اتىلماي قالعان جالعىز عالىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىز بە؟

قانىش يمانتاي ۇلى ساتپايەۆ - قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، «الگەبرا» وقۋلىعىنىڭ اۆتورى. ەلىمىزدەگى عىلىمنىڭ وركەندەۋىنە سەپتىگىن تيگىزىپ، العاشقى كىرپىشتى قالاعان قايتالانباس ەرەن تۇلعا. وقىرمان نازارىنا سانجار كەرىمبايدىڭ «قۋىسكەۋدە» كىتابىنان عالىم تۋرالى دەرەكتەر ۇسىنامىز.

عىلىم دامىعان جاڭا ءداۋىردىڭ ىقپالى XIX عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىنا دا كەلىپ جەتەدى. ەندى اكادەميالىق ينستيتۋتتاردى كوبەيتپەسە، قازاق حالقىنىڭ دا قاراڭعىلىقتا قالىپ كەتۋ قاۋپى بارىن كوزى اشىق الاش ارىستارى بىردەن ۇققان. قازاقتىڭ تۇڭعىش اعارتۋ ءمينيسترى احمەت بايتۇرسىن ۇلى 1921 -جىلدىڭ 31-قاڭتارىندا ورىنبوردا وتكەن ماجىلىستە اكادەميالىق عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىنا ءبىر-ءبىر قازاق عالىمىن بەكىتتى. ولار جاپپاي قازاق تىلىندە وقۋلىق جازۋدى مىندەتىنە الدى.

1928-1929 -جىلدارى احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ سىندى قازاقتىڭ زيالىلارى رەپرەسسيانىڭ قۇربانىنا اينالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەندە تەك قانىش ساتپايەۆ امان قالعان. ءتىپتى تۋعان اعاسى بوكەش پەن نەمەرە اعالارى ابىكەي، ابدىكارىم قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعان.

رەپرەسسيادان كەيىن بۇل قايىرلى ءىس كىلت ءۇزىلدى. ءبىراق قازاقتىڭ باعىنا وراي ءجۇز ادامنىڭ جۇمىسىن جالعىز اتقارا الاتىن ءبىر عالىم اتىلماي، امان قالادى. ول - قانىش ساتبايەۆ. ول قانشا جەردەن قۋعىن كورسە دە، «قازاق حالقىن ناداندىققا جىبەرمەيمىن» دەگەن امبيتسياسىنان باس تارتپاعان.

اكادەميا قۇرۋدىڭ ءوزى وڭايعا سوقپاعان. بۇرىن عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋ ءۇشىن ەڭ كەمى ءۇش- ءتورت اكادەميك بولۋى شارت ەدى. 1940 -جىلدارى قازاقستاندا تەك قانىش ساتبايەۆتىڭ عانا اكادەميك دەگەن اتاعى بولدى. ول ۇلتتىق اكادەميانى قۇرۋ ءۇشىن تاعى دا ەكى اكادەميك ىزدەيدى. ىزدەگەنگە سۇراعان دەگەن، سول كەزدە II دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىپ، ماسكەۋ مەن پەتەربورداعى عالىمدار الماتىعا ۋاقىتشا ەۆاكۋاتسيالانعان ەدى. قانىش سولاردىڭ اراسىنان ن. گ. كاسسين مەن م. گ. رۋساكوۆ دەگەن ەكى اكادەميكتى قازاقستاندا قالۋعا ارەڭ كوندىرەدى. ولاردىڭ بالا-شاعاسىن دا الماتىعا الدىرىپ الادى. باسشىلىقتىڭ ەسىگىن جاعالاپ ءجۇرىپ، ەكى اكادەميككە ۋاقىتشا باسپانا اپەرەدى.

وسىلايشا قازاقستاندا وزىمەن قوسقاندا ءۇش اكادەميك پايدا بولادى. ياعني عىلىم اكادەمياسىن قۇرۋعا شارتتارى تولىق جەتىپ تۇر. 1945 -جىلى قانىش ماسكەۋدە ءبىر ايداي ءجۇرىپ، ورتالىق كوميتەت پەن س س س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءمورى باسىلعان تاڭبالى قاعازدى الىپ قايتتى. ءسويتىپ 1946 -جىلى ءوزى ارمانداعان اكادەميانى اشتى.

ادەبيەت ينستيتۋتىنا - مۇحتار اۋەزوۆتى، تاريح ينستيتۋتىنا - ەرمۇحان بەكماحانوۆتى، ەنەرگەتيكا سالاسىنا - شاپىق شوكيندى، مۋزىكا سالاسىنا - احمەت جۇبانوۆتى، ارحەولوگيا ينستيتۋتىنا - الكەي مارعۇلاندى وتىرعىزدى. وسىنداي الىپتار شوعىرى قازاق حالقىن سس س ر كەزىندە ەڭ ساۋاتتى حالىقتاردىڭ قاتارىنا قوستى.

الايدا، عالىمعا سول جىلدارى كوپتەگەن ايىپ تاعىلعان. قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ ءوزى 50-شى جىلداردىڭ باسىندا «بەكماحانوۆ ءىسى» دەپ اتالاتىن قازاقستانداعى «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار مەن كوسموپوليتتەرگە قارسى كۇرەس ناۋقانى» بارىسىندا قۋدالاۋدان قۇتىلعان جوق. رەسپۋبليكا باسشىلىعى «ۇلتشىل» بەكماحانوۆتى قاتاڭ ايىپتاي وتىرىپ، قانىش ساتبايەۆ باسقارعان قازاق س س ر عىلىم اكادەمياسىن اياۋسىز سىنادى. ويتكەنى ول جاس عالىمدى قولداپ، وعان كەنەسارى حان تۋرالى كىتاپ شىعارۋعا كومەكتەسكەن.

قانىش يمانتاي ۇلى اكادەميانى ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك شىعۋ تەگىن جاسىردى دەپ ايىپتالدى (ول اۋقاتتى قازاقتاردىڭ ۇلى بولعان). ال ساتبايەۆ ءوزىنىڭ شىعۋ تەگىن ەشقاشان جاسىرماعان. كەرىسىنشە، ول الماتى پارتياسىنىڭ فرۋنزە اۋدانىنا شاقىرىلعان كەزدە، ول باس تارتتى. سەبەبى ونىڭ ءۇش اعاسى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان.

ءۇش جىلدان كەيىن، 1955-جىلى قانىش يمانتاي ۇلى قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ قايتا سايلاندى. بۇل لاۋازىمدا ول ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە دەيىن جۇمىس اتقارادى.

ستالين قايتىس بولعاننان كەيىن جانە ساياسي قۋعىن-سۇرگىن بىرتىندەپ ازايعان سوڭ، قانىش ساتبايەۆ ءوزىنىڭ عىلىمي قىزمەتىن جالعاستىرادى. ونىڭ ورتالىق ازيانى زەرتتەۋگە قوسقان ۇلەسى وراسان زور.

قانىش ساتبايەۆ - ەڭ قاراڭعى ۋاقىتتا دا ءوزىنىڭ ۇلىلىعىن ساقتاي العان ۇمىتىلماس تاريحي تۇلعا. ونىڭ عىلىمعا دەگەن ادالدىعى حالقىنا دەگەن جاناشىرلىعىن ءسوزسىز دالەلدەيدى.

 

ماتەريال اۆتورى: بانۋ ابدىعاليەۆا

 

Bugin.kz