اسىق وينىن قىتايلار گالاحا، موڭعولدار ساگا دەپ اتايدى
استانا. KAZINFORM - اسىق ويىنى بالانى ەپتىلىككە، مەرگەندىككە، شاپشاڭدىققا، سەرگەكتىككە داعدىلاندىرادى. دەنەسىن شىنىقتىرادى. اياق-قول بۋىندارىنىڭ ساۋ بولۋىنا دا سەپتىك ەتەدى.
بۇل ويىندى قازاق، وزبەك، قىرعىز، تاجىك، موڭعولدار ويناعان. ال «تسين» يمپەرياسى تۇسىندا قىتايدىڭ سولتۇستىك وڭىرلەرىنىڭ تۇرعىندارى اراسىندا كەڭ تاراعانىن بىلەتىن بە ەدىڭىز؟
اسىق ويىنى قىتايلار اراسىندا قالاي تارالدى؟
قىتايلىقتار اسىق ويىنىن «گالاحا» دەپ اتايدى. بۇل اتاۋ شىن مانىندە مانچجۋر تىلىنەن شىققان: ᡤᠠᠴᡠᡥᠠ (گاكۋحا).
تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، كوشپەلى ءومىر سالتىن ۇستانعان مانچجۋرلار ءبىر كەزدەرى قىتايدى باسىپ الىپ، «تسين» دەپ اتالاتىن يمپەريا قۇردى. مانچجۋر بيلەۋشىلەرىنىڭ ىقپالىمەن اسىق ويىنى قىتايدىڭ سولتۇستىگىندە دە ءداستۇرلى حالىق وينىنا اينالدى.
مانچجۋر اڭىزدارىندا «گالاحا» ويىنى تسزين ۋشۋ دەگەن جاۋىنگەردىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى. اڭىز بويىنشا، بالا كەزىندە تسزين ۋشۋدى اتا-اناسى ونى تاۋعا اڭ اۋلاۋعا جىبەرەدى. كوپتەگەن قيىندىقتى جەڭگەن تسزين ۋشۋ اقىرى ەڭ جىرتقىش ءتورت اڭدى جەڭىپ، ولجا رەتىندە وسى ءتورت اڭنىڭ اياق بۋىن سۇيەكتەرىن الىپ كەلەدى. سودان باستاپ تسزين ۋشۋدىڭ باتىلدىعى مەن كۇشى ەل اۋزىندا اڭىزعا اينالادى. مانچجۋر حالقى ۇرپاعىن تسزين ۋشۋداي ەرجۇرەك ەتۋ ءۇشىن بالالارىن «گالاحامەن» ويناۋعا ۇيرەتەدى.
ال قىتايدىڭ سولتۇستىگىندە اسىق - ءداستۇرلى تۇردە قىزدارعا ارنالعان ويىن ءتۇرى. قازاقتار سياقتى قىتايلار دا قويدىڭ اسىق سۇيەكتەرىن پايدالانادى. كەيدە ونىڭ ورنىنا شوشقانىڭ بۋىن سۇيەكتەرىن دە قولدانعان. ويىننىڭ ەرەجەسى قازاقتىڭ «بەستاس ويىنىنا» وتە ۇقساس، ول دا لاقتىرۋ مەن ۇستاۋعا نەگىزدەلگەن.
قىتاي جازبالارىنا نەگىزدەلسەك، ويىنعا قاتىسۋشىلار بىرنەشە اسىق پەن رەزەڭكە دوپتى نەمەسە قۇم دورباسىن دايىندايدى. ويىنشى قۇم سالىنعان دوربانى جوعارىعا لاقتىرعان كەزدە ول جەرگە قۇلاماي تۇرىپ ءبىر قولىمەن مۇمكىندىگىنشە كوپ اسىقتى ۇستاپ، قايتا ءتۇسىپ كەلە جاتقان قۇم دوربانى دا قاعىپ الۋى كەرەك. ەڭ كوپ اسىقتى ۇستاعان ادام جەڭىمپاز اتانادى.
قازىرگى تاڭدا دا قىتايدىڭ taobao سەكىلدى تانىمال ينتەرنەت دۇكەندەرىندە اسىقتىڭ ءتۇر-ءتۇرى ساتىلىپ جاتقانىن بايقادىق. ونداعى تۇسىندىرمەلەردە بۇل - 60-70 جىلدارداعى بالالاردىڭ ەرەكشە سۇيىكتى ويىنى. بالالاردىڭ زەيىن-زەردەسىن اشاتىن، مەرگەندىككە، سپورتقا تاربيەلەيتىن ەرەكشە ويىنشىقتار دەپ تانىستىرىلعان.
موڭعولدار اسىقتى ويناۋمەن بىرگە، بولجام جاساۋ، باقسىلىق جانە نىسانا كوزدەۋگە جاتتىعۋلارى ءۇشىن دە پايدالانادى. سونىمەن قاتار، موڭعولداردا دا شاحماتقا ۇقساس ويىندار بولعان، ولار اسىقتى شاحمات فيگۋرالارى رەتىندە پايدالانعان.
ساگا ويىندارىنىڭ كوپ جىلدىق تاريحى بار. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ساگا ەرتە زاماندا كورىپكەلدىك ءۇشىن قولدانىلعان، كەيىن بىرتە- بىرتە دەربەس ويىن- ساۋىق ويىنشىعىنا اينالعان. ⅩⅢ عاسىردا موڭعولدار موڭعول ۇستىرتىنە شابۋىل جاساعاندا، ساگا كوبىرەك مادەني ساۋعا رەتىندە پايدالانىلعان. مىسالى، تەمۋچين 11 جاسىندا وداقتاسى دجامۋحاعا دوستىق بايلانىسى رەتىندە مىس تولتىرىلعان ەشكى اسىعىن بەرگەنى تۋرالى دەرەكتەر بار.
ۋاقىت وتە كەلە ساگا ويىندارىنىڭ اۋقىمى ايتارلىقتاي دامىپ، مازمۇنى بارعان سايىن مولايىپ، موڭعولياداعى وكىلدىك ويىن-ساۋىق جوباسىنا اينالدى.
وزبەكتەر اسىق ويىنىن «اڭشىلىق ويىندارى» توبىنا كىرگىزەدى
«وزبەكستاننىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇراسى» سايتىنىڭ مالىمەتىنە نەگىزدەلسەك، حالىق ويىندارىنىڭ ىشىندە «اڭشىلىق ويىندارى» توبىنا كىرەتىن «اسىق» (وزبەكشە «وشيق») ويىنى دا بار.
حالىق ويىندارى ءوز زامانىنداعى ادامداردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ەڭبەك جاعدايىن، ۇلتىن، ءدىنىن جانە باسقا دا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن بەينەلەپ، ەپتىلىك قاسيەتتەرىن شىڭداۋعا كومەكتەسكەن.
وزبەكتەر اراسىندا اسىق وينىنىڭ شارشى الاڭنان دالدەپ ۇرىپ شىعارۋ ءتۇرى كوپ تارالعان. ويىنعا نەگىزىنەن ەكى نەمەسە ودان كوپ ادام قاتىسادى. تەگىس جەرگە قابىرعالارى شامامەن 1,5-1,5 مەتر بولاتىن شارشى سىزىلعان، ال ونىڭ ورتاسىنا اسىقتاردى ءتىزىپ قويعان. تاڭدالعان توردان 2,5-4 مەتر قاشىقتىقتان تۇرىپ ويىنشى حيرپ اسىعىن (بالقىتىلعان قورعاسىن قۇيىلعان ساقا، نەگىزىنەن مال اسىعىنان جاسالادى، كولەمى ۇلكەن) شارشىعا قاراي اتادى. ماقسات - تىزىلگەن اسىقتاردى شارشى الاڭنان شىعارۋ. حيرپ ءبىر نەمەسە بىرنەشە اسىقتى شارشىدان شىعارۋى مۇمكىن. ول قاي جەرگە تۇسسە، ويىنشى ءبىر اياعىن سول جەرگە قويىپ تۇرىپ، باسقا اسىقتاردى سىزىقتان شىعارا باستايدى. ەگەر ويىنشى ءار ۇرعان سايىن شارشىدان اسىق شىعارىپ وتىرسا، ول ويىندى جالعاستىرىپ، ۇتقانىن قالتاعا باسا بەرەدى. ەگەر سوققى ءساتسىز بولسا، كەزەك قارسىلاسقا وتەدى. كىم كوپ اسىقتى شارشى الاڭنان شىعارسا، سول ويىنشى جەڭەدى. ويىنشىلار كەزەكپەن ويىندى باستايدى.
ەل ىشىندە ساقتالعان اسىقتىڭ تۇرلەرى مەن اتاۋلارى
اسىق - ءتورت تۇلىك مالدىڭ تىلەرسەگىندە بولاتىن، قىزمەتى اسا كۇردەلى، بۋىنعا بىتكەن شىمىر سۇيەك. قوي، ەشكى، سيىر، تۇيە اسىعى ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراماستان ءبىر پىشىندەس، مۇسىندەس كەلەدى. ال جىلقى اسىعى باسقا پىشىندە بولادى.
الشى - اسىقتىڭ يىرىلگەندە تابانى جەرگە ءتيىپ، تۇرىق ءتۇسۋى. ويىن كەزىندە وعان اسا ءمان بەرىلەدى. ول - ءبىرىنشى دارەجەلى اسىق. «اسىعىڭ الشىسىنان ءتۇسسىن»، دەپ قازاق ساتتىلىك تىلەگەن.
تايكە - اسىقتىڭ يىرىلگەندە تابانى ۇستىنە قاراپ، تۇرىق ءتۇسۋى. ول - ەكىنشى دارەجەلى اسىق.
بۇگە - اسىقتىڭ يىرىلگەندە دوڭەس جونى ۇستىنە قاراپ، ەتپەتىنەن جاتىق ءتۇسۋى. ول ءۇشىنشى دارەجەلى مانگە يە.
شىگە - اسىقتىڭ يىرىلگەندە شۇڭقىر قۇرساق جاعى ۇستىنە قاراپ، شالقاسىنان جاتىق ءتۇسۋى. ول ءتورتىنشى دارەجەلى مانگە يە.
تۇرىق - اسىقتىڭ الشى نە تايكە ءتۇسۋى.
ومپى - اسىقتىڭ تۇمسىعىمەن جەر تىرەپ، تىك شانشىلىپ ءتۇسۋى.
سومپى - اسىق تۇمسىعىمەن كوككە قاراپ، تىك شانشىلىپ شوڭقايا ءتۇسۋى.
تابان - اسىقتىڭ تايكە جاعى.
وڭقاي - اسىقتىڭ بۇگەسى الاقانعا قاراپ، تايكەسى وڭ قول باس بارماعىنا باسىلىپ ىڭعايلى ۇستالۋى. وڭقاي اسىق مالدىڭ سول جاق اياعىنىڭ تىلەرسەگىندە بولادى.
سولاقاي - اسىقتىڭ شىگەسى سىرتقا قاراپ، الشىسى وڭ قول باس بارماعىنا باسىلىپ ىڭعايلى ۇستالۋى. سولاقاي اسىق مالدىڭ وڭ جاق اياعىنىڭ تىلەرسەگىندە بولادى.
ساقا - قولداعى بار اسىقتىڭ ۇلكەنىنەن، ىرىسىنەن، سالماقتىسىنان، وڭقايىنان بەلگىلەنەدى. ساقا دەپ ارقاردىڭ اسىعىن اتايدى.
قۇلجا - ارقاردىڭ اتالىعىنىڭ اسىعى.
جابايت - ەلىكتىڭ اسىعى.
شۇكىمايت - قوزى مەن لاقتىڭ اسىعى
اۆتور ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى