڭ 1-قازانىنا دەيىن قازاقستانعا قىتايدان قونىس اۋدارىپ، ىقتيارحات العان قانداستار قاتارىنان 17,7 مىڭ ادام قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن ساقتاپ قالعان» دەگەن اقپارات وقىدىم. كەيىننەن وسى جاعداي ءوزىمىز ايتىپ جۇرگەن قىتايداعى قانداستار «ماسەلەسىنە» سەبەپ بولعانىن دا اتاي كەتۋ كەرەك.
قىتايمەن اراداعى ۆيزاسىز رەجيمنىڭ قازاقستانعا پايداسى قانداي؟
- قازىر ەندى قىتايمەن ەكى ارادا ۆيزاسىز رەجيم ورنادى. مۇنىڭ بىزگە قانداي پايداسى بار؟
- ۆيزاسىز رەجيمنىڭ ەكىجاقتى ساۋدا-ەكونوميكالىق، ىسكەرلىك قاتىناستارعا تيگىزەتىن وڭ ىقپالىن ايتپاعاندا، ءبىرىنشى كەزەكتە قانداستارىمىزدىڭ بارىس-كەلىسىنە وتە قولايلى بولادى. ءبىر مىسال ايتا كەتەيىن، مەنىڭ ساباق بەرەتىن توبىمدا قىتايدان كەلگەن ءبىر قانداس ستۋدەنت بار. 3-كۋرستا وقيدى. قازاقستان ازاماتتىعىن 3 جىل بۇرىن كەلە سالا بىردەن العان. اتا-اناسى ءالى قىتايدا تۇرادى. سول بالا ۇنەمى «اتا-انامدى كورمەگەلى 3 جىل بولدى» دەپ ايتىپ جۇرەتىن. بارا الماي جۇرگەن سەبەبى، ارينە، پاندەميا كەزىندەگى شەكتەۋلەرگە بايلانىستى جانە سونىمەن قاتار باسقادا ماسەلەلەر بولدى... سول بالا وتكەندە جاڭا جىلدان كەيىن قىتايعا بارىپ، اكە-شەشەسىمەن قاۋىشىپ، قاتتى قۋانىپ كەلدى.
«قازاقستاننىڭ كوك تولقۇجاتىمەن شەكارادان ەش كەدەرگىسىز ءارى-بەرى ەركىن ءوتىپ، قازاق ەلىنىڭ ازاماتى رەتىندە الاڭسىز ءجۇرىپ قايتتىم» دەپ ءماز. مىنە، ۆيزاسىز رەجيمنىڭ قانداستارىمىز ءۇشىن وڭتايلىلىعى - وسى.
- ال تۋريستەر شە؟ ماسەلەن، Kazakh Tourism كەلتىرگەن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردە ۆيزاسىز رەجيمنەن سوڭ قازاقستانعا كەلەتىن تۋريستەر سانى 17 ەسەگە وسكەن دەيتىن اقپارات ايتىلدى.
- ارينە، تۋريستەر سانىنىڭ ارتاتىنى دا ءسوزسىز. مىسالى، بىلتىر قازاقستانعا كەلگەن قىتايلىق تۋريستەردىڭ سانى 75 مىڭنان اسىپ تۇسكەن. ياعني، بۇل 2022 -جىلمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا كوپ. 2022 -جىلى بىزگە قىتايدان 45 مىڭ تۋريست كەلگەن بولاتىن. الداعى جىلدارى تۋريستەردىڭ قاراسى ودان بەتەر ارتاتىنىنا كۇمان جوق. ونىڭ ۇستىنە، بيىلعى جىل قىتايداعى قازاقستان ءتۋريزمىنىڭ جىلى دەپ بەلگىلەنىپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى ەكى جاقتان ساياحاتشىلاردىڭ ارى-بەرى اعىلۋىنا سەبەپ بولارى انىق.
قىتايلىقتاردى ەلگە تارتاتىن بىردەن-ءبىر فاكتور - ديماش فەنومەنى
- ال ولاردىڭ ءبىزدىڭ ەلگە كەلۋىنە قانداي دۇنيەلەر ىقپال ەتەدى؟
- قازىر الەمدەگى ەڭ كوپ تۋريستەر - قىتايلىقتار. ولاردىڭ تۋريست رەتىندە الەمدىك ەكونوميكاعا قوسارى زور. ال بىزدە، شىنىن ايتۋ كەرەك، قىتايلىقتاردى ەلگە تارتاتىن بىردەن-ءبىر فاكتور - ديماش فەنومەنى. ولارعا وسىنداي داۋىس يەسىنىڭ قايدان شىققانى، قاي جەردە تۇرعانى دەگەن سەكىلدى دۇنيەلەر كادىمگىدەي قىزىق. قازىر ءبىزدىڭ ەل تۋرالى قىتاي تەلەارنالارىندا جاعىمدى اقپاراتتار دا كوپ تاراتىلادى. ماسەلەن، مامىرداعى سامميت بارىسىندا قىتايلىق تەلەارنالاردى قوسىپ، ءبىراز باقىلاپ كوردىم.
«قىتاي- قازاق قاتىناسىنىڭ التىن 30 جىلدىعى» دەگەن ايدارمەن قىتايلىق ۇلتتىق ارنالاردا كوپتەگەن ماتەريال بەرىلىپ جاتتى. ءتىپتى، CCTV كينو دەگەن ارنالارىندا ءبىزدىڭ توميريس فيلمىن كورسەتتى. تولىقتاي قىتايشا دۋبلياجدالعان. جالپى، قاراپايىم قىتايلاردىڭ ەلىمىز جايلى بىلەتىنى وتە جۇپىنى بولاتىن. قىتايدا وقىپ جۇرگەندە بايقايتىنىمىز، ولار ءبىز جايلى نەگىزىنەن ءۇش-اق نارسەنى بىردەن ايتا الاتىن. ءبىرىنشىسى - قازاقستاننىڭ بۇرىن ك س ر و-نىڭ قۇرامىندا بولعانى، ەكىنشىسى - ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ەكەنى، ۇشىنشىدەن - رەسەيمەن وتە جاقىن ەل دەيتىن.
جالپى، ءبىز جايلى بىلەتىنى وتە قارابايىر، كومەسكى ەدى. ەندى وسى ۆيزاسىز رەجيمنىڭ ارقاسىندا ولار بىزگە كوپتەپ كەلە الادى. ەلىمىزدى ارالاپ، تابيعاتىمىزدى تاماشالاپ، مادەنيەتىمىزبەن تانىسىپ قايتادى. ەڭ باستىسى، ولار تۋريست بولىپ كەلىپ، ەلىمىزگە اقشا قالدىرىپ كەتەدى. وتكەن جىلدارى قازاقستانعا كەلگەن ءار قىتايلىق تۋريست كۇنىنە كەمىندە 100 دوللار جۇمساعان ەكەن.
- كەيبىر كوزقاراستاردان بايقايمىن. بىزدەگى ادامدار كوبىنە باسقا مەملەكەتكە بارعاندا باستى ماقسات ول ەلدىڭ مادەنيەتىن تانۋ ەمەس، جاقسى كوڭىل كوتەرىپ قايتۋ دەپ قانا ويلايتىن سياقتى. ارينە، بۇل - مەنىڭ كوز كورگەن ادامداردان بايقاعان سۋبەكتيۆ پىكىرىم. سەبەبى قازىر تەڭىزى، جاعاجايى بار ايماقتا دەمالۋ سانگە اينالدى. ال قىتايلىقتاردى قىزىقتىراتىن مۇنداي دۇنيەلەر بىزدە جوقتىڭ قاسى عوي...
- ءيا، قازاقستاندىق تۋريستەردى قازاقستاندا جوق نارسەلەر قىزىقتىراتىنى - زاڭدىلىق. بىزدە جوعى - جاڭاعى ءوزىڭىز ايتقان، تەڭىز، جاعاجايلار. كەي تۋريستەردى قىزىقتىراتىن تاريحي ساۋلەت تۋىندىلارى دا بىزدە جوقتىڭ قاسى. قىتايلىق تۋريستەردى دە وسى دۇنيەلەر قىزىقتىرادى. ولاردىڭ كوبى ەۋروپا ەلدەرىنە بارىپ، ەجەلدەن جاساپ كەلە جاتقان قالالاردى تاماشالاپ، تاريحي ەسكەرتكىشتەردى كورىپ، ەۋروپالىق جاعاجايلاردا دەمالۋدى قالايدى. بۇرىن كەدەي بولىپ، كەيىننەن بايىعان ەلدەردىڭ ءارتۇرلى كومپلەكسى بولاتىنىن بىلەسىز. قالتاسى قالىڭداعان قىتايلار شوپ-تۋريزممەن بارىپ، بەلگىلى برەندتەردى ساتىپ العىسى كەلەدى. بۇنىڭ ءبارى بىزدە جوق. ءبىراق 1,4 ميلليارد قىتايدىڭ اراسىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تابيعاتىنا، مادەنيەتىنە قىزىعاتىندار جوق ەمەس. سول قىتايلاردىڭ كەم دەگەندە 1-2 ميلليونى ەلىمىزگە تۋريست بولىپ كەلسە دە، ۇلكەن ولجا بولار ەدى...
سونىمەن قاتار، بىزدە قىتايدان كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا عالىمدار، بىلىكتى ازاماتتار وتە كوپ. ءبىرقاتارىن ايتا كەتسەم دە بولادى. كەز كەلگەن حالىقتىڭ جان-دۇنيەسىن ادەبيەت ارقىلى تانىپ بىلەدى عوي. قىتايدىڭ رۋحاني الەمىن قىتاي ادەبيەتى ارقىلى قازاققا تانىستىرىپ كەلە جاتقان دۇكەن ءماسىمحان ۇلى اعامىزدى ايتۋعا بولادى. قىتاي حالقىنىڭ ار-ۇجدانى ەسەپتى لۋ شۇننىڭ شىعارماشىلىعىن تەرەڭ زەرتتەپ، قىتاي جازۋشىسىنىڭ ۇزدىك شىعارمالارىن قازاقشاعا اۋدارىپ، قازاقستاندىق قىتايتانۋعا ۇلكەن ۇلەس قوستى.
استاناداعى ل. ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ە ۇ ۋ ۇزاق جىلدار ءدارىس بەرىپ، قانشاما قىتايتانۋشىنى دايىنداپ شىعاردى. قازىر الماتىداعى ر. ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتىن باسقارىپ وتىر. جۇبايى اينۇر ابيدەن قىزىمەن بىرگە «قىتايشا- قازاقشا ۇلكەن سوزدىك» قۇراستىرىپ شىعاردى. بۇل ەڭبەك قازاقستاندىق قىتايتانۋ عىلىمى ءۇشىن ۇلكەن بايلىق ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك.
قىتاي جازبالارىنان قازاق تاريحىن تۇگەندەپ جۇرگەن تۇرسىنحان زاكەن ۇلى اعامىزدى دا ەرەكشە اتار ەدىم.
عالىمنىڭ «كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىندەگى قىتاي جازبالارى»، «كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى: تاريحي-دەرەكتانۋلىق تالداۋ» سىندى عىلىمي زەرتتەۋلەرى، قىتاي تاريحشىسى سۋ بەيحايدىڭ «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى»، «قازاقتىڭ جالپى تاريحى» اتتى ەڭبەكتەرىن اۋدارىپ، جاريالاۋى - قازاقستاندىق عىلىم ءۇشىن ۇلكەن قازىنا. قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناستارىن كەشەندى زەرتتەپ كەلە جاتقان، قىتايداعى قازاقتار تاريحى جايلى كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى ءنابيجان مۇقامەتحان ۇلى اعامىزدى دا ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. ول كىسىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن قانشاما جاس قىتايتانۋشىلار دوكتورلىق ديسسەرتاتسيالارىن قورعادى.
وسى ازاماتتار سياقتى عالىم قانداستارىمىزدىڭ سانى كوپ بولسا، ءبىز قىتاي جايلى عىلىمي نەگىزدەلگەن شىنايى اقپاراتتاردى كوپتەپ الامىز. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، جوعارىدا ءسوز ەتكەن ۆيزاسىز رەجيمدى پايدالانىپ بلوگەرلەر نە جۋرناليستەر قىتايعا ءجيى بارسا، قىتايدى ىشىنەن كورىپ-ءبىلىپ، اسىرەسە قازاق تىلىندە ناقتى اقپاراتتاردى كوبىرەك بەرسە، سوندا ءبىز قىتايدىڭ شىنايى كەلبەتىن كورەر ەدىك.
جالعاسى بار...
«ايقىن» گازەتى