اسىل تۇقىمدى قوي باسىن قالاي ساقتاپ قالۋعا بولادى - عالىم

ورال. KAZINFORM - ەلىمىزدە، سونىڭ ىشىندە باتىس قازاقستان وبلىسىندا اسىل تۇقىمدى قوي باسىن كوبەيتۋ، اسىلداندىرۋ جۇمىستارىن ءوز دەڭگەيىندە جۇرگىزۋ وزەكتى ماسەلە بولىپ تۇر. وسىعان وراي Kazinform ءتىلشىسى اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جاڭگىر حان اتىنداعى باتىس قازاقستان اگرارلىق-تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى بالۋاش ترايسوۆقا بىرنەشە ساۋال قويعان ەدى.

- بالۋاش باقىش ۇلى، باتىس قازاقستان وبلىسىندا ءتورت تۇلىك مالدى ءوسىرۋ جايى قانداي دەڭگەيدە دەپ ويلايسىز؟

- بۇل جونىندە ايتقاندا، الدىمەن مال شارۋاشىلىعىنىڭ تاريحىنا توقتالا كەتكەن ءجون بولار. اتا-بابامىز اۋەلدەن-اق ءتورت تۇلىكتى ءوسىرىپ، ونىڭ ونىمدەرىن تۇتىنا بىلگەن. سونىڭ ىشىندە «مال وسىرسەڭ، قوي ءوسىر، تابىسى ونىڭ كول-كوسىر»، دەپ تەگىن ايتپاعان. ناقتى دەرەكتەرگە قاراعاندا، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ايماقتا 9 ميلليون 800 مىڭ باس مال تىركەلسە، سونىڭ باسىم كوپشىلىگى قوي بولعان. الايدا 1900-1921-جىلدار ارالىعىندا وبا، اۋسىل سياقتى ىندەتتەردىڭ سالدارىنان قوي سانى ايتارلىقتاي قىسقارعان. ەگەر 1919-جىلى 2 ميلليون 670,484 مىڭ قوي بولسا، 1921-جىلى 1-ساۋىردە 375 مىڭعا دەيىن ازايعان. سول جىلى مال تۇگىلى، ادام دا اشتىقتان قىرىلعانى بەلگىلى.

ودان كەيىن جاعداي ءبىرشاما تۇزەلىپ، وبلىستا وتكەن عاسىردىڭ 60-80 جانە 90-جىلداردىڭ ورتا تۇسىنا دەيىن قوي سانى 2-2,8 ميلليون شاماسىندا بولدى.

ايتسە دە كەڭەس وكىمەتى ىدىراپ، شارۋاشىلىقتار تاراعاننان كەيىن 2000-جىلداردىڭ باسىندا قايتادان 572 مىڭ باسقا دەيىن كەمىگەن.

كەيىنگى جىلدارى ۇكىمەت تاراپىنان شارالار قابىلدانىپ، مال شارۋاشىلىعىنا جاسالعان قولداۋ ناتيجەسىندە قازىرگى تاڭدا 1 ميلليون 330 مىڭ قوي، 190,4 مىڭ ەشكى وسىرىلۋدە.

- ال وسى مالدى اسىلداندىرۋ ماسەلەسى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟

- قازىرگى تاڭدا مالدىڭ ءبارى جەكەنىڭ قولىندا. سوندىقتان عالىمدارمەن بىرلەسىپ سەلەكتسيالىق جۇمىستار جۇرگىزۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن شارۋالار دا ءتۇسىنىپ، قولداي بىلۋلەرى كەرەك. ەكىنشىدەن، دنق نەگىزىندە گەنەتيكا ماسەلەسىنە كوڭىل بولۋدەمىز. وسى باعىتتا باسقا وبلىستارداعى عالىمدارمەن بىرگە جۇمىستانىپ كەلەمىز.

ەدىلباي قويى باتىس قازاقستان وبلىسىنان باستاۋ الىپ، وزگە وڭىرلەرگە بارىنشا تارالعانى ءمالىم.

بۇدان بولەك، اقجايىق ەتتى-ءجۇندى كروسسبەرد قوي تۇقىمى شىعارىلدى. مۇنىڭ تاريحى مىناداي. كەزىندە كەڭەس وداعى 100 مىڭ توننا جارتىلاي بيازى ءجۇندى شەت ەلدەن الىپ وتىرعان. اسكەري كيىم تىگۋ ءۇشىن ك س ر و قورعانىس مينيسترلىگى جارتىلاي بيازى ءجۇندى قويدى ەلىمىزدە وسىرۋگە بولادى ما دەگەن ۇسىنىس بەرگەن. سوعان بايلانىستى 1967-جىلى وبلىسقا عالىمدار كەلىپ، تاسقالا اۋدانىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. 1968-جىلى بونيتيروۆكا جاسالىپ، اقجايىق ەتتى-ءجۇندى كروسسبەرد قوي تۇقىمى 1996-جىلى بەكىتىلدى. مەن بۇل جۇمىسقا 1977-جىلدان ارالاستىم. كەيىن بۇل تۇقىمنىڭ ءبىر زاۋىتتىق ەتتى ءتيپى جانە ءۇش اتالىق (ىرىلەنگەن، ۇزىن جانە قويۋ ءجۇندى) ىزدەرى شىعارىلىپ، پاتەنتتەر الدىق. قويدى كەزىندە قاراعاندى، اقتوبە، سەمەي وبلىستارى ساتىپ الدى.

- قازىر بۇل قوي تۇقىمىنىڭ جاعدايى قالاي؟

- كۇنى بۇگىن ۋنيۆەرسيتەت قاراۋىندا مالدىڭ سانى ازايدى. ويتكەنى قويدى باعۋ ءۇشىن قورا، جەم-ءشوپ، شوپان كەرەك. سول سەبەپتى بىرنەشە وتار قوي فەرمەرگە جالعا بەرىلدى. ول شارۋا جالعىز قويمەن وتىرمايدى، جىلقى، سيىر وسىرەدى، جەرى بولسا، ەگىن سالادى. ءبىز ولارعا عىلىمي تۇرعىدا كەڭەس بەرىپ، كومەكتەسەمىز.

- قويدىڭ ءجۇنى مەن تەرىسىن ەشكىم الماي، دالادا قالاتىنى جونىندە جيى ءسوز بولادى. بۇل تۋراسىندا نە ايتار ەدىڭىز؟

- ءيا، بۇل دا - شەشۋدى قاجەت ەتەتىن كوكەيكەستى ماسەلەنىڭ ءبىرى. اقجايىق ەتتى-ءجۇندى كروسسبەرد قويى ءبىر، ەدىلباي مەن قىلشىق ءجۇندى قوي ەكى رەت قىرقىلۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، ءجۇن وتپەيتىن بولعاننان كەيىن شارۋالار ءبىر رەت قانا قىرقۋعا كوشتى. ولار ءۇشىن مۇنىڭ ءبارى - شىعىن. ءسويتىپ قوي قىرقۋدىڭ تەحنولوگياسى بۇزىلدى. سونىڭ سالدارىنان قويدىڭ ءجۇنى كيىز بولىپ، تۇتاسىپ كەتەدى. جۇنگە جابىسقان وشاعان فابريكالاردىڭ قۇرىلعىسىن سىندىرادى.

تاعى ءبىر ماسەلە، شارۋاشىلىقتاردا قاراپايىم قويشىعا دەيىن جەتىسپەيدى. كۇنى بۇگىن قوي باعاتىن ادام تابۋ قيىن.

- باتىس قازاقستاندا كەزىندە ەلتىرىسى ءۇشىن قاراكول قويى دا وسىرىلگەنى بەلگىلى. قازىر بۇل قوي تۇقىمى بار ما؟

- ءبىزدىڭ وبلىسىمىزدا جوق. اتىراۋ مەن تۇركىستان وبلىسىندا عانا ساقتالىپ قالدى. ەشكى جونىندە ايتا كەتسەك، ونىڭ تۇقىمىن اسىلداندىرۋ قولعا الىنباي كەلەدى. بىزدە ءتۇبىتتى ەشكىلەر جوق. تەك جەرگىلىكتى قىلشىق ءجۇندى ەشكىلەر عانا بار. عىلىمي نەگىزدە ەشكىنىڭ ءسۇتتى تۇقىمىن كوبىرەك وسىرۋگە بولار ەدى.

قورىتا ايتقاندا، قولدا باردى ساقتاي وتىرىپ، مال تۇقىمىن اسىلداندىرۋ باعىتىندا كوپ جۇمىستار جاسالۋى قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

ەسكە سالا كەتەيىك، بۇدان بۇرىن قازاقستاندا قوي شارۋاشىلىعىن قالاي دامىتۋعا بولاتىنىن جازعان ەدىك.